«Халық педагогикасы арқылы баланың адамгершілік қабілеттерін дамыту»

Әдістемелік құрал

2013 оқу жылы

«Павлодар облысы Ақсу қаласы №2 балабақшасы» мемлекеттік қазыналық коммуналдық кәсіпорны

Құрастырушы: Жакина Жанна Қуандыққызы

Ақсу қаласы

№ 2 балабақша тәрбиешісі

Рецензент: Нұрғалиева Сара Дүйсенбаевна

Павлодар облыстық педагог-мамандар біліктілігін

арттыру институтының әдіскері

Халық педагогикасы арқылы баланың адамгершілік қабілеттерін дамытуға арналған әдістемелік құрал.

Әдістемелік құрал жинағы балалардың ой-өрісін және есте сақтау қабілеттерін дамытып, салт-дәстүрді сақтай білуге , ата-бабамыздың тәлім тәрбиесін есте сақтауға баулиды. Ұлағатты дәстүрді ұрпақтан -ұрпаққа жеткізуге көмектеседі.

І Кіріспе

Мақсаты: балалардың тілдік қорларының даму деңгейін, білімге деген тиімді жолдарын арттыру.

Халық педагогикасы арқылы баланың адамгершілік қабілеттерін дамытуға арналған әдістемелік құрал.

Бұл әдістемелік құрал балабақша балаларына ерекше көмекші болмақ.

Халық педагогикасы арқылы баланың адамгершілік қабілеттерін дамытуға арналған әдістемелік құрал мына бағыттармен жұмыс істейді.

• Бесік жырлары;

• Өтірік өлеңдер;

• Мақал-мәтелдер жиынтығы;

• Мазақтама жиынтығы;

• Жұмбақтар жиынтығы;

• Санамақтар жинағы;

Түсінік хат.

Әр баланы жеке тұлға ретінде, оның шығармашылығын, қабілеттілігі мен қызығушылықтарын дамыту мақсатында құрастырылған халық педагогикасы арқылы баланың адамгершілік қабілеттерін дамытуға арналған әдістемелік құрал.

Жоспар келесі міндеттерді қарастырады.

• Балалардың бойында адамның көңіл-күйін, бет пішінін, қимыл-қозғалыстарын, дауыс ырғағына қарай тани білу қабілеттерін дамыту.

• Балалардың бойында достық, адалдық, батылдық, жан ашырлық қасиеттерін тәрбиелеу. Әлемді тек ақылмен ғана емес, жүрекпен де тани білуге үйрету.

Әр түрлі тақырыптағы өлең жолдары балалардың қызығушылық-

тарын арттырады және олардың тілдерін дамытады.

Мектепке дейінгі балалардың қабілеттілігін,

бейімділігін және сондай-ақ тілінің дамуына өте оңтайлы кезең.

Мектеп жасына дейінгі балалардың іс-әрекеттерін

ұйымдастыру балалар шығармашылығын және білім алудың

жаңа қабілеттері мен дағдыларын үйренуге жағдай жасаумен

қатар, балаға өмірде өзінің тиісті орнын табуға көмектеседі,

өзін - өзі көрсете білуге ықпал жасайды. Даярлық топтарындағы

балалар жаңылтпаштар, мақал-мәтелдерді

жаттай отырып сөздік қорлары, жылдам тілінің дамуы жетіледі. Бұл

құрастырылған халық педагогикасы арқылы баланың адамгершілік

қабілеттерін дамытуға арналған әдістемелік құрал.

Өткен ата-бабамыздың салт-дәстүр, әдет-ғұрып өзегінде тәлім- тәрбие тұнып тұр. Сол ұлағатты дәстүр негізін жас ұрпақ санасына кішкентайынан сіңіре отырып, тілдік қорын, ұлттық рухани сана сезімін дамытып, ой өрісінің жан-жақты жетілуіне үлес қосуымыз керек.

Балаларға ұлттық тәрбие бере отырып, ертегі, әңгіме тыңдау арқылы адамгершілік қасиеттерді анықтай білуге, ересектермен және құрбыларымен ықыласты қарым-қатынаста болуға, ата салтына, үлкендерге деген сый құрметке тәрбиелеу ұлттық парыз.

Бесік жырлары.

Бесік жырының басты қызметі - бесік тербелісіне ыңғайлас сазды әуен, ырғақты сөзбен баланы тыныштандыра отырып, оның жан жүйесі мен санасына ұлттық тәрбиенің алғашқы нәрін сіңіру. Бесік жыры баланың сәби кезінде, яғни 1 - 5 жас аралығында, бала жанына жағымды әуенмен айтылады, әуен-сазсыз Бесік жырының мәні де, сәні де келмейді.Сырлы сөз бен сазды әуен астасып келетін Бесік жыры халық педагогикасының бастау бұлағы ғана емес, қазақ әйелінің жан дүниесін танытатын, кезеңдік ел тұрмысынан мол мағлұмат беретін шалқары кең жанр. Оның осы мүмкіншілігін кейінгі жазба әдебиет өкілдері мен сазгерлер де кеңінен пайдаланып келеді. Әже мен ананың әлдиі сәбидің алғашқы өнер мектебі екені баршаға белгілі. Ұлы Абайдың «Туғанда дүние есігін ашады өлең» деуі тегін емес. Бесік жырында ұлттық тәрбиенің үздік үлгісі жатыр.(С.Сейфулин)

АНАНЫҢ ӘЛДИІ

Мамық төсек салайын,

Құшағыма алайын.

Қозым менің ұйықтасын,

Арқасынан қағайын.

ӘЛДИ- ӘЛДИ

Әлди-әлди бөпесі,

Ояу жатыр көкесі.

Үй артында апаң бар,

Тоңсаң саған шапан бар.

ӘЛДИ.

Әл-әл бөпем,әл-әл-ай,

Жылама,бөпем,жылама,

Жілік шағып берейін.

Қойға кеткен апаңды,

Қайдан тауып берейін.

«қой» дегенде қоя ғой,

Қойдан бағлан сояйын.

Құйырығына тойғызып,

Ұйықтатып сені қояйын.

ӘЖЕ ӘЛДИІ.

Әлди, әлди, немерем,

Мен өзіңмен көгерем.

Жалықпаймын күн бойы,

Қызығыңа кенелем.

Әлди, бөпем, әлди-ай,

Тыңдай берші, ән-күйді-ай!

Келіншектің бесік жыры

Әлди-әлди, ақ бөпем,

Ақ бесікке жат бөпем!

Жылама, бөпем, жылама,

Жілік шағып берейін,

Көк ала иттің құйрығын

Жіпке тағып берейін!

Әлди-әлди, жанашым!

Алдыма алып шабайын,

Тойға кеткен әкеңді

Кайдан іздеп табайын?

Әлди-әлди, аппағым!

Жылама, менің жүрегім,

Әкең малда тұр шығар

Таяныш қып күрегін.

Әлди, менің бөбегім,

Әкең жүр ғой малменен!

Жүрген шығар алысып

Шұна қаяз қарменен.

Қартайғанда күтетін

Әкесі мен шешесін,

Кандай жігіт өскенде

Болар екен бөпешім?

Өңкей біздей зарлыға,

Кемдіктегі жарлыға,

Жаным менің ержетіп

Көсем болар ма екенсің?

Тақылдаған таңдайы,

Кере қарыс маңдайы.

Алмас тілді немесе,

Шешен болар ма екенсің?

Бұлбұлдай боп тілінен

Тәтті айтқанда бал тамған,

Ащы айтқанда қан тамған

Ақын болар ма екенсің?

Не болмаса жүректі,

Күш, қайратты, білекті,

Кемшілікке көнбейтін

Батыр болар ма екенсің?

Омырауы есіктей,

Ақ балтыры бесіктей,

Егінші боп, өзгеге

Нұсқа болар ма екенсің?

Отқа темір қайнаткан,

Бұт балғаны ойнатқан,

Нанша илейтін темірді

Ұста болар ма екенсің?

Не болмаса жұмыскер,

Не өнерлі мініскер,

Саусақтары сүйріктей

Зергер болар ма екенсің?

Не қасқа атты Қамбардай,

Аш қылмайтын аң барда,

Құралайды көзге атар

Мерген болар ма екенсің?

Жақсы болып ержетсе

Балапаны бөпесі,

Бағы ашылып, анасы

Көкке тиер төбесі.

Бақытсыз боп ержетсе,

Бар үміті - қарағы,

Михнат шеккен сорлы ана

Ашпағаны қабағын.

Әлди-әлди, балашын!

Ұйықтатайын тербетіп...

Тілегім сен, құлыным,

Үміт ақта ержетіп!..

БЕСІК ЖЫРЫ

Әй-әй бөпем, әй бөпем.

Ән айтайын,бал бөпем.

Ән тыңдағын келсе егер,

Және айтайын, жан көкем...

Бөпем менің ай ма екен?

Шекер ме екен, бал ма екен?

Ойнақтап бір бәйгіден

Озып келер тай ме екен?

Тас бұлақтар тауда екен,

Жас құрақтар сайда екен.

Көлбең-көлбең ұшатын

Көбелектр қайда екен?

Қара қарға қарда екен.

Жапалақтар жарда екен.

Балпаң-балпаң басатын

Балапандар қайда екен.

Әй бөпем-әй бөпем,

Ұыйқтадың ба, бал бөпем?..

Алдағанға көнетін

Аңқау бөпе қайда екен?

Күнім, айым,

Еркетайым,

Бөлейін енді.

Тыста дауыл,

Жатқан ауыл,

Үйкың да келді.

Жұмсак бесік,

Жылы төсек,

Жата ғой, қозым.

Әлди, бөпем,

Әлди, бөпем,

Үйықта, жұм көзің.

Құлынщактар,

Қозы, лақтар -

Бәрі де уйқыда.

Сен - жұлдызым,

Сен - көз нұрым,

Кір тәтті ұйқыға.

Сая жаным,

Балапаным,

Соқсын дауыл, жел,

Болма алаң,

Сүйген анаң

Сақтар, анық біл.

Бәу-бәу, бөпем,

Бәу-бәу, бөпем,

Әлди, әлди-ай!

Сәулем, еркем,

Кұні ертең

Толарсың сен-ай.

Пісіп алмам,

Толып бағлан,

Жүгіріп жүрерсің.

Сұлу сүйрік,

Жорға, жүйрік

Тайға мінерсің.

Қара жарғақ,

Түлкі тымақ

Шоқтап киерсің.

Қуанып, қалқам,

Ерке марқам,

Қысып сүйермін.

Мініп тұлпар,

Алып сүңқар,

Тауға кетерсің.

Сен боп сөзім,

Жасты көзім,

Сағынып күтермін.

Қызық іздеп,

Қыздар көздеп,

Елдер кезерсің.

Тарлан шүйіп,

Сүлу сүйіп,

Үйден безерсің.

Қуып бақыт,

Тілеп тақыт,

Жолдар шегерсің.

Жүрек жара,

Мен бейшара

Жастар төгермін.

Қайнап қаның,

Батыр жаның

Ерікке ұмтылар.

Сен еріме -

Жас бөріме

Қарсы кім түрар!

Алмас қылыш,

Найза құрыш

Белге буарсың.

Сен, сырттаным,

Арыстаным,

Жауды қуарсың.

Туған жерден,

Өскен елден

Ерге не қымбат!

Жас жолбарыс,

Жаумен алыс,

Шаңға, қанға бат.

Айбатыңды,

Қайратыңды

Көріп карт анаң,

Төгіп жасын,

Жайып шашын,

Тілер: «Бол аман!»

Кұтем, кұйем,

Көрсет, Ием,

Сол алтын күнін.

Үйқың тәтті,

Үйқың қатты,

Қозым, кұлыным.

Жаным да сен,

Тәнім де сен,

Қарашығым-ай!

Әлди,бөпем,

Әлди,бопем,

Әлди, әлди, әлди-ай!

ӘЛДИ

Әлди,әлди,әлди,аппағым,

Қозының жүні қалпағым.

Жұрт сүймесе сүймесін,

Өзім сүйген аппағым.

Әлди,әлди,алаңға,

Жел қонады далаға.

Сүт пісіріп берейін,

Нұрланжан деген балаға.

АҚ БЕСІК

Әшекейлі ақ бесік-

Әлдиіме баң бесік.

Шүмегінді табайын,

Түбегіңді салайын.

Сылдырмағың салайын,

Жібек көрпе жабайын.

Бауың-барқыт,пүліштен,

Балдақтарың күмістен.

Жабдығыңмен сайлысың,

Жатса бөпем,жайлысың,

Бөпем сенде өседі,

Құтты болсын төсегі.

БЕСІК ЖЫРЫ

I

Әлди, әлди, әлпешім!

Ұйықта деймін, ұйықтайсың.

«Мә-мә» берсем қайтесің,

Ұйықта десем, ұқпайсың.

Жоқсың бүгін көз ілген,

Көп ісімнен бөгедің.

Жаудыраған көзіңнен!..

Ұйықтай қойшы, бөбегім.

Әлди,әлди, әлди-ді,

Әлди біздің қалғиды

II

Ұйықта десем, күлесің,

Айналайын күлкіңнен!

Ер жеткен соң білесің,

«Тұр-тұрлармын» бір күн мен.

«Кешіктің, - деп, - сабақтан»,

Тыншыңды алсам «тұр-тұрлап»,

«Жоқ қой әлі таң атқан», -

Деп жүрмеші бұртындап.

Әлди, әлди, әлди-ді,

Әлди біздің қалғиды.

III

Ұйықта, бөпем, ұйықтай ғой

Ұйықтайтын бұл шағыңда.

Қызық өмір - думан той

Тұр ғой күтіп алдыңда.

Ұйықтап өткен не табар

Бұл өмірге бекер кеп?

Ұйықта, бөпем, ұйықтап ал,

Ер жеткен соң бол сергек!

Әлди, бөпем, бөпемсің,

Кім боп шығар екенсің?

IV

Күлімдейсің - күнімсің,

Батар дағы күн шығар.

Уілдейсің - күйімсің,

Күй де бір кез тыншығар.

Сен де тынық бір мезгіл,

Толқып кана жат, бөпем.

Аспанымда жүзе біл,

Айым менің - ақ бөпем!

Әлди, өлди, әлдиім,

Назды, нәзік ән-күйім!

Келіншектің

бесік жыры

Әлди-әлди, ақ бөпем,

Ақ бесікке жат бөпем!

Жылама, бөпем, жылама,

Жілік шағып берейін,

Көк ала иттің құйрығын

Жіпке тағып берейін!

Әлди-әлди, жанашым!

Алдыма алып шабайын,

Тойға кеткен әкеңді

Кайдан іздеп табайын?

Әлди-әлди, аппағым!

Жылама, менің жүрегім,

Әкең малда тұр шығар

Таяныш қып күрегін.

Әлди, менің бөбегім,

Әкең жүр ғой малменен!

Жүрген шығар алысып

Шұнақ аяз қарменен.

Қартайғанда күтетін

Әкесі мен шешесін,

Кандай жігіт өскенде

Болар екен бөпешім?

Өңкей біздей зарлыға,

Кемдіктегі жарлыға,

Жаным менің ержетіп

Көсем болар ма екенсің?

Тақылдаған таңдайы,

Кере қарыс маңдайы.

Алмас тілді немесе,

Шешен болар ма екенсің?

Бұлбұлдай боп тілінен

Тәтті айтқанда бал тамған,

Ащы айтқанда қан тамған

Ақын болар ма екенсің?

Не болмаса жүректі,

Күш, қайратты, білекті,

Кемшілікке көнбейтін

Батыр болар ма екенсің?

Омырауы есіктей,

Ақ балтыры бесіктей,

Егінші боп, өзгеге

Нұсқа болар ма екенсің?

Отқа темір қайнаткан,

Бұт балғаны ойнатқан,

Нанша илейтін темірді

Ұста болар ма екенсің?

Не болмаса жұмыскер,

Не өнерлі мініскер,

Саусақтары сүйріктей

Зергер болар ма екенсің?

Не қасқа атты Қамбардай,

Аш қылмайтын аң барда,

Құралайды көзге атар

Мерген болар ма екенсің?

Жақсы болып ержетсе

Балапаны бөпесі,

Бағы ашылып, анасы

Көкке тиер төбесі.

Бақытсыз боп ержетсе,

Бар үміті - қарағы,

Михнат шеккен сорлы ана

Ашпағаны қабағын.

Әлди-әлди, балашын!

Ұйықтатайын тербетіп...

Тілегім сен, құлыным,

Үміт ақта ержетіп!..

АНАНЫҢ ӘЛДИІ

Мамық төсек салайын,

Құшағыма алайын.

Қозым менің ұйықтасын,

Арқасынан қағайын.

Бөпем менің қалғыды,

Тербетті оны ән-жыры.

Бота, қозы, құлыншақ -

Ұйықтап қалды барлығы.



Ай арбамен жетіпті,

Күн ұйқыға кетіпті.

Жұлдыз кіріп кетер деп,

Қақпаларын бекітті.



Ормандар да қалғыды,

Қорғандар да қалғыды.

Сен де ұйықтап қала ғой,

Анасының жан нұры!



Күнім ұйықтап қалыпты,

Анасы әнге салыпты.

Ол түсінде ғажайып

Ертек-елге барыпты,

Алтын алқа тағыпты.

Ақ бесікті тербетіп,

Құшайын мен иісіңді,

Ақ жүзіңнен сүйкімді.

Тыныш үйде, бесікте,

Қандырып ал ұйқыңды.

Әлди, бөпем, әлди-ай,

Тыңдай берші, ән-күйді-ай!

Бейбіт өмір қыраны,

Солдат ағаң қырағы,

Шекараны күзетін,

Кірпік қақпай тұр әне,

Әлди, бөпем, әлди-ай,

Тыңдай берші, ән-күйді-ай!

Астық жиған еңіске,

Әкең кетті егіске.

Күліп-ойнап жата ғой,

Тамағыңды сен іш те,

Әлди, бөпем, әлди-ай,

Тыңдай берші, ән-күйді-ай!

Шешең қазір келеді,

Аймалайды, өбеді.

Мазаламай тыныш жат,

Шаруасы көп еді.

Әлди, бөпем, әлди-ай,

Тыңдай берші, ән-күйді-ай!

Сүйеу болар тірегім,

Соғып тұрған жүрегім,

Арналады өзіңе,

Бар арманым, тілегім.

Әлди, бөпем, әлди-ай,

Тыңдай берші, ән-күйді-ай!

ХАЛЫҚ БЕСІК ЖЫРЛАРЫ.

Әлди, әлди, ақ бөпем,

Ақ бесікке жат, бөпем!

Жылама, бөпем, жылама,

Жілік шағып берейін,

Байқұтанның құйрығын

Жіпке тағып берейін.

Әлди, әлди, аппағым,

Қойдың жүні - қалпағың.

Жұртқа жаман болса да,

Өзім сүйген аппағым.

Әлди, әлди, шырағым,

Көлге біткен құрағым.

Жапанға біткен тірегім,

Жаман күнде керегім!..

Әлди, әлди, ақ бөпем,

Ақ бесікке жат, бөпем!

Қонақ келсе, қой, бөпем,

Қой тоқтысын сой, бөпем,

Құйрығына той, бөпем!

Айналайын күн бөпем,

Бурыл тайға мін, бөпем!

Ақ қызы бар үйінде,

Ақылбайдың үйіне

Бұрала барып түс, бөпем,

Қымызынан іш, бөпем!

* * *

Қолымыздан іс алып,

Мойынына күш алып,

Бізді бағар ма екенсің?

Құрығыңды майырып,

Түнде жылқы қайырып,

Жаудан жылқы айырып,

Жігіт болар ма екенсің?

Айыр қалпақ киісіп,

Ақырып жауға тиісіп,

Батыр болар ма екенсің?

Бармақтарың майысып,

Түрлі ою ойысып,

Ұста болар ма екенсің?

Таңдайларың тақылдап,

Сөйлегенде сөз бермей,

Шешен болар ма екенсің?

Кең балағың түріскен,

Ұлы топта күрескен

Палуан болар ма екенсің?

Бал қайнатып, шай ішкен,

Қазы кертіп, жал жеген,

Асты болар ма екенсің?

Ұзақ жасап, көбірек,

Басты болар ма екенсің?

Қарағай найза қолға алып,

Жауға тиер ме екенсің?

Қашқан жаудың артынан,

Түре қуар ма екенсің?

Қуып ойдың жетігін,

Біліп ғылым тетігін,

Ғалым болар ма екенсің?

Еңбек етіп бар елге,

Өнеріңмен әлемге

Мәлім болар ма екенсің?

Көп қиыннан өтерсің,

Мақсатыңа жетерсің.

Ұйықтай қойшы, бөпешім!

Қаз-қаз, балам, басарсың,

Сүтке суды қосарсың.

Тал шыбықтан ат мініп,

Балдырған мылтық асарсың.

Жылама, балам, жылама,

Апаңды сен қинама!

Жұмыстарың таусылмай,

Терлеп-тепшіп жүрерсің.

Қызығымен ойынның,

Сақылдап сен де күлерсің.

Ес тоқтатып бір кезде,

Алды-артыңды білерсің,

Әлди, балам, әлди-ай,

Апаң айтқан ән-күй-ай.

Бесік жырын апаңның

Кішкенеңнен жаттай бер.

Қаз-қаз тұрып өмірге,

Басып табан аттай бер.

Өзіңе арнап, бөпешім,

Тау суындай сарқырап,

Толқып аққан жыр қалсын.

Жеңілтек болма, бөпешім,

Салмақты бол ерлердей.

Жүгіре берме далаңдап,

Құр бекерге ербеңдей.

Жылама, балам, жылама,

Атасы айтқан бұл сөзді,

Бөпешім менің ұға ма?

Әлди, балам, әлди-ай!

Жетіге қашан келесің?

Суын әкеп шешеңнің

Ержеткен соң берерсің,

Құрығын ұстап әкеңнің

Соңына сен де ерерсің.

Жылама, балам, жылама,

Апаңды сен қинама!

Әкең сенің қуансын,

Шешең сенің қуансын.

***

***

Әлди, әлди, бөбегім,

Жұбанбайтын не дедім.

Бөбегімді емізіп,

Бесігіне бөледім.

Әлди, әлди, әлди қақ,

Ержеткенде жылқы бақ.

Үлкен таудан түлкі қақ,

Тәңір берсін басыңа бақ.

Әлди, әлди, бөбегім-ау!

Әлди, әлди, тайлағым,

Өрістегі шаңдағым,

От басында ойнағым,

Су бетінде қаймағым.

Әлди, әлди, бөбегім-ау!

Әлди, әлди, оймағым,

Оймағыммен ойнадым.

Күнде әлдилеп сүйсем де,

Қызығыңа тоймадым.

Әлди, әлди, бөбегім-ау!

Бесікті аластау.

Алас, алас, баладан алас,

Иесі келді, пәлесі көш!

Алас, алас, бәледен алас,

Көзі жаманның көзінен алас!

Тілі жаманның тілінен алас!

Қырық қабырғасынан алас,

Отыз омыртқасынан алас!

Алас, алас, аласы,

Келді, міне, баласы.

Көш, көш, пәлесі,

Келді, міне, егесі.

Аталарың ақырса, одан қорықпа,

Аналарың, ағаларың шақырса,

одан қорықпа,

Ойнақтаған лақтан қорықпа,

Сылдыраған бұлақтан қорықпа.

Тулаған тайдан,

Қуалаған ботадан қорықпа!

Маң төбеттей ұйқылы бол,

Түлкінің баласындай күлкілі бол.

Алас, алас, аласы,

Келді, міне, баласы.

Ұйықтап дем алсын,

Қунап оянсын!

Бесікке бөлеу.

Мойнымдағы тұмарым,

Тарқамайтын құмарым.

Тағдыр берген алсын деп,

Ақ бесікке салсын деп.

Мойнымдағы маржаным,

Қорадағы мал-жаным.

Бесігіңе жата ғой,

Тәтті ұйқыға бата ғой.

Балам жатсын бесікке,

Пәлесі қалсын есікте.

Бесіктен шешіп аларда

Анасы шешіп алсын,

Ұйқысы бесікте қалсын.

Балам бесіктен шықсын,

Пәлесі есіктен шықсын.

ӨС-ӨС!

(балдырғанның қол-аяғын созу)

Өс-өс, балам, өсе бер,

Батыр бол - балуан білекті,

Батыл бол - таймас жүректі.

Аяғыңды созайық,

Саусағыңды жазайық.

Етті болсын балтырың,

Епті боп өс, жарқыным

Айналайын айдан,

Су алайын сайдан.

Жігіт болып, бөпешім,

Тисін елге пайдаң!

Аспандағы жұлдызым,

Маңдайдағы құндызым,

Ұйықтай қойшы тезірек,

Толықсыған қырмызым!

Өтірік өлең.

Өтірік өлең- қазақ халқының тұрмыс салтына байланысты туындаған ауыз әдебиетінің көне үлгісі. Шендестіру арқылы бір заттың екінші заттан өзгешелігін, артықтығын көрсету өтірік өлең жанрының басты ерекшелігі саналады. Өтірік өлең әзіл-оспаққа құрылып, көбіне той-думанда, ойын-сауықтарда айтылған. Халық поэзиясында айрықша тапқырлық пен өмір шындығын өзгертіп, қисынсыз түрге келтіріп айтудың шеберлік белгісі ретінде бағаланған. Өтірік өлеңде суреттелетін оқиға желісі нақтылы шындықтан алынғанымен, ондағы іс-әрекет шынайы өмірге жанаспайды: "Аспанға алты жерден тіреу қойдым, Той қылып, мың масаны сонда сойдым" деген сияқты фантастикалық қиялға, күлкіге құрылады. Өтірік өлеңде әсірелеумен қатар бейнелеу, теңеу тәсілдері арқылы көркем бейнелер жасалады, қиыннан қиыстырылған тапқырлық, ойдың өткірлігі мен логик. жүйенің қисыны сарапқа түседі. Ақыл-өрісін кеңейтетін фантазиялық қиялдың шарықтауы көрініс тауып, әсіресе ғылыми-техникалық жаңалықтар шынға бергісіз ойға құрылған сан қилы өтірік өлеңдер туындатады. Өтiрiк өлең - қазақ халық поэзиясындағы ерекше қызғылықты, балалар құмарта тыңдап, қызыға жаттап алатын фольклорлық жанр. Өтiрiк өлеңдi бүлдiршiндер ғана емес, үлкендер де сүйсiне тыңдайды, тiптi бүгiнгi айтыста да бұл жанр тiрiле, жаңа қырынан танылып жүр.Бұл өтiрiк өлеңнiң қазақ фольклорындағы көне де, дәстүрлi жанр екендiгiн көрсетедi.

ЖҰМЫСЫМДА ЖҮР ЕДІМ,

Жұмысымда жүр едім,

Қонаққа Бақа шақырды.

Көлге келсем су беріп,

Аш қалдырды, қатырды!

ҚҰМЫРСҚА КӨЛГЕ ШОМЫЛЫП,

Құмырсқа көлге шомылып,

Құмға аунады жағада.

Жазда қарға көміліп,

Аққала соқты далада.

ТАҢҒА ЖУЫҚ ШАМАМЕН,

Таңға жуық шамамен,

Ерте тұрып қарап ем,

Қара күшік жоқ еді...

Көктен түсіп келеді.

БІР КҮНІ ІРІ АРЫСТАН,

Бір күні ірі Арыстан,

Кешірім сұрады Балықтан.

Балық мұны кешірмей,

Жұлып алды қайықтан.

ШЫБЫН ТЕУІП МАСАНЫ,

Шыбын теуіп масаны,

Қыр-сайменен қашады.

Ұстап алып маса оны,

Ет орнына асады.

СӘУЛЕСІНЕН КҮННІҢ,

Сәулесінен күннің,

Арқан естім бір күн.

Жүнін қырқып шілдің,

Жейде тоқып кидім.

ТЫШҚАН МЫҚТЫ ІННЕН ШЫҚТЫ,

Тышқан мықты іннен шықты,

Белдесті де пілді жықты.

ҰСТАП АЛЫП ҚОҢЫЗДЫ,

Ұстап алып қоңызды,

Баққыздым көп доңызды.

ШҰНАҢДАҒАН ШҰНАҒЫМ,

Шұнаңдаған шұнағым,

Неткен батырлағым!

Алып ұрып қасқырды,

Жеді жұлып құлағын.

АРҚАН ЕСТІМ ЕМЕННЕН,

Арқан естім еменнен,

Қайық ойдым тебеннен.

Шегірткенің сирағын

Ескек етіп келем мен.

АЮ ТҰРДЫ АҚЫРЫП,

Аю тұрды ақырып,

Тышқанға тым жігерлі.

Тышқан оны қатырып,

Лақтырып кеп жіберді.

ҚҰСТАЙ ҰШЫП ТҮРЛІ ЕЛДІҢ

Құстай ұшып түрлі елдің

Құстарымен таныстым.

Суын ішіп бір көлдің,

Барыспенен жарыстым.

БАСҚА ӨТІРІК БОЛСА ДА,

Басқа өтірік болса да,

Осым рас, ағалар.

Жылдар өтті қаншама,

Әлі орнында тұр олар.



Көк жүзіне түнерген,

(Келгенде бір ашуым).

Менің шашып жіберген

Үркер - жеті асығым.

«МЕН АУЫРМЫН» ДЕП

«Мен ауырмын» деп

Бүрге, «Ауырмын» деп Маса да,

Дау созылып көп күнге,

Болды үлкен мәселе.



Таластан соң екеуі

Таразыға тартылды.

Масадан сонда Бүргенің

Мың келісі артылды.

МЫҢ ЖЫЛ ЖАСАП БАЙҚАҒАМ,

Мың жыл жасап байқағам,

(Бұл ғажапты білдің бе).

Төрт жасқа кеп қайтадан,

Бала болдым бір күнде.

ҚОС ҚОЛЫММЕН ҚАС-ҚАҒЫМ,

Қос қолыммен қас-қағым,

Тауды құм ғып тастадым.

Ұйықтайын деп азырақ,

Басыма Пілді жастадым.

МАСАҒА МІНІП СИРАҚТЫ,

Масаға мініп сирақты,

Моторын «гүр» еткіздім.

Адасып жүрген жирафты,

Орманға лезде жеткіздім.

КӘДІМГІ КІРПІ ЖЕР ҮШІН

Кәдімгі Кірпі жер үшін

Талайларды састырған.

Қуып жетіп терісін

Сыпырып алды қасқырдан.

ҮЙРЕК ЖЕГІП АРБАМДЫ КӨЛГЕ АЙДАДЫМ,

Үйрек жегіп арбамды көлге айдадым,

Қасқыр алып, көңілді торғайларым.

Шапаным мен Тымағым жанжалда сып,

Тіл алғыза алмадым, ойбайладым.

Қазақ мақал-мәтелдері.

Қазақ халқы рухани дүниеге, қазынаға бай халық. Оның қай түрін алсақ та, тәлім-тәрбиесі мол, ұрпақтан-ұрпаққа қалдырған өcиеті ерекше. Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасасып, екшеленіп, ұрпақтан-ұрпаққа мұра боп қалып жатқан ауыз әдебиетінің бай саласының бірі - қазақтың мақал-мәтелдері.

Қай мақалды алсақ та ол ер не әйел адамның жас ерекшеліктеріне, мінез-құлқына және іс-әрекеттеріне байланысты келеді. Мақал - нақыл сөз. Ол өмірдегі түрлі құбылысты жинақтап, түйіп, ықшамдап беріп, бір не екі тармақтан тұратын, алдыңғы жолдарында пайымдап, соңғы жолдарында қорытылған ой айтатын халықтық бейнелі поэтикикалық жанрдың бір түрі, ғасырлардан екшеліп жеткен терең мазмұнды, тақырып аясы кең сөз мәйегі. Мәтел - өзінің негізгі түйіндеуін кесіп айтпайтын, бір-бірімен кереғар шендестіруі жоқ, қорытындысы тұспалды, қысқа да нұсқа нақыл сөз. Мақалға өте жақын. Мәтел сыңар тармақ болып келеді.

Мақал- мәтелдерде халықтың ой-санасы, ақыл өнегесі көрініс тапқан ойдың дәлдігімен, тереңдігімен сипатталуы мақалдарда тиянақты, тұжырымды ой айтылады.Құрылысы жағынан бір немесе бірнеше сөйлемнен құралып келе береді.Тақырыптары да әр алуан.Отан,ерлік,өнер-білім,ер-жер т.б. Балаларға мақалдарды үйрете отырып, мағыналарын ашқызу, түсіндіру талап етіледі.Мұнда балаға беретін тәрбие тілін дамытатын нәрсе терең ойды аядай қалыпқа сыйғызып, мағынасын ашады.Тоғыз ауыз сөздін тобықтай түйінін жинақтап,қорытып береді.

Жан-жануар, табиғат құбылыстарына байланысты мақал-мәтелдер

Көшерiмдi жел бiлсiн,

Қонарымды сай бiлсiн.

Шөлдегi шұқанақ

Суға тоймас.

Қалған көлге бақа айғыр.

Сасқан үйрек артымен сүңгiр.

Шабан үйрек бұрын ұшар.

Құт, құтты болып келсе құт,

Құтсыз болып келсе - жұт.

Сүмбiле туса су суыр.

Үркерлi айдың бәрi қыс.

Жаздың бiр күнi -

Қыстың мың күнiне татыр.

Нөсер алдында нажағай

ойнайды.

Тау мен тасты су бұзар,

Адам затты сөз бұзар.

Туған ай тураған етпен тең.

Қарға қарғаның көзiн

шоқымас.

Тау текенiң тауға шықпаса,

Тұяғы қышиды.

Жаман мерген теке атқан,

Жерiне үш барады.

Жаңбыр бiр жауса,

Терек екi жауады.

Қылышын сүйретiп қыс келер.

Шағала келмей - жаз болмас,

Шаңқан болмай - боз болмас.

Сәуiрдегi жауын -

Сауып тұрған сауын.

Қаз келсе, жаз келер,

Қарға келсе, қатқақ болар.

Сәуiр болмай, тәуiр болмас.

Қараша - қауыс,

Кәрi-құртанды тауыс.

Су аққан жерiнен бiр ағар.

Сәуiр болса, күн күркiрер,

Күн күркiресе, көк дүркiрер.

Тау кезеңсiз болмас,

өлке өзенсiз болмас.

Қыстың қамын жаз ойла.

Бөдененiң үйi жоқ,

Қайда барса бытпылдық.

Жаз сайға қонба,

Қыс қырға қонба.

Тоқты тоймас,

Шөмiш кеппес.

Алпыс күн тасыған су,

Алты күнде қайтар.

Жыланды өлтiргеннiң

сауабы бар.

Ақ сұңқардың баласы,

Алдына қоймай ас жемес.

Мезгiлсiз шаңырған

Қораздың басын жұлмақ керек.

Қасқыр жүйрiк - жылыс жоқ,

Түлкi жүйрiк - дыбыс жоқ,

Қоян жүйрiк - тыныс жоқ.

Тар сонардан, кең шиыр.

Бұтаға паналаған торғай

да аман қалады.

Сауысқан тоты боламын деп

Жүрiсiнен жаңылыпты.

Сақ қарға сағағынан iлiнер.

Қыс қыстығын қылмаса,

Жаз жаздығын қылмайды.

Сақырлаған аязда,

Сары қамысты панала.

Баба бүркiт барлап ұшады,

Бала бүркiт парлап ұшады.

Таспен жапалақты ұрсаң да,

Жапалақ өледi.

Жайық басынан жел тұрса,

Жаз да болса қыс болар.

Батар күннiң атар таңы бар.

Түлкi жатарында

Жер таңдамайды...

Тышқан iнiне кiре алмаса,

Құйрығына қалджуыр байлар.

Өлi арыстаннан

Тiрi тышқан артық.

Жер ырыстың кiндiгi,

Бiлiм ырыстың тiзгiнi.

Құлан қайда семiрсе,

Сол жерге түгiн төгедi.

*Бұлт қайда орнаса,

Береке сонда шөгедi.

Ел қайда қыстаса.

Күлiн сонда төгедi.

*Тамшыдан тама берсе,

Дария болар.

*Кiмнiң тарысы пiссе

Соның тауығы.

*Тауықты тойындыра

алмайсың,

Қызды киiндiре алмайсын.

*Мысыққа ойын керек,

Тышқанға өлiм керек.

*Мысық жоқта тышқан

Төбеге шығады.

*Сұмырай келсе су құрыр.

*Жайды айтса,

Жайықтың суы ауыспас.

*Көкек өз атын өзi шақырады.

*Мезгiл жетсе, мұз да ерiр.

*Қыстың алғанынан,

Салғаны қызық.

*Бұлт ала, жер шола.

Тауықтың түсiне тары кiредi.

Ас-тамақ, тазалық-денсаулыққа байланысты мақал-мәтелдер

Ас адамның арқауы.

Сiңбес астың бөгеуi көп.

Быламық бетiнен суыйды,

Көже түбiнен суыйды.

Қайғысыз қара суға семiредi.

Аз асқа жасауыл болма,

Көп асқа бөгеуiл болма.

Қазыға тойсаң,

Қарта әлем сасыйды.

Ас иесiмен тәттi,

Табағымен жақсы.

Қайғың қара көже болсын.

Аш тамағым,

Тиыш құлағым.

Ет дегенде - бет бар ма.

Ет етке, сорпа бетке.

Асқа талау түссе

Иттiң мұрадын бередi.

Екi бас, екi басқа

Қазаныңа не сал саң,

Шөмiшiңе сол iлiнер.

Тас қадақ болғанмен

Тамақ болмайды.

Байғұстың асын

Пiсмiлда таусар.

Сұрап бергенше,

Ұрып бер.

Алты күн аш болсаң да,

Атаңның әдетiн қойма.

Жетерiн бiлсең, жей тұр.

Ет жемей жатып тұздық,

Асатпай жатып құлдық.

Есебiн тапқан екi асар.

Жеген ауыз жесiн.

Қасық тары ботқа болмас,

Ботқа болса да жұртқа болмас.

Ас iшсең атауындай iш,

Ауырсаң мұрттай ұш.

Жазғы етте жасық жоқ,

Қымыз аста қасық жоқ.

Бауыр шiрiн, бас тәттi,

Ағайынмен iшкен ас тәттi.

Ертеңгi асты тастама,

Кешкi асқа қарама!

Берген перне бұзар.

Сүт сұрай келiп,

Ыдысынды жасырма.

Бақыр қазан қайнаса,

Бәрiмiздiң бағымыз.

Мың "сiз", "бiз" ден,

Бiр шыж-мыж артық.

Берген перне бұзар.

Алаған қолым, береген.

Ұшқан құс, жүгiрген аң,

Бәрi - тамақ.

Қамысты жаққанменен

Шоғы болмас,

Көк суды iшкенменен

Тоғы болмас.

Күн жазға айналды,

Ет азға айналды.

Пышағы бар сүйгенiн жер,

Пышағы жоқ тигенiн жер.

Балық жеген бағысбас,

Жан-жағына қағыспас.

Қомағайдың сазасы -

Бiр шөкiм ет.

Балықтың батасы жоқ.

Өзiнде асың болса,

Бiреуде қасың бар ма.

Ас тұрған жерде

Ауру тұрмайды.

Ас үстiнен аттама,

Астан үлкен емессiң.

Бiр аяқ қымыздың,

Екi аяқ желiгi бар.

Жиен ел болмас

Желке ас болмас.

Жиен ел болар,

Жайы болса.

Желке ас болар,

Майы болса.

Өзiне қарай қосағы,

Қазанына қарай ошағы.

Ашта жеген құйқаны,

Тоқта ұмытпа.

Жақсы ас қалғанша,

Жаман қарын жарылсын.

Жер асыңнан, жемес асың

Көп болсын.

Көмбенiң иесi екеу:

Бiреуi көмген,

Бiреуi көрген.

Қарны ашқан, қараша

Үйге шабады.

Жазға жуынды,

Қысқа қатық.

Түскi асқа

Түстiк жердегi келедi,

Кешкi асқа

Күндiк жердегi келедi.

Аштың ақылы тамағында,

Жаяудың ақылы табанында.

Бiр ауылда бiр үй аш болса,

Бар үй аш болады.

Тойған жерге тоғыз кел.

Аты бардың тынысы бар,

Асы бардың ырысы бар.

Беретiн кiсi келгенде,

Бес қайнайды қазаным.

Аспаздың қарны

Асқанына тояды.

Тоқшылықта жеген

тоқпан жiлiк,

Ашаршылықта көзiңнен

бiр-бiр ұшар.

Асы жоқ алтын аяқтың,

Алтынын ал да отқа жақ.

Омыртқаны ұстап отырғанша,

Қабыртқаны алып

қағып тастай бер.

Жаяудың сыбағасын

Атты жемес.

Барында батып iш,

Жоғында сатып iш.

Аз ас, көп ниет.

Көже-көже, көзiңе айтайын,

Сорпамнан садаға кет.

Өзi тоймастың

Көзi тоймас.

Бал ұстаған бармағын жалайды.

Отын олжа,

Су қорлық.

Өзi тоймағанның

Сарқытын iшпе.

Досыңның асын

Қасындай iш.

Өзiң жатық болсаң,

Iшкенiң қатық болар.

Өзiң қиық болсаң,

Iшкенiң сұйық болар.

Етке тойсам,

Сорпаға иттiгiм жоқ.

Жұтқан жұтамас.

Тойсаң тоба қыл.

Тарта жесең тай қалар,

Қоя жесең қой қалар,

Қоймай жесең не қалар.

Тамақтан өткеннiң -

Бәрi тамақ.

Пiскен асқа тiк қасық.

Бiр аштың бiр тоқтығы бар.

Жазым болса быламыққа

тiс сынар.

Жейтiн ауызды,

Жемес ауыз байлайды.

Ашқа қазан астырма,

Тонғанға отын жақтырма.

Қыдырып iшкен көженiң

Кенеуi жоқ.

Қыдырып айтқан билiктiң

Керегi жоқ.

Есек мiнген ат сұрамайды.

Балық жеген ет сұрамайды.

Тар қазан тасқалақ.

Мешкей адам ашқарақ.

Тоймай iшкен асың құрсын,

Қорлықпен жасаған жасың

құрсын.

Жұтаған шүкiрге тоймайды.

Айға жетпес асыңды,

Ауылдастан аяма.

Аштық ас талғатпайды,

Ашықтық жас талғайтпайды.

Тас - тасты жiбiтетiн ас.

Аш ауыл айранды бұрын iшедi.

Қазаны басқаның, қайғысы басқа.

Сауып iшсең мың күндiк,

Сойып жесең бiр күндiк.

Аз қайғыны ас басады,

Көп қайғыны дос басады.

Жылқының етiн жесең

Тiсiңе кiредi,

Жемесең түсiңе кiредi.

Ескерген, ескi асынан сақтар.

Үркер туса сорпа да - ас.

Салулы ауыз сақтағаныңды

жейдi.

Қарның ашса, қазан ас.

Ет болмаса, сазан ас,

Сазан тамақ емес пе,

Сазанды жұрт жемес пе.

Асы бар аяқтан аттама.

Жайын құйрығын жеген

жатпас.

Бал татыған балық

Сорпасын iшпеген басым,

Қоңырсыған қой

Сорпасын iштiм-ау.

Тәнi саудың жаны сау.

Ауру астан,

Дау қарындастан.

Ауру кiсi кiлкi сүймес,

Ауыр жүктi жылқы сүймес.

Қотыр қолдан жұғады,

Таз тақыядан жұғады.

Ақша қарда көп жүрсең,

Көзiң бiр күн қарығар,

Алыс жерде көп жүрсең,

Көңлiң бiр күн тарығар.

Аурып тұрдың -

Аунап тұрдың.

Аурып жазылған жан олжа,

Жоғалып табылған мал олжа.

Көзiң ауырса, қолыңды тый.

Iшiң ауырса, аузыңды тый.

Таз таранғанша той тарқар.

Соқыр көргенiнен жазбас.

Шыныменен жыласа,

Соқыр көзден жас шығар.

Аурудың алдын ал.

Ауруын жасырған өледi.

Керең, адамның аузына қарар,

Соқыр, кiсiнiң даусына қарар.

Тыймаған ауызда пәле бар.

Туа мүкiс жазылмас.

Ауру азығымен.

Әуелгi байлық - денсаулық,

Екiншi байлық - он саулық,

Үшiншi байлық - ақ жаулық.

Ауруды елемеген өледi,

Дауды елемеген төлейдi.

Елемеген ауру жаман,

Ескермеген дау жаман.

Тұмау - аяғы құрт,

Тұман - аяғы жұт.

Сәтiн салған ауруға,

Не болса, сол ем болады.

Ауру шықпаған

жаннан дәмелi,

Жалқау бiтпеген

малдан дәмелi.

Айналдырған ауру -

алмай қоймас.

Ауру кiрдi - әлек кiрдi.

Аш кiсi ұрысқақ,

Арық қой тырысқақ.

Ұйқы орын талғамайды.

Көкiрек ауру күле өлер.

Аман болса бұл басым,

Тағы шығар бұл шашым.

Саңырауға сәлем берсең,

"Атаңның басы" дер.

Ақсақтың ақырына бақ.

Басы ауырып, балтыры

сыздамағанның.

Тәңiрiмен iсi жоқ.

Тұр-тұрдан хабар келсе,

Ұйқыдан маза кетедi.

Тазалық - саулық негiзi,

Саулық - байлық негiзi.

Басы аманның малы түгел.

Демi бардың - емi бар.

Екi ауру бiр келсе,

Ажалыңның жеткенi.

Жалқаулық - жаман ауру.

Жұғын бар жерде -

шыбын бар,

Шыбын бар жерде -

шығын бар.

Жан ауырса - тән азады,

Қайғы басса - жан азады.

Айдалаға атқан оқ,

Ажалжыға тиедi.

Өлiм бар жерде - қаза бар.

Арық семiредi,

Ауру жазылады.

Жасылық, жамандық, достық, қастық, сақтыққа байланысты мақал-мәтелдер

Жақсының жаттығы жоқ.

Жақсының өзi өлгенмен,

Сөзi өлмейдi.

Өзi жақсы кiсiге,

Бiр кiсiлiк орын бар.

Жақсының үйi мен түзi бiрдей.

Жақсы ат аяғынан қалады,

Жақсы адам тамағынан қалады.

Таудың басын көр де,

Түбiне барма,

Жақсының өзiн көр де,

Үйiне барма.

Жақсы жылынсаң кешер,

Асыл жанысаң өтер.

Ақ сауыттың жағасы бар,

жеңi жоқ,

Шын жақсыңың ашуы бар,

кегi жоқ.

Жақсыда кек жоқ,

Кектiде тек жоқ.

Жақсы әйел теңi жоқ жолдас,

Түбi жоқ сырлас.

Жақсының жаны жаннет.

Жақсы адам жолдасынан белгiлi.

Жақсы ат жанға серiк,

Жақсы ит малға серiк.

Жақсымын деп мақтанба,

халық айтпай.

Батырмын деп баптанба,

барып қайтпай.

Жақсы - ай мен күндей,

Әлiмге бiрдей.

Күн ортақ, ай ортақ,

жақсы ортақ.

Жақсы кiсi картайса да,

Ақылынан танбас.

Жақсы ат қартайса да,

Жүрiсiнен танбас.

Ай жарығы әлемге,

Шам жарығы түбiне.

Сыпайы тоңбас, қалтырар.

Жақсыны көрмек үшiн.

Сыпайыны үйде көрме,

Түзде көр.

Сыпайы сырын жасырмас,

Пұшық мұрнын жасырмас.

Бетiне келер ұятын,

Өзi бiлiп жуса игi.

Жақсы лепес - жарым ырыс.

Үлкен үйдегi күлсе,

Кiшi үйдегi езу тартады.

Жақсының аты өлмейдi,

Жазушының хаты өлмейдi.

Аласаны атқа санама,

Жақсыны жатқа санама.

Жақсы адамда жаттық жоқ.

Тәуекелдiң көңлi тоқ.

Аққу құстың төресi,

Жалғыз жатып оттамас,

Қас жақсының белгiсi,

Қара сөздi жақтамас.

Жақсы қыз - жағадағы құндыз,

Жақсы жiгiт - көктегi жұлдыз.

Жаңа айдан жақсылық.

Бiр күн тұзын татқанға,

Қырық күн сәлем бер.

Жақсы туса ел ырысы,

Жаңбыр жауса жер ырысы.

Жақсы жатырқамайды,

Аңқау аңдамайды,

Әңгiгүдiк тыңдамайды.

Биiк төбеге шықсаң,

Көзiң ашылады,

Жақсымен сөйлессең,

Көңiлiң ашылады.

Игiлiктiң ерте-кешi жоқ.

Қас бекзаттың белгiсi,

Қайғысын жұртқа бiлгiзбес.

Жақсы таз басын жасырмайды,

Жақсы әйел асын жасырмайды.

Ат жақсысы керуеннен,

Зат жақсысы шеберден.

Ақ сұңқар, ұшқырмын

деп мақтанба,

Алдында құрулы торлар бар.

Арғымақ, жүйрiкпiн деп

мақтанба,

Алдыңда талай өрлер бар.

Жақсының үйi түссе

Күйi түседi,

Жаманның үйi түссе,

Мыйы түседi.

Жақсы жұмыс -

жанға тыныш.

Жақсы келдi дегенше,

Жарық келдi десейшi,

Жақсылықтың уытын,

Алып келдi десейшi.

Тоңған тонын мақтайды

Адасқан жолын мақтайды.

Шындық сегiз

Бақыт егiз.

Игiлiкке - сүйгiлiк.

Жақсы болсаң жақын көп.

Жақсылардың үлгiсi,

Жанып тұрған шамдай.

Шешендердiң сөздерi,

Ағып тұрған балдай.

Көргендi кiсi көргенiн айтар,

Көргенсiз кiсi бергенiн айтар.

Етiгi жаман төрге шыға алмас,

Жеңi жаман ас iше алмас.

Екi жаман ауыл болмас,

Ауыл болса да қауым болмас.

Жаманға олжа туссе,

Бөлiсе алмай көпке түседi.

Жалқауға дәулет үшiн

Ұйқы берер,

жаманға ақыл үшiн

Күлкi берер.

Бiр жаман мың қолды iрiтер,

Бiр құмалақ бiр қарын

майды шiрiтер.

Пейлi жаман пәлеге жолығады,

Бiтпейтұғын жалаға жолығады.

Ақмақ бұзуға бар, түзеуге жоқ.

Жаман адамға мал бiтсе,

Жақынын танымас.

Жаман туған,

нағашысынан көредi,

Сөзiн сөйлей бiлмеген,

атасынан көредi.

Жаманға сырынды айтсаң

Жарға жығады.

Жаман ерден жайдағым жақсы,

Жаман қатыннан бойдағым

жақсы.

Жаманның ақылы,

Түстен кейiн кiредi.

Жаман жiгiт жасында шал.

Жаман ашса көрмес,

Айтса болмас.

Халқын алдаған би оңбас,

Қатыны салақ үй оңбас.

Жаман жiгiт той бұзады,

Жаман әйел үй бұзады.

Жаманнан жарты қасық

ас қалар.

Қарғаның жүзiне бiр кесек,

Жаманның жүзi бiрге есеп.

Тегi жаман тойда тонымды

бер дер.

Бiреуге қылған жамандығың

алдыңа келер.

Жаманға сырынды айтпа,

Сырынды айтсаң да,

шынынды айтпа.

Шығысы жаман қамысты,

Су iшiнен өрт шалар;

Пейлi жаман адамды.

Түйе үстiнен ит қабар.

Тынымсызды жiберсең

Бүлдiрiп келер.

Тынымдыны жiберсең

Тындырып келер.

Жанбаса отын жаман,

Жаға алмаса қатын жаман.

Өкпеден соққан жел жаман,

Елiнен безген ер жаман.

Алаңғасарды әрi құла десең,

Берi құлайды.

Жаман өз үйiне өзi қонақ.

Жаман қатын байына,

Жалғыз атын сойғызар.

Жақсы қатын жолдасына,

Жоқтан құрап тойғызар.

Жаман болса туысың

Туыспай-ақ құрысын.

Тентек шоқпар жыяр.

Аузы жаман елдi былғар,

Аяғы жаман төрдi былғар.

Ақмақтың айтқаны келмейдi,

Сандырақтағаны келедi.

Жаманға ақыл айтсаң,

алдайды дер,

Жаман атпен су кешсең,

жалдайды дер.

Жаман түйенiң үстiнде

келе жатып,

Жаяуға бұқ дейдi.

Балық басынан сасыйды.

Жаман аяғынан сасыйды.

Адам туа жаман емес,

Жүре жаман.

Жаманның әлi жапалаққа жетедi.

Жапалақ көрсең атып ал,

Жаманнан басыңды сатып ал.

Қас жаман күн жаумай

су болар.

Жаман сайға су түссе,

Өткел бермес кешуге;

Жаман адамға iс түссе,

Жаныңды сұрар шешуге.

Жаманның үстi су болса,

Кеппестей көрер,

Жаман адамға мал бiтсе,

Кетпестей көрер.

Бетiң қыйсық болса,

Айнаға өкпелеме.

Бұлттан шыққан күн ащы,

Жаман кiсiнiң тiлi ащы.

Жаман өкпелеймiн деп

Сыбағасынан құр қалады.

Жаман жақынын сыйламас.

Арыстан асқынса айға шабар.

Ақмақ асқынса анасын сабар.

Жаманды iске шақырма,

Асқа шақыр.

Жаман адам өзi бола алмайды,

Болғанды көре алмайды.

Жаманның аттан құлағаны

да жаман.

Алғаның жаман болса,

Көңлiң жарым.

Атың жаман болса,

талар қарың.

Жаман ешнәрсе бiле алмайды,

Жұмсасаң тiл алмайды,

Өзi бiлiп пайдасын

қыла алмайды.

Жаман күндi жатып тыңда.

Сорлыға сойылдың

жуан басы тиер.

Сұмырай келсе су құрыр.

Жаманға жалынғанша,

Жат та жаныңды қарман.

Жаман өз сыбағасына

құлдық етедi.

Адасқанның алды жөн,

Қайта жауған қар жаман,

Қайта шапқан жау жаман.

Тартып үзген шабанның iсi,

Өткiзiп қуған жаманның iсi.

Жаманның ойны жаман,

Бұқаның мойны жаман.

Атың жаман болса,

Арманың кетедi,

Алғаның жаман болса,

Мейманың кетедi.

Айыбы бар адам,

Кеңестен қалмайды.

Ымыраны бұзбақ

жаманның iсi,

Қатарды бұзбақ

шабанның iсi.

Жаманды жақынға санама,

Жаман жолды жақынға санама.

Жолдасың жаман болса,

Алыс жүрiп түн қатпа,

Қатының жаман болса,

Кiсi алдында тiл қатпа.

Атың жаман болса қарың кетер

Балаң жаман болса арың кетер.

Жарым жiгiт жаяу жүрiп,

Тың киiктi қуады.

Тақыр жерге су төксең,

Жүруге тайғақ болар,

Жаманға сырыңды айтсаң,

Үндеместе пәле бар.

Екi ұртында шала бар.

Қас жаман қасындағысын

қарақтайды.

Жақсыдан жаман туады,

Бiр аяқ асқа алғысыз.

Жаманнан жақсы туады,

Адам айтса нанғысыз.

Жақсы мақтанса есебiн табар,

Жаман мақтанса қатынын сабар.

Жақсыға жанас,

Жаманнан адас.

Жаманмен жолдас болсаң,

Кесiрi жұғар,

Жақсымен жолдас болсаң,

Несiбi жұғар.

Жақсының басына iс түссе

Ашынар да, ашылар,

Жаманның басына iс түссе,

Бiр тулар да басылар.

Жақсылыққа жақсылық

Әр кiсiнiң iсi дүр.

Жамандыққа жақсылық

Ер кiсiнiң iсi дүр.

Жақсы алдында жазыларсың

Жаман алдында тарыларсың.

Жақсы әке жаман балаға

Қырық жылдық ризық.

Қорыққан мен қуанған бiрдей.

Арғымақты жамандап

Кәне тұлпар тапқаның?

Жаманның берген асынан,

Жақсыдан қашпа,

Жаманға баспа.

Ескiге жаңа өлшеуiш,

Жаманға жақсы өлшеуiш.

Жаманның қолына бергенше,

Жақсының жолына бер.

Жақсыға айтсаң бiлер,

Жаманға айтсаң күлер.

Қатының жақсы болса

Ұжмақ үйiнде,

Қатының жаман болса

Тозақ үйiнде.

Жақсыдан шарапат,

Жаманнан кесепат.

Жақсыға шаң жуымас.

Жаманға жан жуымас.

Басына iс түссе,

Жақсы көмек етедi,

Жаман күлiп өтедi.

Жаманнан қарыз алсаң,

Тар жерде жаныңды қинар.

Жақсы байқап сөйлер,

Жаман шайқап сөйлер.

Жақсыдан әкiм қойсаң,

Елдi түзетер.

Жаманнан әкiм қойсаң,

Елдi жүдетер.

Жаман басшыдан

Жақсының сiлтеуi артық.

Түйеден түскендей.

Жақсының сөзi

Диiрменнен шыққандай.

Үйдiң жылы, суығын

Қыс түскенде бiлерсiң.

Кiмнiң алыс-жақынын

Iс түскенде бiлерсiң.

Жаманға шөп батады,

Жақсыға сөз батады.

Жақсы атқа бiр қамшы.

Жаман атқа мың қамшы.

Жақсының шарапаты тиер

тар жерде.

Жаманның кесапаты тиер

әр жерде.

Жақсылық ағаш басында,

Жамандық аяқ астында.

Жақсымен жүрсең,

Жақсымен жақсы боларсың.

Жеңiм жаман болса да

жағам жақсы.

Өзiм жаман болсам да

ағам жақсы.

Бес саусақ бiрдей емес.

Жаман айтпай жақсы жоқ.

Жақсыға берсең асыңды,

Жақсы сыйлар басыңды,

Жаманға берсең асыңды,

Итке тастар басынды.

Жақсы жерге жатсаң,

Жақсы-жақсы түс көрерсiң

Жаман жерге жатсаң,

Жаманмен жүрсең,

Жын ұрып, бақсы боларсың.

Жақсының алдында iзет,

Жаманның алдында күзет.

Темiрдiң бiр басы ыстық

Бiр басы суық.

Сыйласу екi кiсiге бiрдей.

Екi тентек қосылса,

Саудай болар,

Екi ақылды қосылса,

Таудай болар.

Жақсының жүрген жерi базар,

Жаманның жүргенi жерi азар.

Жаманшылық көрген жерiңнен,

Еңбекте де қаш,

Жақсылық көрген жерiңе

Еңбекте де жет.

Жақсының жүргенi жерi базар,

Жаманның жүргенi жерi азар.

Татуға тiл,

Сұлуға сұқ.

Кетпеннiң басын бассаң

Сабы маңдайыңа тиер.

Жақсы жiгiт ақылына жеңдiрiп

Iс қылар,

Жаман жiгiт оңай iстi

Күш қылар.

Жасық пышақ өтпейдi,

жаныса да,

Жаман арма демейдi

таныса да.

Жақсы сөз - сүйiндiредi.

Жаман сөз - күйiндiредi.

Күле кiрiп, күңрене

шыққаннан сақтан,

Күнi шығып тұрып,

жауғаннан сақтан.

Жақсы болса алғаның,

Үйiңнен кiсi кетпейдi.

Жаман болса алғаның,

Шын досың да шеттейдi.

Алтынды ерiте бiлмеген,

күл етедi,

Жiбектi түте бiлмеген,

жүн етедi.

Жақсыны жамандаса

аруағы тасады,

Жаманды жамандаса

құты қашады.

Жаман ағайын бар болсаң,

Көре алмайды,

Жоқ болсаң, бере алмайды.

Өз бетiн аямаған

Қараңғыдан қалтырағанша,

Жарықта жалтыра.

Жақсымен жолдас болсаң,

Жетерсiң мұратқа.

Жаманмен жолдас болсаң,

Қаларсың ұятқа.

Жапалақ мақтанса

Жардан қоян алдым дер,

Жаман мақтанса,

Жақсының жағасынан

алдым дер.

Жақсы жүрген жерiне

кент салады.

Жаман жүрген жерiне

өрт салады.

Бетiм жаман болса да,

Ниетiм жақсы.

Пайдасы мол жiгiттер -

Дария шалқар көлмен тең.

Пайдасы жоқ жiгiттер -

Ел қонбаған шөлмен тең.

Жақсы жүрген жерiн

мақтап жүредi,

Жаман жүрген жерiн

даттап жүредi.

Жақсы қатын алғанның,

Тойы өзiнiң үйiнде.

Жамандықты көп қуған,

Құтылмас пәлеге жолығар,

Жақсылықты көп қуған,

Бақ-дәулетке молығар.

Басы қараның бары игi,

Барып келсе тағы игi.

Отырам деп ерiншек өлер,

Жаманға жақсылық қылам деп,

Көңiлшек өлер.

Жетең жаман болмаса,

Жете жарлы болмассың.

Қатты қаңтар болмай,

Су - теңiз тоңбайды.

Қатын шайпау болмай,

Ер жалғыз үй қонбайды.

Қара жерге қар жауар,

Қарды көрген бiр мұрат.

Қара жерден қар кетсе,

Жердi көрген бiр мұрат.

Екi жақсы қосылса,

Өмiрiнде тозбайды.

Жаманға қылған жақсылық

Бiр күнгiдей болмайды.

Жақсы сөйлесе,

Аузынан гүл төгiледi;

Жаман сөйлесе,

Аузынан жын төгiледi.

Жақсы жаныңа жолдас,

Жаман малыңа жолдас.

Айыратын жаман бар,

Қосатын жаран бар.

Жақсының сөзi ақыл шақырады.

Жаманның сөзi ашу шақырады.

Сабырлының бағына

алма бiтер,

Сабырсыздың басына

қауға бiтер.

Жақсыдан үйрен,

Жаманнан жирен.

Жақсы қатын жүн қарыз алады,

Жаман қатын су қарыз алады.

Жамандық пайда етпейдi,

Жақсылық зая кетпейдi.

Жақсының сөзi кепiл,

Жаманның өзi кепiл.

Андысқан ауыл болмас.

Дос бергеннiң түсiне қарама.

Дос басыңа қарайды,

Дұшпан аяғыңа қарайды.

Дұшпан құлдiрiп айтады,

Дос жылатып айтады.

Ас барында дос жоқ.

Ат барында той жоқ.

Асың болса, досың көп.

Жүз сом ақшан болғанша,

Жүз жолдасың болсын.

Досыңа ат берме,

Ат берсең ақырын жүр деме.

Күлме досыңа,

Келер басыңа.

Айрылар дос,

аяулыңды сұрайды.

Жаңа дос келгенде,

Ескi достың көзiнен

жас шығады.

Мал көтерер өлiмдi

Дос көтерер көңiлдi.

Ат барда, есекке

жол болсын,

Дос барда есепке

жол болсын.

Досың дос болғанға шаттан,

Дұшпанмен дос болудан сақтан.

Дос сыртыңнан мақтар,

Дұшпан көзiңе мақтар.

Досы көптi жау алмайды,

Ақылы көптi дау алмайды.

Қалған көңiл - шыққан жан.

Дұшпаныңнан бiр сақтан.

Жаман достан мың сақтан.

Достың көңлi бiр атым,

Насыбайдан қалады.

Жақсы дос падасын

тигiзбесе де,

Зыянын тигiзбейдi.

Жаман дос алдыңды орап,

Жүргiзбейдi.

Қайғың болса досыңа бар,

Қарның ашса қосыңа бар.

Есептескен дос болмас.

Бiреуге ор қазсаң кең қаз,

Өзiң түсерiңе жақсы.

Аңқау астына қарайды,

Арамза үстiңе қарайды.

Дұшпан не демейдi,

Түске не кiрмейдi.

Дұшпаннан түк тартсаң

да пайда.

Ұйқы деген дұшпан бар,

Тұла бойды талдырар,

Жолдан, iстен қалдырар,

Дұшпаныңа алдырар.

Ұйқы өлiммен тең.

Үндемесең дау алар,

Жата берсең жау алар.

Жалынсаң жау басынар,

Басынар да басыңа шығар.

Жау сырыңды алса,

Қырыңды алар.

Жылан ирендеп жүредi,

Сүйреңдеп күледi.

Көп жүрген жылан

аяғын көрсетедi.

Аңдысқан ауыл болмас,

Ерегiскен ел болмас.

Жауға жаның ашымасын.

Қойын алдырып, қорасын бекiтiптi.

Жау кеткен соң қылышыңды

боққа шап.

Жау артынан жұдырық.

Жарақтыға жау жолықпас.

Сақтансаң, сақтармын,

Оң көзiңе сол көзiң

қарауыл болсын.

Жыланның уы басында,

Бейқамның жауы қасында.

Айла алтау, ақыл жетеу.

Жау жоқ деме, жар астында,

Бөрi жоқ деме, бөрiк астында.

Үй менiкi демеңiз,

Үй артында кiсi бар.

Саяқ жүрсең -

Таяқ жерсiң.

Кезенген жаудың көзiнен сақтан,

Сойқандының сөзiнен сақтан.

Жаман айтпай жақсы жоқ.

Қауiп қайдан болса,

Қатер содан.

Пәледен машайық қашыпты.

Өзiңе өзiң сақ бол.

Қоңсыңды ұры тұтпа.

Ежелгi жау ел болмас,

Қастағы сояу көздi аңдайды.

Алысқан жауға, арқанды көрсетпе,

Жауды аяған жаралы қалады.

Үйренiскен жау, атыспаққа жақсы.

Мың жаудан бiр жансыз жаман.

Сырын бiлмеген аттың,

Сыртынан жүрме.

Досы көппен сыйлас,

Досы азбен сырлас.

Ақтан жабысқан пәледен сақтан,

Аяқ астынан шыққан

жаладан сақтан.

Алыстағы дұшпаннан,

Қасындағы қас жаман.

Палуанның жаманы -

Шалдырған соң өкiнер

Күзетшiнiң жаманы -

Алдырған соң өкiнер.

Отбасына байланысты мақал-мәтелдер

Ерлi-қатынның ортасына

Есi кеткен отырар.

Ерлi-қатын ұрысар да, керiсер,

Керiсер де келiсер.

Көңiлсiзден көзсiз бала туар.

Сұлу сұлу емес

Сүйген сұлу.

Өзiң сүйгендi алғанша

Өзiңдi сүйгендi ал.

Екi жарты - бiр бүтiн.

Ерлi-қатын тату болса

Шырағы жанар,

Ерлi-қатын араз болса

Өмiрден көңлi қалар.

Басы қаралының,

Көңiл жаралы.

Ата-анадан жар жақын,

Туысқаннан мал жақын.

Өз жарыңды жаттай күт,

Жат көрсiн де түңiлсiн.

Бiр бiрiңдi қадiр тұт,

Жұрт үлгi алсын, үңiлсiн.

Әркiмдiкi өзiне,

Ай көрiнер көзiне.

Жақсы әйел,

жаман еркектi түзетедi.

Екi жақсы қосылса,

Өлгенiнше дос болады.

Екi жаман қосылса,

Өлгенiнше өш болады.

Жас жалтаңға қашар,

Кәрi қалыңға қашар.

Атаңа не қылсаң

Алдыңа сол келер.

Ата балаға сыншы.

Атадан ұл туса игi,

Ата жолын қуса игi,

Баланды жұрт мақтаса

Бәрiнен де сол сүйгi.

Әкесiн сыйламаған кiсiнi,

Баласы сыйламайды.

Iлгерi басатын жасты,

Керi тартқан кәрi қайтарады.

Үлкен бастар,

Кiшi қостар.

Ата баласы азарында -

асық ойнайды.

Өзiңдi көрген өлсе өлсiн,

Атаңды көрген өлмесiн.

Атанда бала туар,

Атасының жолын куар.

Әкесi құрдастың, баласы құрдас.

Жас - кәрiнiң көзi,

Кәрi - жастың тезi.

Атаның жаман ұлы малға ортақ,

Әрi үйлi жанға ортақ.

Бала атадан батпан артық туады.

Жаман да болса ұрпақ қалсын -

Өз орнында отың жансын.

Өз қолыңда болмаса әкең де жат.

Баланың ұяты әкеге,

Қыздың ұяты шешеге.

Ата даңқымен қыз өтер,

Мата даңқымен бөз өтер.

Екi баланың ортасындағы

Бiр шал бала болады,

Екi шалдың ортасындағы

Бiр бала - дана болады.

Атадан жақсы ұл туса,

Есiктегi басын төрге сүйрер,

Атадан жаман ұл туса,

Төрдегi басын жерге сүйрер.

Әкемнiң шоты

Аса-аса тиедi.

Атаның өспес ұлы,

Өнбес дауды даулайды.

Әй дейтiн әже жоқ,

Қой дейтiн қожа жоқ.

Аталы ұл - қожалы құл.

Аталы жетiм -

арсыз жетiм,

Аналы жетiм -

ерке жетiм.

Жалғыз баласы атқа шапса,

Анасы үйiнде тұрып тақымын

қысады.

Анасы сүйгеннiң баласын сүй.

Алты ұл туған ананы -

Қаным десе болады,

Кезек сыйласқан ағайынды,

Жаным десе болады.

Ата-анаң бар болсын,

Бала кезде жар болсын.

Жас бала құстың

қөлеңкесiне тоңады.

Ұл таппас ана болмас

Тұрарын айт,

Мал таппас бала болмас

Ана жақсылығын

Ауырсаң бiлерсiң.

Қайын жақсылығын

Қыдырсаң бiлерсiң.

Баланың өзi туғандай,

Келiннiң өзi келгендей.

Анасын көрiп қызын ал.

Аяғын көрiп асын iш.

Қатын қалса бай табар,

Бала қалса мал табар.

Ананың көңлi балада,

Баланың көңлi далада.

Екi қатынның баласы,

Екi рулы елдей.

Торғай жаңбыр жауса

Балам өстi дегенше,

Батыр өстi десейшi,

Батыр өнер бiлмесе,

Қапыл өстi десейшi.

Ұлсыз қатын,

шүмекке тоймас.

Ата-ананың қадiрiн,

Балалы болғанда бiлерсiң;

Анық достың қадiрiн,

Жалалы болғанда бiлерсiң.

Әкелi жетiм анық жетiм,

Шешелi жетiм жарым жетiм.

Ананың сүтi - бал,

Баланың тiлi - бал.

Ананды Меккеге үш арқалап

Аналы баланың - өзi тоқ,

Анасыз баланың көзi тоқ.

Әдептi бала арлы бала,

Әдепсiз бала сорлы бала.

Жыламаған балаға,

Емшек бермейдi.

Жаман үйқыға тоймас.

Жетi атасын бiлмеген,

Жетiмдiктiң салдары.

Ұл туғанға - күн туар.

Итпен ойнасаң үрерсiң,

Баламен ойнасаң күлерсiң.

Ат болатын құлынның

Бауыры жазық келер,

Адам болар баланың

Маңдайы жазық келер.

Жылайын деген баланың,

Үш күн бұрын көзi қышыйды.

Нар баласын қарпып сүйер.

Алты жасар бала атқа мiнсе

Алпыстағы шал алдынан шығар.

Балалы үйрек көлден кетпес,

Баласы жас елден кетпес.

Ер бала он бесте отау иесi.

Тайдың мiнгенi бiлiнбес,

Баланың iстегенi бiлiнбес.

Ашаршылықты көп көрген

Жаманға айтқан ақылың

Далаға атқан оқпен тең.

Талабы жоқ жас ұлың,

Жалыны жоқ шоқпен тең.

Атасыз ұлдың ауызы үлкен.

Әдепсiз бала -

Аяққа басылған шал.

Қазанға тиме қарасы жұғар,

Балаға тиме пәлесi жұғар.

Мал балада қалды,

Бай далада қалды.

Балаға жанның ашуы бiрдей,

Қай қолыңды кессең де

Жанға батуы бiрдей.

Атадан жақсы ұл туса,

Елiнiң қамын жейдi,

Ер бала ата-анаға таяу,

Қыз бала үйге жаққан бояу.

Бала адамның бауыр етi.

Боранды күнi бала құтырар,

Желдi күнi ит құтырар.

Жас жастың тiлегi бiр,

Жiбектiң түйiнi бiр.

Болар бала боғынан.

Жетiм, жетiм демеңiз,

Жетiмнiң ақын жемеңiз.

Балаллы үйдiң ұрлығы жатпас.

Ұлың көңiлшек болса,

Атының соры.

Қызың көңiлшек болса,

Басының соры.

Жақсы бала қонаққа үйiр;

Жақсы тай атқа үйiр.

Күлшелi бала сүйкiмдi.

Үйiң үй-ақ екен,

Iшiнде ойнайтын баласы болса...

Болатын елдiң баласы,

Бiрiн бiрi "батыр" - дейдi,

Болмайтын елдiң баласы

Бiрiн бiрi "қатын" - дейдi.

Оразының баласы

Он бесiнде баспын дейдi;

Шеразының баласы,

Жиырма бесiнде жаспын дейдi.

Қыз - қуыршақ, - дейдi.

Бала - құлыншақ, - дейдi.

Келiннiң сөзi кетпендей,

Баланың сөзi батпандай.

Жауатын күн - ыстық болады,

Болатын бала - пысық болады.

Өлетiн бала молаға қашады.

Бала соққан кездiктiң

басы жарық.

Бала көңiлдiң гүлi,

Көздiң нұры.

Күмiс кездiк сүйкiмдi.

Ата өлiп бала қалса,

Мұратына жеткенi.

Бала өлiп ата қалса,

Арманы iште кеткенi.

Жылайын деген бала

Әкесiнiң сақалымен ойнайды.

Өз ұлың, өкпеге тепкiлесең

де кетпес,

Кiсi баласы кiсендесең

де тұрмас.

Тiсi шыққан балаға,

Шайнап берген ас болмас.

Қарға баласын аппағым дер.

Кiрпi баласын жұмсағым дер.

Өзi жығылған бала жыламайды.

Аш бала,

Тоқ баламен ойнамайды,

Тоқ бала,

Аш болам деп ойламайды.

Қыз - ауылдың көркi,

Құндыз болса - бөркi.

Талапты бала -

Талпынған құстай,

Құмары қанбас -

Аспанға ұшпай.

Қыз - қонақ.

Өткелден өткенше қызыңды

алайын...

Қыз ауыр ма,

Тұз ауырма.

Ұлың ұрымға, қызың қырымға.

Теңiн тапсаң тегiн бер.

Қызыңды жерiне бер,

Жер ыңғайы келмесе

ерiне бер.

Қазы бардың - назы бар.

Күйеу келсе қыз тұрмас.

Бесiн болса күн тұмас.

Шыққан қыз, шиден тысқары.

Өзi болған қыз,

төркiнiн танымас.

Ондай-ондай ханның

қызында да болады.

Кешермен болса жұрт жаман,

Кетермен болса қыз жаман.

Арпа берсең атқа бер,

Күтiр-күтiр шайнасын,

Қызды берсең жасқа бер,

Құшақтасып ойнасын.

Отырған қыз орын табар.

Қызым үйде, қылығы түзде.

Қараша үйден ханыша шығар.

Қыз күнiнде қыздардың

Бәрi жақсы,

Жаман қатын шығады

осы қайдан.

Қыздың баласындай.

Қолдың саласындай.

Саз да болса, жаз болсын,

Соқыр да болса, қыз болсын.

Қыз көрейiк, қыз көрейiк,

Қыз көретiн жiгiттi, бiз көрейiк.

Қызға бергендi қыдыр өтер.

Қыз өссе - үйге жұт,

Ұл өссе - үйге құт.

Қымызды кiм iшпес,

Қызды кiм айттырмас.

Көне етiктiге бармай жүр,

Көк етiктi алмай жүр.

Қыздың тамағы қылдай.

Қисық болса да жол жақсы,

Долы болса да қыз жақсы.

Қыз қылығымен көпке жағады.

Қалыңсыз қыз болса да,

Қадесiз қыз болмайды.

Суды құм бөгейдi,

Дауды қыз бөгейдi.

Қысыла-қысыла қыз болдым.

Гүл өссе жердiң көркi,

Қыз өссе - елдiң көркi.

Отқа барған қатынның

Отыз ауыз сөзi бар.

Жақсы келiн - келiн,

Жаман келiн - өлiм.

Үйдi қырық еркек толтыра

алмайды,

Бiр әйел толтырады.

Төркiнiне сенгеннiң,

төбесi жарық.

Қапқа түскен қатындiкi.

Келiн-келiн, келiн бақ,

Келмей жатып сөзiн бақ.

Байсыз әйел үйде тұрмас,

Баусыз оймақ қолда тұдрмас.

Iшi тар қатын бала тумас.

Алты қатын асқа барса,

Әрқайсысы өзiнiң мұңын айтар.

Қатын мұндай көп болмас.

Карта мұндай боқ болмас.

Олақ қатын ұл туса,

Я шүмегi жоқ, я түбегi жоқ.

Қорықпас келiн,

Қой басынан қорқады.

Екi қатын алыпсың,

Бiр пәлеге қалыпсың.

Қылымсыған қатын,

Қызыл көйлек киедi.

Төркiнi жақын қатынның,

Төсегi жиылмас.

Олақ қатын оймақшы,

Салақ қатын сауықшыл.

Келiннiң бетiн кiм бұрын ашса,

Сол ыстық.

Қапияда қатын ақыл табады.

Айлас қатын, мұңдас.

Есiнеу-есiнеу бiр екен,

Есiлде менiң қатыным.

Қатын көп болса

Шөмiштi ит жалайды.

Қатын ерге қарайды,

Ер жерге қарайды.

Келiннiң аяғынан,

Қойшының таяғынан.

Бiз де қатын болармыз,

Қапқа тары салармыз.

Бiздiң алақанымызға да

Қарға тышар.

Қатыны жоқ үй - жетiм.

Күндестiң күнi де күндес,

Күлi де күндес.

Қатын қырық шырақты.

Қой толғағынды берме,

Оң толғағынды бер.

Бiр қатын сылаумен қатын,

Бiр қатын қынаумен қатын,

Бiр қатын сынаумен қатын.

Ерге жаққан қатын,

Елге де жағады.

Екi қатын алғанның,

Құлағы тынбас.

Есекке мiнгеннiң

Аяғы тынбас.

Қатын алсаң, отын ал,

Бiр құшағын артық ал.

Келiн жаман емес,

Келген жерi жаман.

Кәрiлiктiң алды,

Жiгiттiктiң соңы.

Кәрiнiң бары игi.

Қарт қойнында қалаш бар.

Жақсы адам қартайса,

Жазып қойған хаттай,

Жаман адам қартайса,

Жас өсер,

Жарлы байыр.

Қара арғымақ қартайса,

Қарға адым жер мұң болар,

Қара көзден нұр тайса,

Бiр көруге мұң болар.

Кәрi бiлгендi, перi бiлмес.

Отырса от басында,

Көшсе көш басында.

Кәрi келсе асқа,