Рабочая программа по родному чтению 3 класс

Кустук, 2011с.

Л.В.Захарова, Л.К. Избекова

Быһаарыы сурук

Оскуолаҕа төрөөбүт тыл предметэ баһылыыр суолталаах. Бастакы сүһүөх оскуолаҕа төрөөбүт тыл түөрт сыл устата үөрэтиллэр. Төрөөбµт тылы үөрэтии олох саҥа ирдэбилигэр эппиэттиир, билиҥҥи оҕо сайдыытын хааччыйар соруктаах. Кыра кылаас оҕото өйдөөн, сөп тэтимнээхтик таба ааҕара, суруйара, онтун ырытара, дьиҥ чахчыны кытта тэҥнээн көрөрө, санаатын сааьылаан этэрэ, кэпсиирэ, кэпсэтэрэ, түмүктүүрэ бэйэтин төрөөбүт тылын билэриттэн тутулуктаах.

Программа сүрүн сыала-соруга - тылынан уонна суругунан саҥаны сайыннарыы, ортоку сүһүөх оскуолаҕа саха тылын уонна литература курсун үөрэтиигэ бэлэмнээһин. Манна биллэрэр, сайыннарар, иитэр сорук тэҥҥэ дьүөрэлэһэр.

Программа үгэс буолбут үөрэхтээһин тупсарыллыбыт систематыгар олоҕурар. Билии, сатабыл уонна үөрүйэх кээмэйэ үөрэх стандартын ирдэбилигэр сөп түбэһэр.

Алын кылаастарга төрөөбүт тылы үөрэтии программата түөрт сүрүн салаалаах:

- грамотаҕа үөрэтии;

- ааҕыыга үөрэтии;

- фонетика, грамматика, таба суруйуу;

- тылы сайыннарыы.

Хас биирдии сала тылы туттуу түөрт көрүҥүн (истии, саҥарыы, ааҕыы, суруйуу үөрүйэхтэрин) дэгиттэр сайыннарар соруктаах.

Бастакы сүһүөх оскуолаҕа төрөөбүт тылы үөрэтии маннык принциптэргэ олоҕурар:

1.Тылы кэлимсэ үөрэтии, ол аата ааҕыы, таба суруйуу, тылы байытыы, саҥарар саҥаны, толкуйдуур, айар дьоҕуру сайыннарыы бииргэ, уруок араас этабын курдук барар.

2. Саҥарар хайысхалаах үөрэтии, ол аата оҕо уруокка ааҕан, кэпсээн, саҥаран, суруйан, төрөөбүт тылын баайын баһылыыр, кэрэтин сөҕөр-махтайар, сатаан туһанарга үөрэнэр.

3.Өйдөөн үөрэнии принцибэ, ол аата үөрэнээччи тыл тутулун (грамматиканы) билэн, ол сокуонун тутуһан, литературнай тылынан сааһылаан саҥарар, суруйар.

Үөрэнээччи начаалынай оскуоланы бµтэрэригэр ситиһэр үөрүйэҕин уонна сатабылын сүрүн көрүҥнэрэ киирэр:

1. Тылы байытыы, этиини оҥоруу;

2. Ааҕыы, интонацияны тутуһуу;

3. Аахпыт тексинэн үлэ;

4. Ситимнээн саҥарыы, айар дьоҕуру сайыннарыы;

5. Таба суруйуу, буочары тупсарыы.

Тылы байытыы, этии оҥоруу

1.Тылга атын тылтан ыйытыы туруорар, ыйытыыга тирэҕирэн тыл ситимин оҥорор.

Тылы суолтатынан наардыыр, тыл ситимин оҥорор.

Уус-уран быһаарыыны, тэҥнээһини, омуннааһыны булан көрөр, өйүгэр хатыыр, туттар.

2.Үргүлдьү текси ис хоһоонунан этиигэ араарар. Ыһыллыбыт этиини сааһылыыр. Сиппэтэх этиини ситэрэр. Холобуру батыһан араас тутуллаах этиини оҥорор. Ыйытыы, күүһүрдүү бэлиэни туруорар.

Ааҕыы, интонацияны тутуһуу

Текси сөпкө, өйдөөн (сыыһа аахпытын бэйэтэ көннөрөн) таска доргуччу ааҕар. Точкаҕа, запятойга тохтоон, тыын ылар, куолаһын уларытар. Ыйытыы, соруйуу, күүһүрдүү этии интонациятын тутуһар. Оруолунан үллэстэн ааҕар.

Аахпыт тексинэн үлэ

1.Текстэн билбэт тылын булан ыйытар. Автор уус тылын, бэргэн этиитин өйүгэр хатыыр. Тылы пааралаан туттар

2.Текст ис хоһоонунан ыйытыы эппиэтин кинигэттэн булар. Уопсай ыйытыыга бэйэтин тылынан 2-3 этиинэн эппиэттиир. Текскэ ыйытыы туруорар.

3.Текст ис хоһоонун автор тылынан сыыс тыла суох сиһилии кэпсиир. Оруолунан кэпсиир (сценка толоруута). Кинигэтэ суох истибит тексин сүрүн ис хоһоонун кэпсиир.

4.Саха суруйааччыларын ааттарын, 2-3 айымньыларын билэр. Урукку-билиҥҥи, кырдьаҕас-эдэр суруйааччы, поэт диэн араарар. Текст сүрүн санаатын өйдүүр. Текст аатын быһаарар, уларытар.

5.Аахпыт тексигэр өйтөн эбии кыбытар, салгыыр эбэтэр уларытан көрөр.

Ситимнээн саҥарыы, айар дьоҕуру сайыннарыы.

Улахан дьону, оҕону кытта кэпсэтэригэр тугу ситэ истибэтэҕин, өйдөөбөтөҕүн ыйыталаһар. Иһирэх тылы туттан көрдөһөр, махтанар, алҕаһын билинэр.

Кэпсиир уонна суруйар үөрүйэх

1.Текст аатын уонна ис хоһоонун тэҥнээн көрөн, сөп түбэспэт этиини булар. Текскэ аат булар. Хас да ааттан текст ис хоһоонугар дьүөрэ варианы талар.

2.Хартыына ис хоһоонунан аатыгар сөп түбэһэр кэпсээни оҥорор, суруйар.

3.Бэйэтин олоҕор чугас темаҕа аатыгар сөп түбэһэр кэпсээни оҥорор, суруйар.

4.Саҕаламмыт текси аатыгар сөп түбэһэр курдук салҕаан кэпсиир, суруйар.

Халандаар күннэринэн тиэмэлэри аттарыы

68 чаас

I чиэппэр - 18ч

II чиэппэр - 14ч

III чиэппэр - 20ч

IV чиэппэр - 16ч

Кµнэ

Буолбут кµнэ

Чааһа

Тиэмэтэ

Үөрэнээччи уруокка тугу үлэлиирэ

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

2

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

5

I четверть - 18ч

Көмүс күһүн күллэ-үөрдэ алтан чуораан тыаһынан

С.Руфов. Дорообо, оскуолабыт!

М.Ефимов. Биһиги кэһиибит

С.Руфов. Күһүҥҥү тыал кэпсээнэ

С.Омоллоон. Көмүс күһүн барахсан

М.Ефимов. Күһүн кутаата

В.Федоров. Ыра санаа

Т.Сметанин. Көрүдьүөс күн

С.Омоллоон. Бирээнньик буолаҕа хайдах үүммүтэ

Ф.Филиппов. Салаа от

А.Федоров. Оҕуруот үлэһитэ

А.Пушкин. «Номнуо күһүн буолан, тымныйда»

И.Сосин. Туруйалар

Т.Черемкин. Туруйалар

Хатылааһын

Алтынньы барахсан, айхаллан,аҕаллыҥ ахтыбыт кыһыммын!

П.Тобуруокап. Тула өттүм тула хаар

С.Тумат. Хаар барахсан

Н.Якутскай. Кыраһа

Софр. Данилов. Быыстапкаҕа

Өйтөн суруйуу

В.Федоров. Саарбахха

П.Ойуунускай. Бултаах сир

В.Федоров. Алыҥах собото

Л.Попов. Хоптолор

С.Данилов. Кыһын

С.Данилов. Кыраһа суруга

Н.Игнатьев. Куобаҕы бастакы көрүүм

М.Ефимов. Силлиэ уонна булчут уол

Хатылааһын

Өйтөн суруйуу

Сахам сирэ киэҥ кыраай, сонун, сонун көстүүлээх

М.Тимофеев. Ийэ дойду хантан саҕаланар?

Т.Черемкин. Төрөөбүт буор таптала

С.Омоллоон. Биһиги дьиктибит

Н.Якутскай. Алмаас куората

II четверть - 14ч

И.Данилов. Уйгу-быйаҥ суола

И.Чаҕылҕан. Дьокуускай үрдүнэн

Н.Апросимов. Өйүмү

Н.Курилов. Им-балай хараҥа

С.Тумат. Туундара оһоҕо.

Л.Попов. Кыталыктар кырдаллара

И.Гоголев. Лена

И.Гоголев. Лена очуостара

Хатылааһын

Үлэлиир үчүгэй, үөрүүтэ дэлэгэй

П.Тобуруокап. Ким хайдах үлэлиирий?

П.Тобуруокап. Ким ханна үлэлиирий?

И.Данилов. Нууралдьын-Куо уонна Бүгүрү-Куо

В.Федоров. Кыһалҕа бухатыыр

Өйтөн суруйуу

И.Крылов. Аһыҥалаах кымырдаҕас

И.Данилов. Собурукаан балыксыт

В.Протодьяконов. Сылгыһыт

К.Уурастыырап. Долгунча

Н.Винокуров. Упкаал бостуук

С.Тимофеев. Үлэ барыта үчүгэй

В.Миронов. Үлэ үтүө кээмэйэ

А.Софронов. Саҥа дьыл

Хатылааһын

Өйтөн суруйуу

Үчүгэйтэн үөрэбит, куһаҕантан хомойобут

М.Матахов. Өбүгэ саҕаттан

Н.Носов. Сыырга

И.Алексеев. Түүл

А.Аччыгыйа. Хабырыыс тоҕо куотта?

Ф.Постников. Дьулус тугу сыыста?

III четверть - 20ч

А.Слепцов. Сүрэҕэ суох туһунан.

А.Аччыгыйа. Коля тоҕо барда?

А.Аччыгыйа. Медпуҥҥа

С.Винокуров. Сэмэ

А.Федоров. Тайах мас

И.Крылов. Тураах икки саһыл

С.Винокуров. Күөскүн эрдэ өрүнүмэ

К.Чуковскай. Суундьукку

Хатылааһын

Өйтөн суруйуу

Былыргыны былыт саппат, уруккуну уу суурайбат

Н.Неустроев. Омоҕой икки Эллэй икки

Н.Неустроев. Бэрт Хара өрүһү туоруур

Эллэй. Ол түүн

П.Ойуунускай. Оҕо куйуурдуу турара

Софр.Данилов. Торбостор.

Т.Сметанин. Манчаары

Эллэй. Саһыл сыһыы

Софр. Данилов. Советскай Союз геройа Фёдор Попов

М.Куличкина. Герой Попов туһунан ырыа

И.Федосеев. Кэриэстэбил.

П.Одорусов. Тыыннаахтар умнубат сыллара

Хатылааһын

С.Тимофеев. Эйэ дьол иһин

Кµндэл сааспыт эргиллэн, кµммµт кµлµм уоттанна

В.Дедюкин. Таммахтар

Ф.Захаров. Саас

Эллэй. Саас

Өйтөн суруйуу

В.Федоров. Көмүөл

И.Никифоров. Өрүс эстэригэр

А.Кулаковскай. Үрэх эстиитэ

С.Омоллоон. Хатыҥ

П.Тобуруокап. Маҥан мастар

В.Сыромятников. Үлэһит

Эллэй. Күөрэгэй

Далан. Сааскы сахсаан

Э.Эристиин. Бээрийэ үрэххэ

М.Тимофеев. Бу - саас тыала, бу - Маай тыаһа

Хатылааһын

IV четверть - 16ч

Саргылаах ырыанан сайыны уруйдаа²

К.Уурастыырап. Таптыыбын сайыны

А.Аччыгыйа. Сайын Аммаҕа

С.Данилов. Ардах

Абаҕыыныскай. Күөх

Р.Баҕатаайыскай. Сайын

М.Попов. Бар дьоҥҥо

К.Туйаарыскай. Күөх тыаны көмүскээҥ!

Ф.Захаров. Сайылыкка

В.Федоров. Ийэ сүрэҕэ

У.Ороһуунускай. Ийэ сүрэҕэ

Е.Макаров. Кыра ыанньыксыт

Өйтөн суруйуу

Ф.Софронов. Оччугуй отчут

П.Одорусов. Бүгүн - оҕо ыһыаҕа

П.Дмитриев. Түһүлгэ таабырыннара

Хатылааһын

Сыллааҕы хатылааһын

Өйтөн суруйуу

-сайыҥҥы сынньалаҥнарын кэпсээһин, ааҕыы тэтимин эрчийии, хоһоонноохтук аа±ыыга дьарыктаныы, өйтөн үөрэтии

-суруйааччы тугу туохха холообутун талан ааҕыы, хоһоон ис хоһоонун ырыта үөрэнии, ойуулааһыннары булуу

-кэпсээни сиһилии кэпсии үөрэнии, ыарахан тыллары тылдьыттан була үөрэнии, хоһоон ис хоһоонун ырытыы бэйэ санааны этэ үөрэнии, дьиҥнээх олоҕу кытта тэҥнээһин, хоһоон ис хоһоонун ырытыы бэйэ санааны этэ үөрэнии, дьиҥнээх олоҕу кытта тэҥнээн көрүү.

-тэтимнээхтик ааҕыы, оруолларынан ааҕарга эрчиллии, кэпсээнтэн талан кэпсээһин

-сыыһата суох тэтимнээхтик ааҕыы, ойуулааһын этиилэри булан устуу, кэпсээни салгыы айар дьоҕурдарын сайыннарыы

-кэпсээнтэн ойуулааһыны көрдөрөр миэстэни устуу, бэйэ санааны этэ үөрэнии, хоһоону доргуччу ааҕыы, өйдөммөт тыллары тылдьыттан була үөрэнии

-кэпсээн уонна хоһоон ис хоһоонун тэҥнээн көрүү, бэйэ санааны этии, ойуулааһын миэстэлэрин булан устуу, өйтөн үөрэтии

-аахпыт кэпсээннэрин, нойосуус үөрэппит хоһооннорун хатылааһын

-кэпсээн уонна хоһоон ис хоһоонун тэҥнээн көрүү, бэйэ санааны этии, ойуулааһын миэстэлэрин булан устуу, өйтөн үөрэтии

-кэпсээннэри тэтимнээхтик ааҕыы, ыйытыыларга сиһилии кэпсиири уонна айар дьоҕурдарын сайыннарыы

-айымньыны доргуччу ааҕыы, кэпсээн ис хоһоонун сиһилии кэпсээһин, бэйэ санааны этии, кэпсээн аатын ырытыы

-айымньылары доргуччу ааҕыы, кэпсээннэр ис хоһооннорун сиһилии кэпсээһин, ойуулааһыны булан устуу, бэйэ санааны этии, кэпсээннэр ааттарын ырытыы

-хоһооннору доргуччу ааҕыы, ис хоһоонун ырытыы, ыарахан тыллары тылдьыттан көрүү, өйтөн үөрэтии

-кэпсээни тэтимнээхтик ааҕыы, ыйытыыга эппиэттиир миэстэлэри тиэкистэн булан ааҕыы, хоһоон ис хоһоонун ырытыы, бэйэ санааны этэ үөрэнии

-аахпыт кэпсээннэрин, нойосуус үөрэппит хоһооннорун хатылааһын,

айар дьоҕурдарын сайыннарыы

-хоһооннору доргуччу ааҕыы, ис хоһооннорун ырытыы, тэҥнээн көрүү, төрөөбүт дойду туһунан өс хоһооннору суруйуу, бэйэ санааны этии

-айымньылары доргуччу ааҕыы, кэпсээннэр ис хоһооннорун сиһилии кэпсээһин, ойуулааһыны булан устуу, бэйэ санааны этии

-оруолларынан ааҕыы үөрүйэҕин сайыннарыы, бэйэ санааны этэ үөрэнии, хоһоону хоһоонноохтук ааҕыы, ис хоһоонун ырытыы, нойосуус үөрэтии

-сыыһата суох ааҕары ситиһии, өйүмү диэн тугун билии, кэпсээни былаан көмөтүнэн кэпсии үөрэнии, талан ааҕары үөрэтии

-доргуччу, сыыһата суох былааны тутуһан ааҕыы, талан кэпсээһин, хоһоону ырытыы, нойосуус үөрэтии

-хоһоону, кэпсээни болҕойон, доргуччу ааҕыы, тэҥнэбиллэри тиэкистэн булуу, ырытыы

-аахпыт кэпсээннэрин, нойосуус үөрэппит хоһооннорун хатылааһын

-хоһоону оруолларынан ааҕыы, хоһооннор ис хоһооннорун ырытыы, бэйэ санааны этэ үөрэнии, айар дьоҕурдарын сайыннарыы, өс хоһооннорун ырытыы

-остуоруйаны оруолунан, кэпсээни чаастарга арааран ааҕыы, бэйэ санааны этэн ырытыы, айар дьоҕуру сайыннарыы

-нуучча суруйааччытын үгэтин кытта билсии, ырытыы, оруолларынан оонньоон көрүү, остуоруйаны оруолларынан ааҕан көрүү, ис хоһоонун ырытыы, айар дьоҕурдарын сайыннарыы

-кэпсээни тэтимнээхтик ааҕыы, сылгыһыт үлэтин ырытан кэпсэтиһии, хоһоону хоһоонноохтук ааҕыы, нойосуус үөрэтии

-кэпсээни, хоһоону дорҕоонноохтук ааҕыы, тэҥнээн көрүү, үлэ, идэ туһатын туһунан кэпсэтиһии, аахпыт үөрэппит хоһооннору кытта тэҥнээн көрүү

-хоһооннору хоһоонноохтук ааҕыы, ис хоһоонун ырытыы, нойосуус үөрэтии

-аахпыт, үөрэппит айымньыларын хатылааһын, айар дьоҕурдарын сайыннарыы

-хоһоон ис хоһоонун өйдөөн ааҕыы, кэпсээни былааннарга арааран кэпсээһин

-кэпсээннэри оруолларынан ааҕыы уонна оонньоон көрүү, ис хоһоонун ырытыы, өс хоһооннорун ырытыы, бэйэ санааны этии, кэпсээнтэн талан ааҕыы

-хоһоону доргуччу ааҕыы, хоһоон хайдах суруллубутун ырытыы, кэпсээннэри оруолларынан ааҕыы, ис хоһоонун ырытыы, бэйэ санааны этии, өс хоһооннорун ырытыы

-кэпсээннэри доргуччу ааҕыы, былааннарга арааран кэпсээһин өс хоһооннорун ырытыы

-үгэни доргуччу ааҕыы, ис хоһоонун ырытыы, бэйэ санааны этии, нойосуус үөрэтии, кэпсээни оруолларынан ааҕыы, талан ааҕыы, уолаттар майгыларын кэпсээһин

-хоһоонноохтук ааҕыы, чаастарга араарыы, ааттааһын, кэпсээһин

-аахпыт, үөрэппит айымньыларын хатылааһын,айар дьоҕурдарын сайыннарыы

-кэпсээни оруолларынан хоһоонноохтук ааҕыы, былааны тутуһан сиһилии кэпсээһин, бэйэ санааны этии

-кэпсээни былаанынан ааҕыы уонна кэпсээһин, кэпсээн уонна хоһоон ис хоһоонун ырытыы, бэйэ санааны этии, өс хоһооннорун ырытыы

-кэпсээни хоһоонноохтук ааҕыы, ырытыы, бэйэ санааны этии

-кэпсээни былаанынан ааҕыы, кэпсээһин, Манчаары уонна Чоочо баай майгыларын кэпсээһин, ырытыы, хоһоону өйтөн ааҕыы

-хоһоону хоһоонноохтук ааҕыы, ис хоһоонун ырытыы, ойуулуур тыллары булуу

-кэпсээни былаанынан кэпсээһин, ойуулуур тыллары тиэкистэн булуу, хоһоон ис хоһоонун ырытыы

-былааны тутуһан кэпсээһин, кэпсээн уонна хоһоон ис хоһоонун ырытыы, хоһоону өйтөн ааҕыы

-аахпыт кэпсээннэрин үөрэппит хоһооннорун хатылааһын, хоһоону доргуччу ааҕыы, ис хоһоонун ырытыы, нойосуус үөрэтии

-кэпсээни, хоһооннору хоһоонноохтук ааҕыы, ис хоһооннорун ырытыы, бэйэ санааны этии, суруйааччы ойуулааһынын булуу, таабырыннары таайыы, айар дьоҕурдарын сайыннарыы, хоһооннору өйтөн ааҕыы

-кэпсээннэри доргуччу ааҕыы, ис хоһоонун ырытыы, бэйэ санааны этии

-хоһоонноохтук ааҕыы, суруллуутун ырытыы

-кэпсээни чаастарга араарыы, кэпсээнтэн уонна хоһоонтон ойуулаа´ыннары булуу, нойосуус үөрэтии

-хоһоону кэпсээни хоһоонноохтук ааҕыы, кэпсээн ис хоһоонун ырытыы, бэйэ санааны этии, хоһоону нойосуус үөрэтии

-кэпсээннэри чаастарга арааран кэпсээһин, ис хоһооннорун ырытыы, тэҥнээһиннэри тиэкистэн булуу

-хоһоону хоһоонноохтук ааҕыы, өйтөн үөрэтии, аахпыт, үөрэппит кэпсээннэрин, хоһооннорун хатылааһын

-хоһоону, кэпсээни доргуччу, хоһоонноохтук ааҕыы, хоһоон суруллуутун ырытыы, нойосуус үөрэтии, кэпсээҥҥэ тэҥнэбиллэри булуу

-хоһооннору доргуччу, хоһоонноохтук ааҕыы, суруллуутун ырытыы, өйтөн үөрэтии, поэт хоһуйуутун булуу

-айымньыны оруолларынан ааҕыы, оҕолор майгыларын ырытыы, бэйэ санааны этии

-кэпсээни оруолларынан хоһоонноохтук ааҕыы, ис хоһоонун ырытыы, суруйааччы ирбит сири туохха тэҥнээбитин булуу, бэйэ санааны этии

-хоһоону хоһоонноохтук ааҕыы, хоһоон сүрүн санаатын этии, суруллуутун ырытыы-кэпсээни доргуччу ааҕыы, ис хоһоонун ырытыы

-хоһоону уонна тиэкиһи ааҕан баран тэҥнээн көрүү, бэйэ санааны этии

-кэпсээни доргуччу ааҕыы, кэпсээн ис хоһоонун ырытыы, суруйааччы сайыны хайдах ойуулаабытын булуу, айар дьоҕурдарын сайыннарыы

-айымньыны хоһоонноохтук ааҕыы, чаастарыгар аат толкуйдааһын, суруллуутун ырытыы

-ыһыах туһунан кэпсэтиһии, хоһооннору доргуччу ааҕыы

-аахпыт кэпсээннэрин үөрэппит хоһооннорун хатылааһын

-сыл устата билбит суруйааччыларын, үөрэппит хоһооннорун, аахпыт кэпсээннэрин, өс хоһооннорун, бэйэ айбыт айымньыларын хатылааһын

Быһаарыы сурук

Үлэ бырагыраамата Федеральнай государственнай үөрэх стандардыгар, «Россия гражданинын лиичнэһин сиэрин - майгытын сайыннарыыга уонна иитиигэ кэнсиэпсийэтигэр», үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүктэригэр олоҕуран сурулунна.

Бастакы сүһүөх оскуолаҕа литература ааҕыыта уус - уран айымньыны үөрэтии уонна тылы сайыннарыы курдук икки хайысханы тутуһар сүрүн биридимиэттэртэн биирдэстэрэ. Биридимиэт оҕо ааҕар үөрүйэҕин, тылынан уонна суругунан саҥатын сайыннарар оруоллаах. Оҕоҕо ааҕар уонна тиэкиһи кытта үлэлиир үөрүйэх иҥмит эрэ буоллаҕына, кини атын биридимиэттэргэ ситиһиилээхтик үөрэнэр кыаҕы ылар.

«Литература ааҕыыта» биридимиэт оҕо сааһыгар сөптөөх өйү-санааны иҥэрэр, айар, толкуйдуур дьоҕурун, майгытын - сигилитин, тылын - өһүн, сайыннарар, ааҕыы баҕаны олохсутар, уус - уран айымньы тыл искусствота буоларын өйдөтөр, оҕо бэйэтэ сайдар, дьону кытта бодоруһар кыаҕы олохсутар. Ааҕыы оҕо лиичинэс быһыытынан сайдарыгар, тулалыыр эйгэтин өйүнэн - сүрэҕинэн, дууһатынан ылынарыгар суолта улахан. Бу этиллэр санаа «Литература аа5ыыта» биридимиэт сүрүн сыалын быһаарар:

• Ааҕыы араас көрүҥүн олохсутуу.

• Уус - уран айымньы тиэкиһин кытта үлэ\ҕэ оҕо тылын - өһүн сайыннарыы;

• Араас көрүҥнээх информациянан үлэлиир үөрүйэхтэри иҥэрии;

• Оҕону уус - уран айымньыга сыһыарыы, айымньыны истэргэ, тылга болҕомтолоох буолууга иитии;

• Оҕо тус олоҕун айымньы нөҥүө сиэр - майгы сыаннастарынан байытыы;

• Оҕо литературатын эйгэтигэр киллэрии; кинигэҕэ интэриэһи, ситимнээхтик, тиһиктээхтик ааҕар баҕаны үөскэтии;

• Тиэкиһи уонна кинигэни кытта үлэлиир үөрүйэҕи иҥэрии, үөрэх уонна научнай - биллэрэр тиэкиһинэн үлэ бастакы үөрүйэхтэрин олохсутуу.

Биридимиэт сүрүн ис хоһоонун араас оҕо литературата (саха, Саха сирин хотугу, Россия, тас дойду араас омуктары суруйааччыларын айымньылара), научнай - популярнай айымньылар арыйаллар. Уус - уран уонна научнай - биллэрэр айымньылары тэҥнээн көрүү тыл искусствотын дириҥник өйдүүргэ көмөлөһөр. «Литература ааҕыыта» биридимиэти атын биридимиэттэри («Култуура», «Тулалыыр эйгэ», «Музыка», «Уруһуй») кытта ситимнээхтик үөрэтии, ырытыы көдьүүстээх, олоххо туох барыта ситимнээх биир кэлим диэн өйдөбүлү үөскэтэр.

«Литература ааҕыыта» биридимиэт ис хоһооно:

• Саҥа үлэтин көрүҥнэрэ. Бодуруһуу култуурата;

• Тиэкиһи кытта үлэ көрүҥнэрэ. Саҥа - иҥэ култуурата.

• Уус - уран айымньыны кытта үлэ. Кэрэ эйгэтэ уонна сиэр - майгы өттүгэр үлэ;

• Оҕо ааҕар эйгэтэ. Ааҕыы култуурата.

Бастакы салаа - Саҥа үлэтин көрүҥнэрэ. Бодуруһуу култуурата. Манна оҕо ааҕар уонна суруйар, истэр уонна саҥарар дьоҕурун, араас түгэҥҥэ үлэтин саҥа көрүҥүн сайыннарыыта көрүллэр. Бырагыраама таска сүһүөхтээн ааҕыыттан сыыйа бүтүн тылынан, онтон интонацияҕа, ааҕыы тэтимигэр. Ис хоһоонннохтук ааҕыыга, сыыйа искэ ааҕыыга болҕомто уурар, бастакы сүһүөх саха оскуолатын үөрэнээччитэ мүнүүтэҕэ ааҕар нуорматын быһа холоон биэрэр. Начаалынай оскуоланы бүтэрэр үөрэнээччи быһа холоон мүнүүтэҕэ 80-100 тылы ааҕар. Маннык нуорма оҕо бэйэтигэр эрэллээх булуутун, аахпыт тиэкиһин ис хоһоонун үйдүүрүн, үөрэх тиэкистэрин кытта үлэҕэ көҕүлүүр.

Биридимиэт ис хоһоонугар истии диэн салаа оҕо тылга, дьон саҥатыгар болҕомтолоох буоларын, этиллибит кэрчик сүрүн санаатын араарарын, өйдүүрүн, ырытарын, өйдөммөт түгэҥҥэ туоһулаһар ыйытыылары биэрэрин ирдиир.

Саҥаны сайыннарыы (бэйэ санаатын этии, ыйытыы биэрии, ыйытыыга эппиэт, кэпсэтиһии, кэпсээһин) саҥа этикетын кыттабыстыспат ситимнээхтик бэриллэр.

Улахан болҕомтону сурук үлэтигэр ууруллар. Ааҕыы уруогар үөрэнээччи аахпыт тиэкиһигэр олоҕуран бэриллэр тиэмэҕэ бэйэ санаатын, аахпыттан, өйтөн (ойуулаан, ырытыы, кэпсээн) суруйа үөрэнэр. Бастакы сүһүөх оскуолаҕа оҕо истэр, саҥарар, ааҕар - суруйар дьоҕурун сайыннарыы.

Иккис салаа - Тиэкиһи кытта үлэ көрүҥнэрэ. Саҥа - иҥэ култуурата. Уус - уран айымньыны кытта үлэҕэ үөрэнээччи тиэкиһи чаастарга үллэрэ, чаастарга аат биэрэ, былаан оҥоро, аахпыт тиэкиһин кылгатан уонна сиһилии кэпсии, сүрүн санаатын араара уонна ону бэйэ тылынан этэргэ үөрэнэр. Бу салаа тиэкис араас көрүҥүн өйдүү (ойуулуу, ырытар, кэпсиир). Тиэкис аатын ис хоһоонун кытта ситимнии, үөрэх, научнай - биллэрэр уонна уус - уран тиэкиһи араара. Суолтатын быһаара үөрэтэр. Үөрэнээччи бодоруһуу арааһын, сыалын - соругун өйдүү үөрэнэр, учуутал көмөтүнэн кэтээн көрөр.

Үһүс салаа - Уус - уран айымньыны кытта үлэ. Кэрэ эйгэтэ уонна сиэр - майгы өттүгэр үлэ. Оҕо уус - уран айымньы нөҥүө сиэр

майгы туһунан өйдөбүлэ кэҥииригэр, эстетическэй уонна айар дьоҕура сайдыытыгар туһуланар. Оҕо уус - уран айымньыга да, биллэрэр да тиэкискэ тулалыыр эйгэ ойууланар ньыматын араара, уратылаһар өрүтүн өйдүү, бэйэ тиэкиһин оҥоро үөрэнэр.

Үөрэнээччи уус - уран айымньыны научнай - биллэрэр ис хоһоонноох тиэкистэн араара үөрэнэр. Уус - уран айымньы - ааптар айымньыта, кини баай тыл - өс көмөтүнэн ааҕааччыга тулалыыр эйгэ уонна дьон араас сыһыанын, ытык өйдөбүллэри, майгыны - сигилини иҥэрэр, кэрэҕэ угуйар искусство ураты көрүҥэ диэн өйдүүр. Ааҕыы ис хоһоонугар оҕо сааһыгар өйдөнөр тиэмэ уонна уус - уран айымньы проблемата, онно этиллэр майгы - сигили сыаннастара, тыла - өһө көрүллэр. Айымньыны ырытыы араас таһымнаах: сюжет ттаһымыгар(дьоруойдары кытта билсиһии, кэпсэнэр түгэни ырытыы); дьоруой таһымыгар (дьоруой тугу эрэ гынар сүрүн ис хоһооно, киниэхэ ааҕааччы сыһыана); ааптар таһымыгар (ааптар дьоруойугар сыһыана, ааптар этэр санаата уонна айымньы уопсай ис хоһооно). Маннык ырытыы айымньыны кэлимник көрөргө сүрүн хайысха буолар. Айымньыны араастаан ырытыы оҕо айымньы ис хоһоонун өйдһһрүгэр, тылга болҕомто уурарыгар, өйө - санаата байарыгар, майгыта - сигилитэ тупсарыгар көдьүүстээх. Айымньыны хаста да төхтөрүйэн ырытыы түмүгэр, оҕо доҕордоһуу, убаастабыл, кыра уонна кыаммат дьоҥҥо көмөлтө, үтүө сыһыан сыаннастарын иҥэринэр, ааҕыыттан дуоһуйар, астынар, болҕомтолоо ааҕыы түмүгэр айымньы туһунан. Ис хоһоонугар бэйэтин сыһыанын этэр. Бырагыраама айылҕа тиэмэтин хабар элбэх айымньылаах, ол иһин оҕо айылҕаны кэтиир үөрүйэҕэ олохсуйар, олҕун уопута сайдар.

Оҕо ааҕар дьоҕура сайдарыгар айымньыны оонньоон көрдөрөрө, онно кыттара улахан оруоллааҕын бырагыраама учуоттуур. Айымньыны оонньоон көрдөрөрүгэр оҕо айымньыны, дьоруойдарын өйдүүр, бэйэтин сыһыанын тириэрдэн оонньуур.

Төрдүс салаа - Оҕо ааҕар эйгэтэ. Ааҕыы култуурата. Ис хоһоонун уонна ааҕыллыан сөптөөх айымньы аатын ыйар. Манна саха, Саха сирин хотугу, Россия, тас дойду араас омуктары суруйааччыларын айымньылара, научнай - биллэрэр, аныгы кэм суруйааччыларын айымньылара, ону таһынан норуот тылынан уус - уран айымньыта (остуоруйа, үһүйээн, ырыа, өс хоһоон, таабырын уо.д.а) киирэллэр. Бырагыраама кыра оҕо интэриэһин учуоттаан, олох араас өттүн хабар айымньыларга болҕомто уурар: бэйэ саастыылааҕын уонна улахан дьону кытта сыһыан, мүччүргэннээх сырыы, айылҕа, дойду историята, култуурата, омуктар култууралара, ону тэҥнээн көрүү, биир тиэмэлээх араас ааптар айымньытын ааҕыы, ырытыы уо.д.а. тиэмэ төһөнөн киэҥ да, оҕо соччонон олоҕун уопута байар кыахтанар, билэр - көрөр баҕата кэҥиир, ааҕар кыаҕа сайдар, ааҕыы култуурата иҥэр.

Онон литература ааҕыытын кууруһа уус - уран эстетическай, өй - санаа, майгы-сигили хайысхалаах буолан, ааҕыы кэмпитиэнсийэтин байытар, кэҥэтэр. Үөрэнээччи бэйэтин билиитин, ааҕар үөрүйэҕин, сатабылын үөрэх сыалын уонна тустаах олох түгэннэрин быһаарарыгар сөпкө туһанар үөрүйэҕин, сатабылын үөрэх сыалын уонна тустаах олох түгэннэрин быһаарарыгар сөпкө туһанар үөрүйэҕин олохсутунар, кэпсэтэр эйгэтэ кэҥиир, ааҕыы култуурата сайдар (аахпытын дириҥник өйдүүр, ааҕар кинигэтин талар үөрүйэхтэнэр, уус - уран литератураны өрүү баҕата олохсуйар). Оҕо ааҕар култуурата төһөнөн баай да, соччонон үтүө майгылаах уонна кэрэни өйдүүр сайдыылаах киһи буола улаатар.

Үөрэх былааныгар үөрэх биридимиэтин миэстэтэ

Үөрэх былаанынан алын сүһүөх оскуолаҕа «Литература ааҕыыта» биридимиэти үөрэтиигэ барыта 238 чаас көрүллэр. Ол иһигэр: 1 кылааска - 34 чаас; 2 кылааска - 68 чаас; 3 кылааска - 68 чаас; 4 кылааска - 68чаас.

Үөрэтэр - методическай комплект: Л.В.Захарова, Л.К. Избекова «Кустук», 2011с. «Бичик» кинигэ кыһата.

Үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ

Ытык өйдөбүллэри үөрэнээччигэ иҥэрии түмүгэ

1. Төрөөбүт дойдунан, дойду историятынан уонна норуоттарынан киэҥ туттуу санаатын олохсутар.

2. Атын омук историятыгар уонна култууратыгар убаастабыллаахтык сыһыаннаһар.

3. Үөрэнэр баҕаны, бэйэни сайыннарар.

4. Бодоруһууга майгы-сигили нуорматын, бэйэ эппиэтинэһин сайыннарар, салайынар.

5. Эстетическэй сыһыаны олохсутар.

6. Сиэрдээх быһыыны, атын дьонно амарах сыһыаны сайыннарар.

7. Бииргэ үлэлиир сыһыаны сайыннарар.

8. Үтүө сыһыаннаах бодоруһууну иҥэрэр.

9. Мөккүөрдээх түгэнтэн сатаан тахсар үөрүйэҕи үөскэтэр.

10. Айымньылаах үлэҕэ баҕаны үөскэтэр, сэрэхтээх, чөл олох туһунан өйдөбүлү, сыһыаны олохсутар.

Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ

1. Араас тикиһи ис хоһоонноохтук ааҕар, үчүгэйдик толкуйдаан саҥарар, тылынан уонна суругунан тиэкиһи оҥорор.

2. Сорудаҕы толорорго саҥа араас көрүҥнэрин, ньымаларын баһылыыр.

3. Сэһэргэһэр киһитин болҕойон истэр, кэпсэтэргэ бэлэм, кэпсэтиигэ араас санаа үөскүүрүн өйдүүр, бэйэ санаатын тиэрдэргэ кыһаллар, дакаастыы сатыыр.

4. Тэҥниир, ырытар, түмэр, түмүктүүр, наардыыр, маарынныыры, хардарыта сибээһи, төрүөтү булар, хайа баҕарар тиэмэҕэ кэпсэтиһиигэ кыттар.

5. Атын биридимиэттэри үөрэтэргэ «Литература ааҕыыта» төрүт буоларын уонна биридимиэттэр алтыһыыларын (бодоруһуу, култуура, айымньылаах үлэ; кинигэ, ааптар, айымньы ис хоһооно; уус - уран тиэкис уо.д.а.); гуманитарнай - эстетическэй хайысхалаах биридимиэттэр икки ардыларынааҕы сибээстэри өйдүүр.

6. Үөрэх дьарыгын сыалын уонна соругун өйдүүр, сөптөөх ньымалары булан туттар, туһанар.

7. Үөрэх дьарыгын туруоруллубут соруктарга олоҕуран былаанныыр, хонтуруолланар уонна сыаналанар, ситиһиигэ тиэрдэр ордук көдьүүстээх ньымалары быһаарар.