Жай сөйлемдердің жасалуы (8 класс)

ЖАЙ СӨЙЛЕМ ТҮРЛЕРІ

Жоспар: 1. Жалаң сөйлем. Жайылма сөйлем. 2. Толымды сөйлем. Толымсыз сөйлем. 3. Жақты сөйлем. Жақсыз сөйлем.

Благодаря этой рекламе сайт может продолжать свое существование, спасибо за просмотр.

Тұрлаусыз мүшелер бастауыш, баяндауыш мүшелерге қатысып, сөйлемге енеді. Түтін жасауратты. – Ақшылтым түтін көзді жасауратты. Тұрлаусыз мүшелер өзіне қатысты болып келген сөйлем мүшелерін сөйлемге енгізеді: Шыжылдап, пырсылдап жанған жас тобылғының ақшылтым түтіні көзді жасауратты (С.Мұратбеков). Сөйлемнің жайылу (кеңею) мүмкіншілігі шексіз емес. Оның өлшеуі бар. Өлшеу салатын – адамның психикалық, физиологиялық табиғаты. Сөйлеуде жайылма сөйлем жиі ұшырасып, жұмсалады.

Сөйлемді толымсыз етіп құру – сөзді үнемді етіп айтудың амалы. Сөйлемді толымсыз етіп құру сөйлемнің: грамматикалық құрылысына, контекске, сөйлеу жағдайына байланысты түрліше көрінеді. Сөйлемнің толымсыздығы түрліше көрінеді: бірде бір ғана сөйлем мүшесі түсірілсе, бірде бірнеше сөйлем мүшесі түсіріледі: Сен кімнің баласысың? - Шалғынбайдың (С.Мұратбеков).

Жақсыз сөйлемдерді ұйымдастыратын, форма беретін – баяндауыштар. Жақсыз сөйлемдерге қатысатын баяндауыштардың жасалуы: 7. Шартты рай ет + болар еді:Жоңышқаны уақыт өткізбей шапса болар еді. 1. Барыс септіктегі тұйық рай ет + болады (болмайды):Бұл алқаптың шөбін шабуға болады, 8. –ар, -ер есімше(болымды, болымсыз) + болар:Бөтен кісіге сырды жайып салмас болар. 2. Барыс септігі тұйық рай ет + тура келеді:Маған бұл сөзді айтуға тура келді, 9. Болымсыз есімше + барыс септ. Бұл баяндауышпен қатарнегесұраулық есімдігі қатысады:Ал оған қарағанда мен адам емеспін бе! Ендеше неге маған шалқымасқа, шаттанбасқа! 3. Болымсыз шартты рай ет + болмайды:Арнайы барып көрмесе болмайды, 10. Шартты рай ет-н жасалған баяндауыш: Көгеріп қалған бөктерден, Көпсітіп жылқы айдаса”(М.Мақатаев). 4. Тұйық рай ет + керек:Мәселені басы-қасына барып шешу керек, 11. Өткен шақ көсемше + болмайды:Ауылдары, малдары, күркелері де қосылып,бір ауылдан бір ауылды айырып болмайды. 5. –пақ тұлғалыесімше + керек:Не болса да барып көрмек керек, 12. Ауыспалы осы шақ тұлғадағы ет-н болған баяндауыштар мақал-мәтелдерде: Көре-көре көсем боласың, Сөйлей-сөйлей шешен боласың. 6. –ар, -ер есімше + ма (ме) +еді:Сол әсем өлкені көрер ме еді! 13. ІІ жақ бұйрық рай ет-н болған баяндауыш мақал-мәтел ретіндегі сөйлемде: Аға тұрып, іні сөйлегеннен без.

Тапсырмалар

Мына сөйлемдер ішінен жақсыз сөйлемді көрсетіңіз: Алтай асып Ойманға ауды. Үлкен Нарынға құлдады. Өлмегенге өлі балық. Тойып тамақ ішпесе де, торқадан көйлек кимесе де, ашаршылықтан соңғы аз жылдың тыныштығына жылынғандай еді.

Мына сөздерді қатыстырып, жайылма сөйлем жаса: Жолбарыс, табиғат, пойыз, Батыс өңірі, қызметші, келе жатыр, ауа райы.

Көп нүктенің орнына керекті сөздерді қойыңдар: Сұмырай су ішіп ауырғаннан , .............. ауырған сауап. Адамның ........... – жанының нөсері сіркіреп – сіркіреп алса, арты айығады, көңілі көгереді. Өзгенің ........ от көседі.

Суық тиіп Көз жасы Қолынан

Пайдаланылған әдебиеттер: Әмір Р., Әмірова Ж. “Жай сөйлем синтаксисі”. – Алматы. - 2003 ж.

Назарларыңызға рақмет!!! Дайындаған: Канапиянова Айгерім Қыдырбекова Іңкәр Алматы, 2013 жыл