Ғылыми жобаның тақырыбы: «А.В.Васильевтің фольклоршылық еңбегі»

АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ М.В.ЛОМОНОСОВ АТЫНДАҒЫ №38 ҚАЗАҚСТАН-РЕСЕЙ ГИМНАЗИЯСЫ

Ғылыми жобаның тақырыбы: «А.В.Васильевтің фольклоршылық еңбегі» 8-сынып оқушылары

Благодаря этой рекламе сайт может продолжать свое существование, спасибо за просмотр.

Ғылыми жобаның жетекшісі: Көшеков Нұрболат Рахымұлы Ғылыми кеңесшісі: Бекетова Айжан Бекетқызы (№38 Қазақстан-Ресей гимназиясының қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі)

Мақсаты: А.Васильевтің батырлар жырын, қиссаларды,мақал-мәтелдерді, жұмбақтарды, бата сөздерді, ертегілерді жинау, жариялау негізін айқындау.Қазақ халық әдеби үлгілерін, аударған тәсілдерін зерделеу.

А.Васильевтің қазақ халық әдебиеті үлгілерін жинақтауы, зерттеуі Александр Васильевич Васильев 1861 жылы 19 қаңтарда діни қызметкер отбасында дүниеге келген. Қазақ губерниясы Петр заманынан бері дін қызметкерлері болған. Алыс түкпірде тұрғанына қарамастан олардың отбасында өте сирек кездесетін діни кітаптармен қатар орыс және шетел ғалымдарының шығармалары сақталған және жеке бай кітапханасы болған. Болашақ ғалым осы атасының бай қазынасын бойына сіңіріп өседі.

Болашақ ғалым осы атасының бай қазынасын бойына сіңіріп өседі. А.Васильев фольклор үлгілерін негізінен ел аралаған сапарларында жинаған. 1894 жылдың жазынан 1906 жылдың жазына дейін барлығы 11 рет жол сапарда болған. Ол өзі жазып алған нұсқаларды кейінірек орыс тіліне аударған. А.В.Васильев өзі жинақтаған материалдардың бір бөлігін алғашқы қазақ «Дала уалаяты» газеті, «Торғай» газеті беттерінде жариялағаны белгілі. «Қазақ халық әдебиетінің үлгілері» деген атпен ғалым қазақ халқының мақал-мәтелдерін, жұмбақтарын, ертегілерін, бата-сөздерін, қиссаларын 1898-1890,1905 жылдары жеке жинақ ретінде жариялаған. Ал қолжазба түріндегі жинағандарын Қазақстан Ұлт мәдениеті институтының кітапханасында Васильвтің өзі 1935-1936 жылдары пошта арқылы жіберген.

Ал Татарстан Республикасының астанасы Қазан қаласында А.Васильевтің архиві үш жерде сақтаулы тұр. Олар: 1.Татарстан Республикасының мемлекеттік архивінде, 2.Н.И.Лобачевский атындағы Ғылыми кітапхананың қолжазбалар қорында, 3.Ғ.Ибрагимов атындағы Тарих және тіл, әдебиет институты архивінде көптеген қолжазба материалдары бар.

А.Васильевтің қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілері туралы зерттеулердің бір саласы –жұмбақтар. Васильевтің пайымдауынша, қазақ жұмбақтары өлең түрінде, белгілі бір ұйқасқа құралады. Сондықтан да, тез есте сақталады, өзгеріске аз ұшырайды.

А.Васильевтің айтуынша: «Жұмбақтарда теңеулер, салыстырулар кездеседі.Мысалы, айды дөңгелек нанмен, жұлдызды кішкентай тастармен, самауырдың құлағын торайдың құлағымен т.б. Осының барлығында бір сыр, әзіл бар» деген.

Зерттеуші қазақ жұмбақтарын бірнеше түрге бөледі: 1.Жаратылыс- табиғат құбылыстарына арналған жұмбақтар Мысалы: Бір нәрсе қарап тұрсаң - дүрілдейді, Алыстан көзің салсаң- күлімдейді. Екпіні сонша қатты болсадағы, Ұстасаң қолыңызда білінбейді. (жел) 1.Жалт-жұлт етеді, жалмай жұтады (от) 2.Екі тері екеуі де тең тері (аспан мен жер)

2.Жан –жануарлар әлемі туралы жұмбақтар Мысалы: Басы бар да, шашы жоқ, Көзі бар да қасы жоқ. Жүретін аяғы жоқ, Суыққа тоңбайды, Ыстыққа күймейді (балық)

«Он екі түйе, он жылқы, тоғыз сиыр, бес екші» деген жұмбақта түйенің он екі айда бір боталайтынын, жылқы он айда құлындайтынын, сиыр тоғыз айда бұзаулайтынын, ешкі бес айда лақтайтынын көрсетеді.

«Балық» жөніндегі жұмбақты былай аударады: Қазақшасы: Басы бар да аяғы жоқ, Көзі бар да қасы жоқ. Жүретін аяғы жоқ, Суыққа тоңбайды, Ыстыққа күймейді. Орысшасы: Есть голова, но нет волос Есть глаза, но нет бровей. Для ходьбы нет ног, В холоде не зебнет И воды не боится.

А. Васильевтің аудармалары түпнұсқаның тілдік, стильдік ерекшеліктерін ескере отырып, оның көркемдік, идеялық қасиеттерін толық жеткізе білді, әрі қазақша жатық етіп шығарды. Олай дейтініміз, Васильевтің ғасыр басында жасаған аударма үлгілерінің кейбіреуі қазірге дейін орыс тіліне сол қалпында аударылып келеді:

Қазақшасы: Орысшасы: Жылтырағанның бәрі алтын емес. Не все то золото, что блестит.   Жақсы даудан, жаман білім артық. Худой мир лучше доброй ссоры.   Жаман айтпай, жақсы жоқ. Нет худа без добра.   Аштың жайын тоқ білмес. Сытый голодного не разумеет.   Ештен кеш жақсы. Лучше поздно, чем никогда.   Жоққа жүйрік жетпейді. На нет и суда нет.   Ағама жеңгем сай. Два сапога-пара.

А.Васильевтің қазақ ауыз әдебиеті түрлерін аударған үлгілері.

Аударма дегеніміз- бір тілде ауызша айтылған ой-пікірді, болмаса жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде, яғни оның ана тілінде түсінікті етіп жеткізу. Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немесе баспадан басылып шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп аталады.

Шығысты зерттеуші ғалым В.А.Васильев өзі жинап бастырған қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін орыс тілінде тәржімалаған және ол материалдарды қазақ және орыс тілдерінде сол кездегі мерзімді баспасөз беттерінде жеке кітап ретінде жариялап отырған.

Қазақ елінің мәдени даму ерекшеліктеріне қарай аудармада түрлі әдіс орын алғаны белгілі.

Біріншісі- еркін аударма . Бұл тәсіл түпнұсқа тілін, әдеби ырғағын жетік білмеуден түпнұсқаның өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі, аудармашының өзіне тиімді жағын қарастырудан туады.

Екінші әдіс- сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсілді көбінесе оригиналдың тілін жақсы білетін аудармашылар қолданады, түпнұсқадан пышақ жүзіндей ауытқымайтын кемшіліктер де осыдан туады.

Үшінші тәсілі- балама (адекват) аударма. Бұл- ең қиын түрі. Екі тілді жетік білумен қатар түпнұсқаның ішкі сырын, жан жүрегін жақсы түсінетіндер қолданады.

Васильев аударманың қай түрін қолданды дегенге келетін болсақ, орыс және қазақ тілінде мәтіндерді салыстырып зерттегенде оның сөзбе-сөз немесе жолма-жол аударма жасағандығын байқаймыз.

Мысалы, «Жақсы сөз-жарым ырыс» дегенді «Доброе слова есть половина счастье» деп тәржімалаған.Енді қазақша және орысша мәтіндердің қалай аударылғандығын байқау үшін екі тілде қатар берейік: Қазақшасы Орысшасы Денсаулық-зор байлық Здоровье – большое богатство Ақылсыз достан ақылды дұшпан артық Умный враг лучше глупого друга Мехнат болмай, рахат болмас Не будет труда, не будет наслаждения Кәрілік-даусыз дерт Старость- неизлечимая болезнь Аз сөйлеп, көп ойла Много думай, мало говори