Классный час Особенности тувинской юрты

Хондергейнин школа-интернады          «Тыва огну ооредиринн онзагайлары»             Ажылдын тургузукчузу: Ховалыг Чойган Томур-ооловна, кижизидикчи башкы        2015 чыл.

Өгбелерниң хайырлааны тыва өгнүң эжиин ажып, эргин артап, мөгейбишаан, кирээлиңер. (Э. Мижит «Өг»)

Благодаря этой рекламе сайт может продолжать свое существование, спасибо за просмотр.

Өг – чурттаар оран-сава Өг деп сөс кижи бүрүзүнге билдингир. Өг – кижилернин чурттаар оран-савазы. Ол чүгле тываларда эвес, моол, хакас, алтай, казах дээш өске-даа чоннарда бар. Олар колдуунда дөмей, ындыг-ла кончуг ылгал чок.

Малчыннар өглери Өгнү белени-биле бузуп, чыып, тип алыр. Ынчангаш көжеринге кончуг эптиг. Тывалар колдуунда кидистен кылган өглерге чурттап чораан. Амгы үеде өглерде малчыннар, араттар чайгы үеде чурттап турар. Тыва чон алыс угундан мал-маган азыраар болгаш үениң дөрт эргилдезиниң аайы-биле бир черден өске черже көжүп чораан. Чазын доктаар черни Чазаг, кыжын доктаар черни Кыштаг, күзүн доктаар черни Күзег, чайын доктаар черни Чайлаг дээр.

Өг ужурлары Өг – тываларның бурунгу культуразының бир кезээ. Ол бодунуң ниити хевириниң, иштики-даштыкы тургузуунуң, ужурларының талазы-биле тускай сагыыр дүрүмнерлиг.

Чижээлээрге: 1. Өгнүң орну ыяап-ла төгерик болур, Чүге дизе чер-биле дөмейлештиргени ол, 2. Өгнүң ишти тыва календарга дүүшкек. Дөр бажындан эгелээш, хүн аайы-биле Күске, Инек, Пар, Тоолай, Улу, Чылан, Аът, Хой, Мечи, Дагаа, Ыт, Хаван деп кезектерге чарлыр,

3. Өг эр-кыс деп ийи талалыг. Эр улус өгнүң солагай, а кыс улус оң талазынга олурар, 4. Өгнүң хүндүткелдиг чери – дөр бажы. Ынаар кайы хамаанчок кижи олурбас. Дөр чарыынга өгнүң ээлери, хүндүлүг аалчылар олурар, 5. Чайгы үеде өг иштинге олура-ла, хүн дуртун азы үени илередип ап болур. Ону өгнүң эт-севинге дегген хүннүң херелдеринден билип алыр.

Тыва кижинин олурары эрте-бурунгу шагдан бээр туруп келген тускай езулалдарлыг. Кижинин ог иштинге олурарындан ол кижинин эрге-дужаалын, хар-назынын, огнун ээлерин, аалчыларын тодарадып билип ап болур.

Баскатанып Олут Согедектей Согедектей

Тыва өгнүң иштинге эт-сеп, херекселдер салыры мырыңай тускай чурумнуг. Ол чурумну 12 чылдыг тыва календарь-биле дүүштүрүп каан. Ону тодаргайлаарга, мындыг:

Дөр черинге ыяап-ла аптара салыр. Ооң кырынга бурган дүрзүлери , чула, артыш болгаш чем дээжизи салыр. Аптара иштинге өг-бүлениң эң үнелиг чүүлдерин шыгжаар. Ынчангаш Куске ында олурар, чүге дизе ол ажылгыр, чүве үүжелээринге, шыгжаарынга ынак.

2. Аптара бетинге орун салыр. А оларның аразынга бичии үзүк чер аттырып алыр, аңаа аъш-чем, хойтпак доскаары салыр. Ол душта Инек турар. Чүге дизе ол кижилерге бодунуң сүдүн, эъдин, кежин берип чоруур.

3. Орун бажының дужунда Пар саадап чыдар, ынчангаш ол черге эр улустар олурар. Оруннуң адаанда Койгун күжүр чыдар, ооң дужунда өгнүң кыс ээзи олурар.

4. Үлгүүр. Ол дээрге аяк-сава, аъш-чем сугар херексел-дир. Ооң чанында үзүк черге хууң-сава, оттулар ыяш салыр. Ында Улу бар. 5. Үлгүүрнүң дужунда Чылан чалараан. Ол мерген угаанныг амытан болур.

6. Эжиктиң аксында Аът турар. Эжик ханазынга эът-чем азар, ол душка чорумал кижилер олурар. Ол кавыда Хой чыдар. Кыжын аңаа хураган, бызаа челелээр

7. Чүък (чыышкын). Чүък адаанда адыр ыяшка аргамчы, кижен, дужак, чүген, чулар, эзер азар. Шак ол душта Мечи бар. 8. Чүъктүң баарында Дагаа, а бажында Ыт турар.

9. Ширээ – аъш-чем делгээр чавыс столчугаш. Ол душта Хаван бар.

Өгнүң дап дал ортузунда ожук турар.

Тыва кижи огге оскен. Аас чогаалы огден чангыланып унген. Аас чогаалы биле чаагай чанчылдар дорт холбаалыг.

Тывызыкты тывынарам. Алды хана, 108 ынаа, Сонгу, башкы дээвиирлер, Адакылар, базырыглар – Авый-шавый баглар-даа бар Анаа эвес оран-дыр бо. Ам-на таптыг тодараткаш, Адаптынар, чогум чул ол, уруглар?

РЕБУСТУ тывынар. с Х.п чагаа ы о аа

Кожамыкка кончуг-ла бис!

ТуннеЛ: Өг- езулуг-ла бистиң өгбелеривистиң биске арттырып кааны, ооредиглиг, сонуурганчыг, кайгамчык тывызыксыг, бурунгу культураның тураскаалы болур.

Кичээнгейлиг, сонуургап киришкенинер дээш, четтирдим!

Ажыглаан литература: 1. Даваалаё А.С. Х\нч\геш аттыг уруглар садыныё ажыл-ижи болгаш амыдыралы. //Башкы № 4 Кызыл, 2001. ар.67-69 2. Делег-оол Т. +г – бурунгу т\рк архитектураныё тураскаалы. //Башкы №1 Кызыл, 1999. ар.78-83 3. Материалы конгресса национальных систем образования. Юрта – традиционное жилище кочевых народов Азии. Кызыл, 14-18 июля 2004. 4. Сундуй Г.Д. Улусчу ужурлар. 1-2 класстарга шенелделиг ==редилге-номчулга ному – Кызыл: ТН/Ч, 2003., ар, 151.