Бастауыш сыныпта оқушының тіл құпиясын меңгертуге баулу

Бастауыш сыныпта оқушыны тіл құпиясын меңгертуге баулу

Жолаева Айгүл Абдымолдақызы

Алматы облысы,

Текелі қаласы,

№1орта мектебі

«Тілдің тазалығы-ойдың тазалығы,бүкіл

дүние қашанда таза ойдан туады»

Академик Ғ. Мүсіреповтің: «Тіл өнері-қиын қнер, өзге өнердің қай-қайсысы да оған тең келе алмайды» деген сөзі, әсіресе, бастауыш сынып оқушылары үшін өте маңызды. Сөз құдіретін түсінген баланың ой-өрісі кең, мінезі байыпты, жақсы мен жаманды айыра алу, үлкенді сыйлай білу, сөзді тыңдай білу қасиеттері мол болады. Сондықтан бастауыш сыныптағы тіл сабақтарына мұғалімнің жан-жақты әзірлігі, оқушылардың жас ерекшелігі мен белсенділік ерекшелігін есепке алуы, білім-таным деңгейлерін ескере отырып, сабақты ұйымдастыруның маңызы зор. Бастауыш сынып оқушылары үшін бар дүние қызық, көп дүние түсініксіз болып келеді. Олар көбінесе сұрақтарды көп қояды. Бірдеңе білуге қызығады, талпынады. Олар өздерінің мұғалімдерін барлық сұрақтардың жаубын біледі деп ойлайды.

Ештеңенің пайымына әлі толық жете қоймаған балалардың күтпеген жерден қойған сұрақтары мұғалімді үлкен жауапкершілікке итермелейді. Осындай кезде мұғалім оқушыға түсінікті, анық, әрбір сөзге бала қызыға алатындай, есіне сақтайтындай мән бере айтуы баланың қызығушылығын асыра түседі. Баланың қойған сұрағына құрғақ жауап бере салмай, сол сөзге қатысты мақал-мәтел, жұмбақтарды кірістіре жауап беруі оқушыға жақсы әсер береді. Бастауыш сыныпта сауат ашу сабағында баланың сөйлеуімен бірге мұқият тыңдай білуіне де үлкен мән беріледі. Өйткені бастауыш сынып оқушылары мұғалімнің атқанының бәрін дұрыс деп қабылдайды. Тілдің құпиясы сөздің құрылымын, жасалуын, пайдалану жолдарын білуден басталады. Олай болса, бастауыш сыныпта сөз, сөз тіркесі, сөйлем, мәтінен тұратын сөз жүйесін сауатты меңгертуде сабақта ертегі, жұмбақ, мақал-мәтел, аңыз әңгімелер санамақты пайдаланудың тиімдлілігі өте жоғары. Себебі, бұндай жұмыстар баланың сөздік қорының дамуына септігін тигізеді. Сөздік қоры дамыған бала өз ойын еркін жеткізеді, көркем сөйлеуге дағыдыланады. Бастауыш сынып мұғалімдері оқушылармен диалогтік оқыту жұмысын күнделікті жүгізіп отырса да артық болмайды. Қазірдің өзінде сыныптағы оқушылардың бірлескен сұхбаты үлкен пайда келтіретіндігін көрсететін дәлелдер жеткілікті. Диалогтік оқыту:

• оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын білдіруге мүмкіндік береді;

• басқа адамдарда түрлі идеялардың болатындығын оқушылардың түсінулеріне ықпал етеді;

• оқушылардың өз идеяларын дәлелдеуіне көмектеседі;

• мұғалімдерге оқушыларды оқыту барысында олардың оқушылары қандай деңгейде екенін түсінуге көмектеседі.

Диалогтік оқыту кезінде оқушының сөздік қоры дамиды. Сөздік қоры төмен оқушы өз ойын айтуға жүрексінеді Себебі, ол өз ойын еркін жеткізе алмаймын деп қорқақтайды. Мәселен, мұғалімге: «Бұл көзқарас қызықты екен» деп айтуға көптеген оқушылардың дәттері бармайды. Бүгінгі күнгі зерттеулерде дәлелденіп отырғандай, мұғалім сұхбатты бақылап, нақты тыңдап, маңызды сұрақтар қойып, оқушылардың жауаптарын қайталап және мадақтап отыратын сыныптағы қалыпты жүргізілетін әңгіме оқушылардың ойлау деңгейлерін де, сөйлеу дағдыларын да дамытпайды. Балалардың ойлау мен сөйлеу деңгейлері құрдастар тобындағы өзара қарым-қатынас кезінде маңызды рөл атқаратынын Мерсер 2005 жылы дәлелдеп шыққан. Оқушылар жұптық немесе топтық жұмыс үстінде, «мұғалім-оқушы» сұхбаты түріндегі өзара іс-қимылға қарағанда мейілінше өзара бір-бірмен сөйлесу қатынасында болғанда олардың еркін сөйлейтін мүмкіндіктерге ие болатынына көз жеткізді. Ал Александер 2008 жылы диалог түрінде оқыту оқушыларды ынталандыру және дамыту үшін әңгіме күшін қоланудың мүмкіндігі мол екенін зерттеді. Сондай-ақ диалогтік оқыту арқылы мұғалімдер күнделікті ойталқыларда оқушылардың келешектегі мүмкіндктерін анықтап, оқушылардың идеяларымен жұмыс жасауларына және түсінбеушілікті жеңе білулеріне көмектесе алатынын айтты. Диалогтік оқыту арқылы сөздік қоры дамыған оқушының 4-сыныпта шығарма жазуда да көп қинала қоймайды. Шығарма жазу, ол-оңай жұмыс емес. Шығарма-жазушының жазған кітабы, еңбегі. Мектеп оқушыларын шығарма жазуға үйрету үшін ең алдымен хат жазу, өлең шығару, жұмбақ құрастыру, ойтолғау жазғызу шығарма туралы оқушының түсінігін кеңейтумен бірге, адамның өзінің ойын қағаз бетіне түсіруі оның шығармашылық жұмыспен айналысуын білдіреді.

Мектеп табалдырығын аттағаннан бастап мұғалім оқушыларға сурет салдыра бастайды. Сол өздері салаған суреттеріне құрастырған әңгіме, өлеңдерін жинату баланың бойындағы көптеген ізгі қаситетерді ашуға тәрбиелейді. Оқушылардың осындай жинақталға папкаларымен ата-аналарын таныстырып отырудың маңызы зор. Бастауыш сынып мұғалімі үшін Джозеф Пулицердің:

«Қысқа жаз-тез оқылады;

Түсінікті жаз-бақылауға оңай;

Әсерлі жаз-есте сақталады;

Шындықты жаз-сүйенуге қажет» деген сөзін мұғалім үшін де, оқушы үшін де үнемі қажетті қағида.

Себебі, 2-сыныпта берілген мәтін тақырыбымен танысу кезінде, оқушыларға қарапайым қысқа сөздйлемдерден мәтін құрастыру тапсырылады. Мұндағы басты назар-мәтінде айтылатын ой. Мәтінді құрастыруға кіріспес бұрын, оқушы не жазатынын, қалай жазатынын, ең бастысы не туралы айтақысы келетінін білуі өте маңызды. Оқушы ойын жинақтау үшін мәтіндегі сөздердің орналасу тәртібі, бір сөзді бірнеше рет түрлендіре отырып қолданудан мағынаның өзгеруіне назар аудара отырып, мәтіннің тақырыбы мен басты айтылатын ойға тоқталады. Көбінесе мұғалім алдын ала сұрақтар әзірлеп, оқушылардың жауап жазу арқылы мәтін құрастыру жиі кезедседі. Бұл кезде оқушы берілген сұрақтарға жауап қайтарады, бірақ жауаптар оның ойымен сәйкес келмеуі де мүмкін. Сондықтан оқушыны ойландыру, проблемаға жетелеу арқылы құрастырылған мәтінде баланың шығармашылық ізденіс әрекеті көрінеді.3-сыныпта сөз құпиясын меңгеру одан әрі жалғасады, басты назар «дұрыс және нақты»тақырыбында берілген практикалық жұмыстарға аударылады. Оқушының анықтамалықтар мен сөздіктерді дұрыс пайдалана алуын, терминдерді қолдана білуіне көңіл бөлінеді. 4-сыныпта осы аралықта өтілген, меңгерілген білім одан әрі жалғасады, оқушы сөздің өзгеру, түрленуі, жаңа сөздің жасалуы, оны мағыналы қолдану біліктілігі жетілдіріледі. Мақа-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар мен ребустар оқушының тіл байлығын арттырып қана қоймай, сонымен бірге ой-қиялын кеңейтеді, сөйлеу мәдениетін қалыптастырады, тыңдауға үйретеді. Осындай сөтіл құпиясын меңгерген бастауыш сыныпты бітірген оқушы әңгіме, ертегі, хабарландырулар, күнделік жазуды меңгеріп, сөз сөйлеу мәдениетіне тәрбиеленеді. Қазіргі заманауи талабына сай мұғалім технологияларды терең меңгерсе, бастауыш сыныптың оқушылары жоғары сыныпта қазақ тілінен қиналмайды.

Қолданылған әдебиеттер:

1.Бастауыш сынып журналы №5-2008

2. Мұғалімге арналған нұсқаулық NIS (ІІІ деңгей)

3. Оқыту-тәрбиелеу технологиясы №3-2010