Программа внеурочного занятия 'Улусчу ужурлар' ('Народные традиции') для 3 класса тувинской школы

Улусчу ужурлар. 3 класс

Тайылбыр бижик.

Улусчу педагогика амгы школанын ооредилге -кижизидилгелиг ажылынын кол ундезинин тургузуп, ниити ооредилге системазында чаа угланыышкын, тускай эртем болуп турар.Чоннун чаагай чанчылдары, сагылга-ёзулалдары, ужурлары улусчу педагогиканын кол озээн тургузуп турар. Улусчу педагогиканын идеялары, байлак дуржулгазы болгаш аргалары чугле школада, башкылаашкында ажыглаттынып турар эвес, а ог-буле кижизидилгезинде, ада-иелер ортузунда тарап нептерээн.

Улусчу педагогика дээрге ог-буленин, торел-болук улустун болгаш чоннун уруглар кижизидилгезинин дуржулгазы, а этнопедагогика ону шинчилээр эртем. Оон кол сорулгазы-улусчу педагогиканын ужур-утказын, аргаларын шинчилээри, оон депшилгелиг аргаларын ооредилге-кижизидилге ажылынга таарыштыр ажыглаары.

Аныяк салгалга торээн чоннунун депшилгелиг дуржулгазын дамчыдары, ону шингээттирери-кандыг-даа куруненин ыдыктыг хулээлгези. Кандыг-даа чон тускай психологиялыг, бодунун амыдыралынга дуушкен ажыл-агыйлыг, ужурларлыг, ёзулалдарлыг. Тыва чон боду уруглар кижизидер арга-хоргалыг, улегер-чижектерлиг, педагогиктиг культуралыг.

«Улусчу ужурлар» - амыдырал эртеми-дир. Ол ал-бодувус, ог-булевис, аал-коданывыс, доргул-торелдеривис,чер-чурттувус, ажыл-агыйывыс, культуравыс, а кол-ла чуул, мозу-шынарывыс дугайында эртемивис-тир. Амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлеп, буянныг ажыл-ишти хевирлеп ооредир ужурлуг бис.

Улусчу ужурларны тускай курс (ооредилге эртеми) кылдыр ооредири дээрге-ле национал чанчылдарны ханыладыр коору ол.

Кижи-педагогиктиг культуранын хереглекчизи, эдилекчизи, тургузукчузу, кадагалакчызы, нептередикчизи.

Проблемазы: ог-буле, торгул-торел харылзаалары, ундезин ажыл-агый, торээн чер-чурт дугайында айтырыглар, этикет, бойдус ужурлары, кижинин тура-соруу, сагыш-сеткили, оске чоннарнын культуразы.

Сорулгазы:

-ада-огбелеривистин, чоннун депшилгелиг дуржулгазын уругларга шингээттирери;

-амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлээри;

-уругларны ужур сагыыр толептиг кижилер кылдыр кижизидери;

-уругларнын чогаадыкчы шинээн сайзырадыры;

-уругларнын аналитиктиг болгаш кара угаан-биле бодаар шынарларын

сайзырадыры;

Тургузуу: курстун ажылчын программазын Г.Д.Сундуйнун «Улусчу ужурлар» 3-4 класстарга ооредилге номчулга номунга таарыштыр 1 чылга тургускан. Неделяда 1 шак. Чылда 34 шак.

Даянганы: «Улусчу педагогика» 2004ч. авторлары Г.Д.Сундуй, Г.К.Ондар.

Хамаарылгазы: класстан дашкаар ажыл.

Ажыглаар методтары, аргалары: беседа, оюннар, маргылдаалар, моорейлер, хана солун, биче шинчилээшкин ажылы.

Улусчу ужурларны кижизидеринин кол ооргалары: улегер домактар, тывызыктар, чечен домактар, ырлар, когудуглер, тоолдар, тоолчургу чугаалар, улустун оюннары

Программанын ресурстуг хандырылгазы

1.Улусчу ужурлар 1-2 класстарга . Г.Д. Сундуй «Кызыл» - 2003г.

2.Самбу И.Ч., Самбу М.Д. Тыва чоннун бурунгу ажыл-агыйы, амыдыралы. - Кызыл,2004.-80с.

3. Маннай-оол М.Х. Тыва улустун чанчылдары болгаш езулалдары. - Кызыл,1991.

4. Хадаханэ М., Саган-оол О. Тувинские пословицы и поговорки. - Кызыл,1966.

5. Орус-оол С.М., Чакар Р.С. Матпаадыр. - Кызыл: УАЧ ТНЧ, 2006.

Календарь-тематиктиг план

3 класс. «Кижи болгаш бойдус»

№

Ниити улуг эге

Ша-

гы

Ооредир темалары

Ай, хуну

1.

I.Бойдус чаялгазы

1

Бойдуска тыва кижинин онзагай хамаарылгазы. Созу Ч Кара-Кускении, аялгазы С. Базыр-оолдуу.»Итпиктин ыры»

2.

1

Чер ужурлары. Чуваш улустун тоолу «Алдын доозун»

3.

1

Аржаан ужурлары.Тоожудан узунду «Танды-Уула»

4.

1

Торээн суурум онзагай черлери. А. Конгар «Кызыл-Мажалык»

5

1

Хандагайты суурунун тоогузу. Тывызыкты тып.

6.

1

Ак-Довурак. Созу С. Сарыг-оолдуу, аялгазы улустуу «Бай-ла Хемчиим»

7.

1

Торээн Тывавыстын каас-чаражы.С Бюрбе «Бедик даглыг мээн чуртум»

8.

1

Бойдус халаптары. Оюн «шын, шын эвес.»

9

1

Тоолчургу чугаалар Онза ырлыг ураанхайлар.

10.

II.Тыва кижинин унуш-озумелге хамаарылгазы

1

Ыяш ужурлары.. Аялгазы В Сереннии «Балгазыннын кежээлери»

11.

1

Ыдык ыяштар. Ыяшка чалбарыглар.

12.

1

Тыванын чем унуштери. Тоолчургу чугаа «Тараа»

13.

1

Салгын кыйгырары. Созу Ч. Кара-Кускении, аялгазы Д. Шактарныы «Чыжырганам чараш»

14.

Чуглуг куштар

1

Куштар дугайында. Созу Ю. Кунзегештии, аялгазы Р. Кенденбильдии «Айлан-кужум»

15.

1

Куштар - медээчилер. Созу Э.Кечил-оолдуу, аялгазы С. Бюрбээнии «Бора-хокпеш».

16.

1

Ыдык сурлуг куштар.

17

1

Камгалалдыг куштар.

18.

1

Дуруяалар эжеш куштар. Созу З. Намзырайныы, аялгазы К. Баазан-оолдуу «Эглип келир куштарым

19.

1

Тоолчургу чугаа «Куу куш»

20.

Танды кежии

1

Ан-менге тыва кижинин хамаарылгазы.Тыванын ан-мени. Созу Ю Кунзегеш, аялгазы Р Кенденбильдии «Койгунак»

21.

1

Анчы кижинин сагыыр ужурлары.Созу болгаш аялгазы К Бегзинии «Диинчигеш»

1

Анчынын чалбарыы. Тоолчургу чугаа «Танды ээзинин чагыы»

22.

1

Шулук Джуна Давиташвили «Жил охотник»

23.

Чыл, ай, хонук саналгазы.

1

Чыл календары. Кыдат улустун тоолу «Чылдар аттарын улээни»

24

1

Мээн чылым. Чогаадыкчы ажыл. Улегер домактан чугаала.

25.

1

Ай санаашкыны. Моорей: Тумен бойдус.

26.

1

Хонук санаашкыны

27.

1

Хун дугайында. Хун дуртунун санаашкыны.

28.

Ак-кок хемнин кижилери

1

Суг-амыдыралдын судалы. Созу Э.Кечил-оолдуу, аялгазы С. Базыр-оолдуу «Арыкчыгаш»

29.

1

Тоолчургу чугаалар: Сут-Хол, Тере-Хол, Бии-Хем. Чаашкын чагдырары. (кыйгы)

30

1

Овур кожууннун хемнери, холдери.

31.

Бойдус магадылалы.

1

Чоннун эскериглери.

32.

1

Бойдус камгалалы. Созу Ш. Суванныы, аялгазы В. Токаныы «Дуруяа.»

33.

1

Овур кожуннун «Кызыл дептери»

34.

1

Чайгы онаалгалар.