Ашық сабақ 'сөз мергені'

8-сынып. Ашық тәрбие сабағы

«Сөз мергені» сегізінші сынып бойынша өткізілген тәрбиелік танымдылық

сабақ.

Мақсаты: - Тіл ұстарту бойынша әдеби тілдің көркемдік қуатын таныту.

ұлттық дүниетаным негіздерін қалыптастыру.

Өз отбасын құрметтеу, табиғатты түйсіну болмыстарын ажырату,

Отанына, туған жеріне деген сүйіспеншілігін , өмірге деген көзқарасын

бала көзімен көру.

1 бөлім

Мұғалімнің сөзі:

Қоғамдағы ең басты мәселе адаммен табиғат арасындағы үйлесімділік.

Ата-бабаларымыз сонау ықылым заманнан табиғаттың қыр сырын танып ұрпаққа мұра етіп кеткен. Көшпелі қазақ халқы мал жанына жайлы қоныспен бірге әр күн әр жылды өзінше болжап айтқан қағидалары дәл келіп отырған. Табиғатты түйсіну- дала перзенті үшін нағыз өмір құндылықтарын таныта білетін бабалар мектебі. «Күнәң жоқ болса, күнді болжа» дейтін ата-бабамыз ауа райын болжау мен аспан денелерінің ауысу есебін ертеден-ақ меңгерген. Мысалы. Адасқан жолаушыға Темірқазық белгі болған. Р. Дүйсебаев деген азаматты Қарағанды өңіріндегі бір лагерьге айдалып бара жатқанда тынығуға тоқталған тұсында түсіне бір шал кіреді «Тұр, балам, еліңе бар. Мен сені бір құтқарайын. Ана жарқыраған Темірқазықты бетке алып жүре бер, өз отбасыңмен қауышасың» деген екен. Тұтқын Темірқазықты бетке алып түнделете жүріп отырып алты ай дегенде арып-ашып, Қоянқұс деген жерде жүрген отбасымен қауышқан екен.

/сұрақ-жауап/

Ай тоғымы.

- Ай мен Үркер қатар көрінуі - тоғыс. Бір жыл ішінде Үркер мен Ай 13 рет тоғысады. Тоғыс үш күнге созылады: бірінші күнді «тоғым» дейді, екінші күнін «ауыл үй қонды» дейді, үшінші күнді «өріп шықты» дейді.

Тілімізді бір тоғыс, үш тоғыс, жиырма бір тоғыс т.б қолданыстары бар.

Қарашаның қайтуы.

Жайылымның сонысы шайқалып, айнала сұрқай түске енуі.

Есепшілер Таразы жұлдызы туып, Үш арқар жұлдызы көтеріліп, «Теке бұрқылдақ» қары жауғанда қарашаның қайтуы деп жатады./фразеологизм/

Киіктің матауы. Киіктің үйірге түсуі немесе «теке бұрқылдақ» деп аталады. «Киіктің матауы» кезінде күн үрлесін алыс жер көрінбей бұрқасын болып тұрады. Бұл кез Үркер батқан қыс айында болады.

Тілімізде «Үркер батқанда, таутеке тастан ұшады» деген сөз бар.

Үркердің батуы/40/

Есепшілер бұл құбылысты көктем, қыста болады дейді. Үркердің төмен түсіп, мүлдем көрінбей кеткенде табиғат тіліне жетік ақсақалдар «жерге түсті, жаз құрғақ болды» немесе «суға түсті, жаз жаңбырлы» кейде «тасқа түскен екен, ауырлық күтеміз» деп болжап жатады. Тілімізде «Үркерді күтіп, үмітіңді үкіле» деген бала кезден құлақта қалған өсиет бар.

-Мұздың қатуы.

Қарашаның қарымен мұздың қатуы. Салқынмен судың беті қаймақшып қататыны дала перзентіне бала күннен таныс әдемі көрініс.

-Қыс тоқсан.

Қарашаның кары мен наурыз айының аралығы немесе қыс айлары кезеңі. Осы кезеңдегі құбылыстарды ел арасында «қыс тоқсан мінезі қылар» деп те бағалайды екен.

Күннің тоқырауы.

21-22 желтоқсан/күннің қысқаруы, түннің ұзаруы/

21-22маусым / күннің ұзаруы, түннің қысқаруы/

Білмесң білдірем, білмесең бүлдірем/ ақпан айындағы Ақпан мен Қамбар тоғысына байланысты/

/киіктің матауына байланысты айтылған/

Алтайда жиған майымды, Алты күнде арытпасам,

Несіне теке болып жарытайын. Бес тоғыс болмай, белгілі жаз болмайды.

Үт / шоқжұлдыз/

Үт болса жұт болмайды, Әз /мәртебе/болса, мәз болады

Қырқына шыдап, қырық біріне төзбегенің не?/шілденің 40күнінен кейінгі құбылма мінезіне орай айтылған, кейін мәтелге айналған/

Шолпанды танымаған сарт есегін қырған / Шолпан туды деп Юпитерді шатастырып жолға аттанып, есектерін қырып алған керуен жайлы аңыз/

Ай мен Үркер бір-бірінен алыс туса,

Мал мен жанға жаман болады.

Ай мен Үркер әмпей боп, жақын туса,

Мал мен жанға тамаша заман болады.

Қара қатқақ, аш өзек. Қой қоздап , мал төлдеп, Малдың аузы көкке,

Елдің аузы аққа тиген кез.

-- Су беті қаймақшуы, су бетіндегі кілегей бітуі/ қазан суығы түскеннен кейінгі өзгерістер/

-Тарих тағылымдары

Ғұмыр -парақ. Таңбалы тас, деректер, фольклор, халық поэзиясы, ғалымдар, даналар қалдырған бағасыз асыл мұра, тарих жылнама, тар. құпия.

Өнермен тұтастық

Абыздың сарыны, атаның үнінде, ананың мейрімінде, жеңгенің әзілінде, бойжеткеннің нәзік назында, бозбаланың дауыс сазында, ақынның әнінде, батырдың ұранында.

Халық дәстүрі

Бесік жыры, шешендік өнер, тыйым сөз, түс жору, атқа міну, қыз айттыру..........

Шаңырақ.

Киіз үй.

Киізіне жүні кеткен мың қойдың Сайын дала оның мекен тұрағы

Шаңырағы қайыңынан күнгейдің Бірде көрсең терістікте тұрады

Әрі берік, әрі ыңғайлы, әрі әсем Сарбаздармен бірге көшіп сағымдай

Дей алмаймын ағашына мін қойдым. Бір қарасаң түстік жақтан шығады.

Шым жібектей мықты белбеу байлаған Тауқыметтің тартып едің талайын

Қозғалта алсын қандай дауыл, қай боран Бұл киіз үй болды менің сарайым.

Кірсең жылы іші қыз-қыз қайнаған Айлы түнгі көлеңкесі-ай көлбеген

Көкжиектей дөп-дөңгелек айналаң Қыста онымен бірге өтеді сан айым

Туырлықтың сыртын қырау шалса да, Жыршы төрде бұлбұл құстай сайрайды

Ызғар өтпес боран соқса қаншама Бақсы билеп от басында ойнайды

Сән-салтанат іші кірсең шыққысыз Балдай қымыз балбыратып денеңді

Көрген пенде таңдай қағар тамсана. Алпыс екі тамырыңды бойлайды

Қою түннің құшағында аунаған Кең ашылып түнгі ауаның құшағын

Қандай ғажап жалынды ошақ лаулаған Қасиетті түтін көлбеп ұшады

От сәулесі аймалайды іргені Сәл сейілсе кенет көктем суындай

Дірілдеген қызыл гүлдей аумаған Тасқындаған өлең көпті құшады.

Мұнда отырған жанда қандай бар қайғы Салтанатты сарайына патша мәз

Ұжымаққа шақырсаң да бармайды. Сарай барлық үмітіңді ақтамас

Шөп күркеде күн кешкендер күйбеңдеп Киіз үйдің құдіретіне жоқ талас

Май тоңғысыз қыста -дағы жаурайды. Сарайыңа бермеймін баспа бас!

Шаңырақ құру / сайыс /

Менің сүйікті ақыным /«Отан от басынан басталады» үзінді келтіре отырып өз тілегін айту, лентамен шаңырақ құру/

Барлығы хормен

Тәуелсіз Қазақ елі жасай берсін,

Жастары қазақ деген атымызға сай келсін

Батыс , Шығыс, Оңтүстік , Солтүстік құбыласы тең келіп,

Мәртебесі әлемге арта берсін!

Тәрбие сағатын өткізген Бейсенова Айткүл Салыққызы қазақ тілі және әдебиет мұғалімі.