Урок по родному языку в 5 классах: 'Твердые и мягкие гласные звуки'

Бай-Тайга кожуун администрациязының өөредилге килдизи

В.Б.Кара-Сал аттыг муниципалдыг ортумак школа

Тыва дыл, чогаал башкыларының методкаттыжыышкыны

5-ки класска тыва дылга ажык кичээл.

Темазы:

Кадыг болгаш чымчак ажык үннер

Тээли 2011

Кичээлдиң планы: Кадыг болгаш чымчак ажык үннер (1 шак)

Сорулгазы:

1. Ажык үннерни кадыг болгаш чымчааның аайы-биле аяннажып чоруур деп өөреникчилерге билиндирер.

2. Схеманы ажыглап тура, аас болгаш бижимел чугаазынга кадыг болгаш чымчак ажык үннерни шын ажыглааарынга чаңчыктырар.

3. . Ш.Ч. Саттың «Төрээн дылымга йөрээл» деп йөрээли-биле таныжып тура, уругларны тыва дылын хүндүлеп, үнелеп, чоргаарланып чоруур кылдыр кижизидер (слайд )

Дерилгези: презентация, схема, карточка-биле ажыл, шилилгелиг диктант, сөзүглел-биле ажыл, өөредилге ному

Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын

а) карточка-биле ажыл (слайд )

б) айтырыгларга харыы (слайд )

III. Чаа тема тайылбыры.

а) башкының сөзү;

б) дүрүм-биле ажыл. (слайд )

в) мергежилге 192 арын 69

IV. Быжыглаашкын.

а) шилилгелиг диктант

б)мергежилге 195 арын 71

в) Ш.Ч. Сат «Тыва дылымга йөрээл»

V. Түңнел.

VI. Онаалга бээри.

V I I. Демдек салыры.

Кичээлдиң чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

Б: - Экии, уруглар! Шимээргевейн олуруп алыңар (класстың кичээнгейин хаара тудуп, өөреникчилерни ажыл-херекчи байдалче киирер).

II. Катаптаашкын

Өөредилгези кошкак, кичээлге көңгүс киришпес өөреникчилерге билииниң аайы-биле тускай карточкалар үлеп бээр.

а) карточка-биле ажыл

КАРТОЧКА №1

1. Хөй сектер орнунга ажык үннерниң үжүктерин немеңер:

маш…на, эд…н, д…лдиген, кур…рт, окт…ргай, х…й, ин…лик, чыжырг…на, кыз…л.

2. Хөй сектер орнунга турза чогуур өк-биле адаар ажык үжүктерни немеп бижиңер:

…т, к…рт, к…дарар, …т, д…ш, д…ш, …жыдар, к…ш

КАРТОЧКА №2

1. Хөй сектер орнунга турза чогуур өк-биле адаар ажык үжүктерни немеп бижиңер:

б…дук, …к, к…ңга, к…ш, ч…п, …т, к…т, …жур

2. Хөй сектер орнунга ажык үннерниң үжүктерин немеңер:

б…жың, ал…к, с…дыг, хер…м, эмч…, карт..фель, ырыкт…ш, куд…мчу, эресп…й, д…руяа

КАРТОЧКА №3

1. Хөй сектер орнунга турза чогуур өк-биле адаар ажык үжүктерни немеп бижиңер:

к…шкаш, б…рт, к…ш, б…к, о…т-сиген, …ттер, …к, к…зел

2. Хөй сектер орнунга ажык үннерниң үжүктерин немеңер:

ч…н, х…зун, …журалдар, чуртт…р, сп…рт, …рган, кушкашт…р, …рем, д…с-кара, докт…шкын

КАРТОЧКА №4

1. Хөй сектер орнунга ажык үннерниң үжүктерин немеңер:

кыдыр…ш, холд…р, кидир…ш, к…ртка, м…нчы, сал…т, к…р, …же, сереңг…, матем…тика

2. Хөй сектер орнунга турза чогуур өк-биле адаар ажык үжүктерни немеп бижиңер:

к…ш, к…ш, к…ш, к…рт, …ш-чем, …ттаар, …ттыг, …т

б) айтырыгларга харыы (слайд )

Айтырыгларның харыыларын самбырага кээп бижиир.

1. Тыва дылда каш ажык үн барыл? (24)

2. Ажык үннерни каш бөлүкке чарып турарыл? (3)

3. кыска ажык үннерни ада: а, о, у, ы, э, и, ө, ү

узун ажык үннер: аа, оо, уу, ыы, ээ, ии, өө, үү

өк-биле адаар ажык үннер: аъ, оъ, уъ, ыъ, эъ, иъ, өъ, үъ

Карточка-биле ажылдаан өөреникчилерге кичээл сөөлүнде өөреникчилерниң аттарын адааш, демдээн салыр. Бүдүн класстың билии самбырага ажыл үезинде көстү бээр. Эрткен теманы түңнеп чугаалааш, чаа темаже шилчиир.

II. Чаа тема тайылбыры.

а) башкының сөзү;

Б: - Бөгүнгү ай-хүннү бижээш, кичээливистиң темазын бижип алыңар «Кадыг болгаш чымчак ажык үннер». Тема болза кончуг берге, нарын, ынчангаш шуптуңар кичээнгейлиг болуңар. Бир эвес кичээнгей чок олурар болзуңарза, кадыг болгаш чымчак ажык үннерни ылгап чадай бээр силер. Ук үннерни ылгап шыдавас болзуңарза, дараазында дылдың адырларын билип алырыңарга берге болур. Чүге дээрге, кандыг-даа дылды өөренип эгелээрде фонетикадан эгелеп өөренир (Чижээ: англи дыл). А фонетиканың бирээ-ле темазын билбейн чыдып каар болзуңарза, ынчан ам улаштыр тема билип алырынга бергедей бээр силер.

б) дүрүм-биле ажыл (слайд )

кадыг ажык үннер чымчак ажык үннер

а, ы, о, у э, и, ө, ү

аа, ыы, оо, уу ээ, ии, өө, үү

аъ, ыъ, оъ, уъ эъ, иъ, өъ, үъ

(слайд )

Кадыг ажык үннерни адаарга, дыл аткаарлай бээр. Ынчангаш оларны артыы одуругнуң кадыг ажык үннери дээр.

Чымчак ажык үннерни адаарга, дыл буруңгаарлай бээр. Ынчангаш оларны мурнуу одуругнуң чымчак ажык үннери дээр.

Б: - Чурукту көргенивис соонда, мергежилгени кылып тура, боттарывыстың үн органнарывысты хайгаарап көрээлиңер, уруглар. (Өөреникчиге шүлүктү аянныг номчудар).

в) мергежилге 192 арын 69

Улузумнуң эптиг, ээлдек чаңчылдарын

өзүп ора, бичиимде-ле эскерген мен.

Улугларның мендилежиг, хүндүлежиин

өттүнгүлеп, шиңгээдирин соругдаан мен.

«Мендивеңер», «Экивеңер», «Амыр» суг деп,

кады ойнаар өөрүмге-даа бараалгаар мен.

В.Сагаан-оол

Ук мергежилгениң онаалгазын кылып тура, аңаа немей, кадыг ажык үннерлиг болгаш чымчак ажык үннерлиг сөстерни ийи аңгы одуругже чыскаап бижиир. Шүлүкте кайы үннүң сөстери хөй ажыглаттынып турарын тодарадыр.

кадыг ажык үннерлиг сөстер чымчак ажык үннер сөстер

улузумнуң, чаңчылдарын, ора, эптиг, ээлдек, өзүп, бичиимде-ле

улугларның, соругдаан, амыр, эскерген, мен, мендилежиг, хүн-

кады, ойнаар, -даа, бараалгаар. дүлежиин, өттүнгүлеп, шингээ-

дирин, мендивеңер, экивеңер,

деп, өөрүмге.

Кичээлдиң кол сорулгазы чедип алдынган бе деп чүүлдү хынаары-биле, дараазында мергежилгени болгаш йөрээлди номчуп, күүседир.

2. Быжыглаашкын.

а) Үстүнде 194 дугаар мергежилгеге даянып алгаш, кадыг болгаш чымчак ажык үннерлиг сөстерни кайы хире билип алганын хынаарда дараазында ажылды чорудары эптиг (каш сөстүг шилилгелиг диктант бижиир, кыдыраажын ийи аңгы шыйып алыр).

агаар, бойдус, сеткил, шөлчүгеш, өөрүшкү, ызыгуур, өдек, селеме, чөреме, каңдаашкын, ээрем, курт-кымыскаяк, ээремчик

кадыг ажык үннерлиг сөстер чымчак ажык үннер сөстер

агаар, бойдус, ызыгуур, каңдаашкын, сеткил, шөлчүгеш, өөрүшкү,

курт-кымыскаяк өдек, селеме, чөреме, ээрем,

ээремчик

б) мергежилге 195 арын 71

Үр үе эрттирбези-биле «Хүндүлээчел кижи…» деп мини чогаадыгны 5 домактан эрттирбейн бижиир. Бижип доозуптарга, баштайгы 3 кижиниң харыызын дыңнаар. Бижип алган сөстериниң ажык үннериниң аяннажылгазын боттарынга тыптырар. Өөреникчилер слогтарның аяннажылгазын тып шыдаптар болза, ук кичээлдиң салдынган сорулгазы четтинген деп санап болур.

б) Ш.Ч. Сат «Тыва дылымга йөрээл» слогтарның аразында аяннажылгаже болгаш йөрээлдиң утказынче кичээнгейлиг көөр.

Т ө р э э н д ы л ы м г а й ө р э э л

Улуг-Хемниң агымы-дег күштүг, ак-көк Тывавыстың дээри-дег арыг, бора хектиң эдери дег өткүт, алдын-сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг төрээн дылым!

Сенде хову-шөлдерниң делгемнери, тайга-таңдыларның бедиктери, кылаң хөлдерниң оожум-топтуу, оран-делегейниң оът-сигениниң айдызы, аң-меңниң алгы-кышкызы сиңген.

Чырык өртемчейге карак чивеш аразында чуртталгамда тыва дылдыг төрээн чонум аразында чор мен. Өргүн-көвей улустарның дылдарының, аялгаларының аразында мөңге шагда хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор, өлчей-кежиктиг, хайыралыг төрээн дылым!

Сат Шулуу Чыргал-оолович

Бир өөреникчиге чараш кылдыр номчуткаш, авторнуң чүнү дамчыдыксаанын өөреникчиден айтырар, өөреникчиниң харыызының соонда башкы уругларга немей чугаалап бээр.

Б: - Мону бижээн кижи бүдүн назынының иштинде тыва дылын шинчилеп чораан эртемден-дир. Автор бодунуң төрээн тыва дылынга кайы-хире ынак, бердинген болгаш үнелеп чоруурун көрдүвүс. Йөрээлдиң одуругларында тыва черивистиң арыг агаары, кылаң дээри, хөй санныг хөлдери болгаш оон-даа өске амылыг болгаш амы чок бойдузу сиңниккен. Көрүнер, автор тыва дылдыг болуп чораанынга, тыва чонунуң аразынга чурттап чораанынга аажок чоргаарланып, өөрүп чораан. Ынчангаш бо йөрээлди доктаадып ап, силер база тыва чонуңарга чоргаарланып, тыва дылыңарны үнелеп, камнап, ынак болуп чоруңар, уруглар!

IV. Түңнел.

Бөгүн солун теманы өөренип эрттивис. Тыва дылда ажык үннер чымчак болгаш кадыг деп ийи бөлүкке чарлып турар деп көрдүвүс. Орус дылда болза ажык үннерни бис кадыг, чымчак деп чарбайн турар бис. Ынчап кээрге, төрээн дылывыстың ам-даа хөй-хөй чажыттарын өөренип көөрү бистиң мурнувуста, уруглар.

V. Онаалга бээри.

Онаалга кылдыр 70 дугаар арында 194 дугаар мергежилгени кылгаш, дүрүмнерни катаптап алыр силер.

VI. Демдек салыры.

Карточка-биле ажылдаан уругларга, кичээл дургузунда идепкейлиг ажылдаан уругларга чогуур демдектерни салыр.