Чтение Чечен чугаалар чыындызы

Учитель начальных классов МБОУ СОШ с Сушь Пий-Хемского кожууна Республики Тыва

Тюлюш Урана ПавловнаТывачеченчугаалар чыындызы

Сергей Бакизович Пюрбю

Шынаппайның чадырының эжиинге

Бээр, мээң чанымче чыыра олуруп алыңар, уругларым. Охаай. Зоя, бут кырынга турбайн, дөө ол чудук кырынга өөрүң-биле кожа олуруп ал. Ол-ла болгай. Эртине, иткилешпейн орта олур…

Шынаппай ирей кежээниң-не чадыр эжиинге одаг дөрүнде маскактандыр олурупкаш, суук ак сегел салын сывыра суйбагылап, ында бир-ле чүве көрүксээн ышкаш, арыг ак-көк дээрже кезек када кайгап олурар. Уруглар ынчан, иезиниң чалгыннарының адаанда сыңмарлашкан дагаа оолдары дег, ону долгандыр бөкперлежи бээрлер.

Сиген ажаап турар бригадада хөпээн сөөртүр уруглар даады-ла ындыглар: дугуржуп чугаалажып алган чүве дег, ажыл соонда кежээ боорга, Шынаппай ирейниң айыыр, дырбааш чазап турар чадырынга уурук-сууруктап бо-ла келир. Шынаппай ирей ындыызын пат-ла билир, кылып турар айыыр, дырбааштарын ынаар бөле салып, дериг-херекселин шыгжап каапкаш, манап олурар. Уруглар четкилеп келген соонда кайгамчыктыг хөктүг солун чугаалар төктүп-ле үнер…

- Мен дээрге, уруглар, кижи көрбээн элдеп солун чүвелерни көрүп чораан кижи боор мен. Чамдык адааргак кижилер ындыг чүвелер көрбээн болгаш мени Мегеппей деп-даа кыжырыыр болдурлар ийин. А мээң алыс адымны Шынаппай дээр. Че, ол-даа канчаар, уруглар, харын мени топтап дыңнап олуруңар…

Хемниң чугаа-сооду

Биеэде Чодур ашак мени эдертип алгаш, аңнап чоруп каан. Эң-не баштай чер чорааным ол чүве. Аңаа күш чедиптер шаг четкен эвес мен, меңээ одаг ээледир дээш, ынчанган ашак боор оң. Хоочун аңчы кижини эдерип, чер көөр дээш амыраанымны чүү дээр силер!

- Кандыг-кандыг кежиглер кешкенивисти, кандыг-кандыг ойларны өрү ап, кандыг-кандыг баалыктарны ашканывысты доктаадып ап чор, Шынаппай. Соонда баргаш, бодуңга херектиг апаар - дээш, ашак орук дургаар черлер аттары адап берип чор. Мен-даа оларны иштимде доктаадып, чамдыкта бодум-даа айтырып ап чоруп ор мен.

Дүъш эртип чорда, караңгы кара кашпалдарлыг кызаа хем иштинде бир оймакка үнүп келдивис.

Чодур ашак аңаа доктаагаш:

- Бо болза Кара-Суг деп чер-дир, Шынап. Артыы талавыста калчан каътты Узун-Каът дээр. Маңаа одагланыр бис - дидир. Артынчактарывысты медээжок улуг селбегер шиви чанынга дүжүргеш, ооң дөзүнче салгылап калдывыс.

- Сен маңаа ыяштан белеткеп, оттан кыпсып, шайдан хайындырып тур. Мен, кежээки одар эрткелекте, бо каът бажындан бээр маңнааш келийн - дээш, Чодур ашак далаштыы кончуг базып ыңай болду.

Өзен иштинде черзилерниң чоон-чоон будуктарын, шала чиңге-чиңге сыраларны одура шапкылап, овааландыр дажыглап алдым. Ол аразында хүн даг бажынга олура берди. Черниң шала ыжык, эптиин көрүп алгаш, аңаа от кыпсып кааш, суглап чоруптум.

Суг кыдыынче элээн чоокшулап ора, дыңнаарымга, ынаар чиктии кончуг, черле дыңнап көрбээним дааш үне-дир. Тура дүшкеш, топтап дыңнаалай бердим. Элдеп чүве! Хем чугааланып чыдыр, ындыг чүвени чүү кижи дыңнап чораан боор? Силер-даа дыңнап көрбээн боор силер ийин оң. Ындыг боор, але? А мен ынчан ылап-ла дыңнаан мен. Ооң соонда безин, чер хонган санында, чеже-даа катап дыңнаан мен. Чогум хүндүс ооң чугаа-сооду орта дыңналбас: өске дааш-шимээн чаржалажы бээр. А дүне, ыржымда, тода дыңналып кээр боор чүве.

Ийе, аңаа тура дүшкеш, дыңнаалаарымга, мындыг деңер даан: бир-ле кадай медээжок улуг хымыш тудуп алган сүт-даа шөлүредир саарар, дагаа-даа - кок-кок, кок-кок - дигилээр, база бир кижи - күш-ш! күш-ш! - деп, өшкүлер-даа күшкүрер, ында бир инек-даа - килдирт-килдирт кылдыр кегженгилээр, медээжок улуг тергеде чер-ажы доскаарда суг-даа чайтылаар мындыг болду. Черле кандыг дааш-шимээнни ында чок дээр силер! Үр дыңнаан тудум-на үннер улам көвүдеп, янзы-янзы кыннып кээр.

Ол-ла үннерни дыңнап тура бодаарымга, ында хем кыдыында элдеп-эзин күчүтеннер чыглып алгаш, үй-балай оюн-тоглаа-даа кылып турган чүве дег. Кортук эвес-ле кижи болгай мен. Ол хиремде-ле арным изиңнээр, чүрээм шимирээр, балдырым олуртулаңнаар.

Чеже турар боор, Чодур ашак келгелекте, шай хайындырып кагбааже хоржок-ла болгай. Сести-сести сугже чоокшулап чоруп кагдым. Хем кыдыынга чедип келгеш, ыңай-бээр көргүлээримге, сугже хереп алган шыргайдан өске чүве-даа чок, шапкын сугнуң шаалааш даажындан өске дааш-даа дыңналбас. Пат-ла кайгап, топтап көрүп, ылавылап дыңнаалап тур мен. Канчангаш-ла көөрүмге, суг ортузунда мөкүлчек кара чүве сугдан уштунуп келгеш - ух-х! - дээш, сугже дедир кирип каап чор. Көре-көре кээримге-ле: улуг капкак кара даш! Саарыг ону хөме шааптарга, сугже кире берген ышкаш, көзүлбейн баар, а саарыг эрте халый бээрге, сугдан уштунуп келген ышкаш боор чүве чорду. Саарыг оон арай куду чыткылаан бичежек-бичежек даштарны ажа халыырга, оортан дааш үнер, килдирт-килдирт-даа кынныр, хок-хак-даа дээр мындыг болду. Оон элээн өрүлдүр хемни кежир ушкан, кончуг чоон дытты ажа халаан саарыгның даажы, сүт саарып турган чүве дег, шөлүрээр-даа, өшкү күшкүрген чүве дег, шимилээр-даа…

Чүвениң ужурун ам-на билип кааптым. Демги сагыжымга кирип турган элдеп-эзин күчүтеннер-даа чидип, оларның үй-балай чугаа-сооду-даа орта дыңналбас апаады. Оон суг узуп алгаш, одагга кээп, шай хайындырып, хемниң элдеп чугаазын катап сонуургап, топтап дыңнап олур мен. Чодур ашак бир хүлбүс адып алган чедип келди.

Үш - даван

Хамык аң-араатаннарның даван-даяа дөрт болур чүве болгай. Ындыг-даа болза биеэде үш даванныг бир бөрү база көрген кижи-дир мен, уруглар. Чоп каттыржы-дыр силер? Меге деп бодай-дыр силер бе? Мынча назыда мегелевээн кижи мен, харын таптыг дыңнап олуруңар.

Бир-ле күзүн чоок-кавыда улустуң өртеглиг, дужактыг аъттарын чандыр албас, чип каар мындыг бөрү тыпты берген.

Ол шагда күзүн амыдырал бир янзы турган чүве, уруглар, улус ийи-чаңгыс аъттарын багдан салбас, үргүлчү өртеп, дужап эдилээр чүве болгай. Бош салыптарга, аът-хөл талыйып, чиде бээр, ону чедип алыры берге. Багдан салбас дээрге, бөрү чип каар апарган. Улус канчаар-даа аайын тыппастаан.

Бир эртен Чодур ашак өөвүске кирип келди.

- Бо дүне бөрү кожавыс ашактың чаңгыс аъдын чип каап-тыр. Мынчап анаа олурарга болур деп бе? Даарта кээп, бисти база чадагладып каап чадавас ийин моң - деп, ашак мындыг.

- Анаа олурбас дээш, канчаарыл? Таңдының аңын чагырар эвес - деп кагдым.

- Канчаарыл деп чүңүл, Шынаппай? Мону сүрүп тургаш, өлүрер-дир, чок болза ырадыр хоогдаар херек. Бо дүне артында-ла чаш хар чагган-дыр. Эртежик аъттаныптаал, харын - дээш, ашак тура халыды.

Ам канчаар. Аъттаныптывыс. Секке келгеш, ис кезип көрдүвүс. Мүн-не чаңгыс бөрү. Элдеп чүве: бөрү даг тевер боор, а ол бөрү барык-ла аал аразы Калбак-Хараганче кирип-тир. Долгандыр чортуп көөрүвүске, үнген ис чок.

- Мында бузуп чыдар кулугур-дур моң, Шынап! Мен Узун-Ой аксынга сегит бажынга олуруп алыйн. Сен сегиртип кел. Ооң моон өскээр үнер чери чок, иштии талазы - Улуг-Хем, адаанда болгаш үстүнде аалдар бар болгай - деп, Чодур ашак чугаалай-дыр.

Мен-даа ашактың аайынга кирип, бөрүнү истевишаан, кускуннап, дукпуруп, Калбак-Хараган иштин өрү чоктап кагдым. Истей-истей кээримге, бөрү кедээр дагже үнмейн, дедир мээң изимче кире берип-тир. Калбак-Хараганны база бир долгандыр сегиртип келдим. Доора үнген ис-даа чок. Ам топтап көөрүмге, харын, бөрү мени истеп, мээң изим-биле чоруп турар апарып-тыр. Пат-ла кайгааш, Чодур ашакка кээп чугааладым.

- Бо-даа ис будап, пат амдажаан, кончуг кажараан кулугур-дур - дээш, ашак боданып олур.

- Ам канчаар бис? - деп айтырдым.

- Бо кажар болганда, бис оон артык кажар болур болдур бис ийин. Ам база бир долгандыр сегиртип кел - дей-дир.

Мен ооң ужурун-даа эки билбейн, ашактан чүве-даа айтырбайн, база катап кускуннап, дукпуруп чоруп калдым. Бир-ле ынчап чоруп орумда, боо дарс дидир. Кайгай хона берип-тир мен. Бир эвес Чодур ашактың боолааны ол болза, ол мээң мурнумда-ла болгай. Дедир эггеш, боо эткен черже шиглей чоруп олур мен. Удаткан чок Чодур ашактың кырынга келдим. Ашак медээжок улуг бөрү өлүрүп алган олур.

- Оран-делегейге мындыг аң-араатан чораанын кым көрген боор! Бо-даа кайын орта деп бо! Аза-бук боор бо, дом! - деп, ашак арны агарып калган, коргуп-девидээн олур.

- Чүзү кандыг бөрү-дүр, ынчаш? - деп айтырдым.

- Көрүп көрден. Мындыг бөрүнү кым көрүп чораан боор? - дээш, чыткан бөрүже айты-дыр. Бөрүнү көөрүмге элдепсинчиг чүве-даа чок.

- Бөрү ышкаш бөрү-ле-дир - деп кагдым.

- Бөрү ышкаш бөрү деп чүңүл? Топтап көрден - дээш, ашак бөрүнү аңдара тепти. Ам-на кайгай бердим: даваны үш! Солагай холу дөзүнден чок.

- Кажар, кара сагыштыг деп чүвезин канчаар сен! Аңдан көңгүс өске: сен мынаар сегиртип бар чыдырыңда, шала ажытталып алгаш, сээң чыпшыр сооңдан бар чыдар де! Аңдан өскелиг аңга таваржырга, бак чүве дээни кай - дээш, ашак бөрүже чиктии кончуг көрүп олур.

- Че, чүү - кандыг-даа болза, бир хайлыг дайзын бастынган-дыр - дээш, кайгап тура, хенертен сакты хонуп келдим. Энир чылын кыжын секке какпа салып каан кижи мен. Бир хүн кезип кээримге, бөрү кактынгаш, холун одура дайнап каапкаш чоруй барган чораан. Ол бөрү ол болганы ол-дур ийин.

Шортан мунган эзир

Че, бо чугааны кандыг деп бодаар силер, уруглар? Шортан болза сугга чоруур амытан болгай. А эзир дээрге чер кырынга чоруур, агаарга ужар амытан-дыр. Ындыг-даа болза сугда шортан мунупкан эзир база чоруур чүве. «Таан-даа канчап ындыг боор?» - деп бодап олур силер ыйнаан, але?

Биеэде бир катап Чодур ашак-биле балык чырыткылап олур бис. Бир ээтпекке кээривиске, дөзүн суг хозап каапкан хөлчок чоон терек суг кырынче ээгип алган чыдыр.

- Маңаа черле балык турар чер чүве, Шынаппай. Таптыг чырыдып бер, мен барып бакылап көрейн - дээш, ашак узун ыяш бажында тосту кывыскаш, меңээ тутсуп берди.

Мен чырыдып турумда, Чодур ашак ушкан терек кырынга шала доораландыр баартактанып алгаш, үстүү чарыында тырлы берген оонак-хээнек ыяштарны, бүрүлерни кончуг аяар чайлады иткилеп, бакылап чыдыр. Элээн бакылап чоруй, караанче будук шавылапкан чүве дег, сырбаш кылынгаш, сугже дүже бер чазып, дүвү далаш-биле эрик кырынче үне халыды.

- Канчап бардың, ашак? - деп кайгап айтырдым.

- Бурган-на өршээзин! - дээш, ашак улуг тынгаш, сугже көрүп, холдарын тейлей туттунуп алган тур.

- Канчап баадың, акым, сугже аңдарлы бер частың бе?

- Ол-даа кайын балык боор ол! Че, дүрген моон чоруул. Оон башка хай-бачыт болур - дээш, ашак ыңай бооп чыдыр.

-Чүнү көрүп кагдыңар, кандыг чүве-дир?-деп ээрештим.

- Куш ышкаш чалгыннарлыг медээжок улуг балык көрүп кагдым. Ол дээрге балык эвес, суг ээзи болгай аан.

-Ындыг болза мен база көрүп көрейн, акым - деп диледим.

- Көрейн деп чүнүл? Оон-биле бержип болбас чүве боор. Харын, моон дүрген ырап чоруул. Оон башка ат болур бис! - дээш, ашак угда-даа чок. Ээрежип, чаннып тургаш, аайымга киирип алдым.

-Хай нүгүлүн-бачыдын бодуң-на эдилээр бооп-тур сен ийин, Шынап - дээш, чырыткыны тудуп алды. Ашактың бакылап чыткан черин көөрүмге, чүве-даа көзүлбес. Көрүп-ле чыдарымга, ос адаанда аажок улуг шортанның бел кежии көстүп тур. Демги ол чалгыннарлыг балык-даа көзүлбес. Ам канчаар, арай деп эптежип алгаш, шортанның көстүп турган черинче серээни согуннап-ла дүжүрдүм. Серээниң сывы шала өрү шиглей, ол чарыкче агараш диди. Чодур ашакты көөрүмге, бир холунда чырыткызын туткан, бир холун чалынган чүве дег туткан, сымыранып чалбараан тур.

- Оран-делегей килеңнезе канчаар сен? Хоржок деп сөглеп турбуже, суг-далай ээзи-биле бержип, ол чооруң ол, а? Ам орта үнмес сен, көөр сен! - деп мени чаңчап-даа хөлчок.

- Суг далай ээзин-даа көрбедим. Анаа шортан-на серээлептим - деп оожургаттым.

- Че, че, хей чүве далбырып турба! Дүрген одагга барып, оран-делегей сатпаан чандыраал - дээш, ашак хыйланмышаан базыпты. Мен-даа кылып каан буруумну миннип чадап, ыыт чок чоруп ор мен.

Одагга келгеш, Чодур ашак шай хайындыргаш, оозун өрү-куду чашкылап, тейлеп туруп берди.

- Бо дүне балык чырыткылаар деп семээн-даа херек чок.

- Чоп, акым? - деп айтырдым.

- Биске ам чүве-даа аайлашпас. Харын-даа бак чүвээ таваржыр чадавас бис. Үнмес хүн үнген-дир бис - дээш, ашак шайлай берди.

Даартазында дүүнгү серээлепкен шортанывысты дилеп чоруптувус. Мен септиң ол чарыын өрү алзы хемелеп чоктадым, а Чодур ашак ол чарыкты өрү чадаг базыпты. Элээн бооп чорда, Чодур ашактың үнү үне-дир:

- Эй, оол эйт! Декте Шынап, бээр бол!

Көөрүмге, ашак кадыр эл кырындан сугже ээгип алган, менче хол былгап тур. Ынча-мынча чоокшулап кээримге, серээниң сывы бо элде тевискилени берген тур.

- Илдиргезиниң ужундан аяар шелгилеп көрем. Шортан ийи-үш халыырдан эртпес, турувудар боор чүве-деп, Чодур ашак дүүнгү коргуп-иргип турганы чок, хөглүү сүргей чугаалай-дыр. Серээ сывының ужунда чептен алгаш, шеле кааптарымга, шортан өрү алзы бичии дап бергеш, база туруп алды.

- Даңны атсыр чилчиин үзе халып каапкан-дыр. Ам бистиң холувуста деп бил. Дөө ол, адаанда сайырамче үндүр чедип көрем. Дыка тыртпа! Чире сога бээр чадавас! - деп сургагылай-дыр. Сугну куду чедеримге, биче-биче дырбаңнап каап, хемениң аайы-биле бадып кел чыдыр. Хемем сыык черге сайга үскеш, тура каапты. Дүже халааш, шортанны сайже үндүр сөөртүп эккелдим.

Карак-ла бо ыйнаан! Кайывыс-даа ыыт чок, кайгай берген тур бис: шортанны эзир мунуп алган болду!

- Элдеп-даа чүве-дир, але дуңмакым! Дээрниң кужу эртип, суг далайже канчап кире бергени ол, бо шортан-биле канчап тепкилежип алганы ол дээр сен? - деп, Чодур ашак пат-ла кайгаан тур.

Мен-даа база чүнүң-даа ужурун тыппайн, ыыт чок тур мен. Ол аразында сагыжымга бир чүве кире дүжүп келди. Чайын бо сепке аът суггарып турарымга, үстүү чарыымга эзир дескинип турган чүве. Оон демги эзир, октапкан даш дег, сураг барды, чүгле суг кыры бырлаңайнып чыдып калды. Ону ындыг-ла херекке-даа албайн, эзирниң ужуп үне бергенин эскербейн барган-дыр мен деп бодаан мен. Ам бодап турарымга, ындыг эвес чүве-дир. Ол эзир суг кыдыынга хөөреп, дөгеленип чыткан кончуг улуг шортанны тепкеш, ууп шыдавайн барган, оон ыргак дыргактарын адырып алгалак чорда, шортан ону сугже киир тыртып алгаш барган чүве-дир. Ол эзирни чүктээн шортан бо болганы ол-дур ийин.

Бөрттүг дилги

Биеэде улустуң чуртталгазы амгызы дег эвес, чөгенчиг турган болдур ийин, уруглар. Бир катап таакпы үзүлген, кедээр Семис чейзең сугдан таакпы дилеп кел дээш, авам мени ынаар айбылап чорудупту. Аңаа баргаш, бир хүнзедир тараа соктап, ыяш чарып, хой кажаазы коптарышкаш, даартазында бир шымчым таакпы дилеп алгаш, базып чаныптым.

Даянгыыжым колдуктапкаш, белди куду салып бадып олур мен. Соогу-даа сүргей, мурнумче бир көөрүмге - дилги, ол хиреде бажы дээрге үш-үдүрүм, өгбегер-салбагар чүве.

Ояр-кыяр-даа чүве чок, хөме-ле келди. Шала сестип, чайлай дүшкеш, эртип чыдырда, даянгыыжым-биле ширбий чоруй тудустум. Ынаар-ла орук хажыызынче бөрбеш диди. Көре каапкаш, арны-бажым изиш диди: дилги дээрге дилги кежи бөрт кеткен! Уйгу-дүште, тоол-домакта-даа чүве-биле дөмей. Чоп каттыржы-дыр силер, уруглар? Меңээ ынчан каттырар харык чок турган. Бодум, көк көжээ дег, кыймыш кынмайн турзумза-даа, ийи будум сирилеп кээри сугда ыяш-ла. Кезек бооп чоруй оожугуп келдим. Соокта чангыс черге чеже турар, дилги кежи бөрттү азынгаш, дилгиниң бодун чүктээш, базыптым .

Элээн бадып олурумда, мурнумда орукту өрү алзы аът биле бир ыт сүрүштүр чоктап орлар. Чоокшулап кээрге, база-ла алаң-кайгааш, туруптум: боо чүктээн бора аът четкен калдар ыт. Кезек кайгап, боданып тура, кымныы-даа болза канчаар, ээзи тыпты-ла бээр ыйнаан дээш, аътты мунгаш, ытты эдерткеш, хап бадыптым.

Ынча-мынча чоруп ора, көөрүмге, ийи эдээн авый-шавый азыган кижи салып чоктап олур. Келзе-келзе, көрген: бүткүр боду ак шаң апарган, хыраа бөрттүг, дош салдыг ашак. База-ла коргуп-сестип туруп алдым. Чыпшыр чедип кээрге, топтап көөрүмге, Чодур ашак.

Кезек када кайы-кайывыс-даа чүве ыыттавайн, удур-дедир кайгажып тур бис. Оон ам чугаалажы-чугаалажы кээривиске, мындыг болган де.

Чодур ашак коданнап чорааш, дилгиге таваржы берип-тир. Ол дилгини ойлады-ойлады келирге, оозу хорумда аасташ үңгүрже кире халаан. Дүвү-далаш-биле дүже халааш, боозун эзер бажынче арта каггаш, аъды биле ыдын кожа тыртып каан. Оон үңгүрнүң бир аксын бөргү-биле дуй, иткеш, каңмыыл, хараган чыый соп алгаш, үңгүрнүң бир аксындан ыштай-ла берип-тир. От элээн хөгжүп чорда, аъдынче бар чыткыже, үңгүр доскут болгаш, дилги-даа дораан-на үне халаан. Ынчаар орта, үңгүр аксында дилги кежи бөрт-даа дилгиниң бажында барган, калдар ыт-даа, аътты четкеш, дилгини сүрүп чорупкан, а ашак боду чадаг калган.

Демги дилги караан дугландыр бөрт кеде каапкаш, девидеп чорааш, меңээ таварышканы ол чүве-дир. «Дилги кежи бөрт кеткен дилги каяа чоруур чүвел?»-деп шуугажып олурдуңар, көрбес силер бе, чорааны ол-дур!

Чазыйлаан адыг

Бир күзүн Чодур ашак-биле дииңнеп чор бис. Өзенниң ол-бо талазын өрү алдывыс. Дииң эртен кырны кырлады чемнээр чүве болгай. Ийи-чаңгыс дииңнерге таваржып, каъттың кырын өрү чоктап ор мен. Ынчап чоруй мөөрүк кара пөштер аразынга кирип келдим. Дииң изиниң хөй деп чүвези аажок, ол хиреде боттары көзүлбес. Эдертип чораан ыдымның ээрер деп чүвези база аажок. Ээрер-ээрерде, сыр өскээр, өзен иштинче көрүп алган ээрип турар. Ыдымга шугулдап, ооң ээреринге хоруй берген дииңнерни көрүп чадап, пөштерниң ол-бо талаларын көрзүнүп тур мен. Ол аразында ыдымның ээрер деп чүвези улам дам баады, артында-ла кудуруун мунуп алган, менче сыңнып-сыңнып ээрип турар. Ыдымның ээрип турары-даа ындазында өскелиг хире боорга, шала сезик ап, өзен иштинче харай бердим. Куйга бажым адыш-ла диди! Менден ырак эвесте, үжен-не базым хире черде, ак шаң апарган муңгаранчыг улуг адыг ийни өрү үнүп олур .

Бо хире доң кыжын ижээвээн, мынчап тояап чоруур араатан тоң айыылдыг. Ижээр мурнуу чарыында кандыг-бир чылдагаан ужун эки деңгивээн адыг күзүн кыш дургузунда четчир күш киирер чем дилеп чоруп бээр. Күзүн кара доңдакта белен чем кайда чыдар ийик. Кат, тоорук дүжүп, оът-сиген дазылы доңуп каар. Ынчалза-ынчалза ол адыг улам арып баксыраар, доң кыш-даа дүжүп кээр. Ынчан адыг таварышкан-на чүвени тудуп чиирин бодаар, өлүр тынын-даа сагынмас. Ынчап барган адыгны «чазыйлаан адыг» дээр. Аңаа таваржы берзиңзе, чок болза ол сени тудуп чиир, чок болза сен ону чок кылыр ужурлуг сен.

Менде бо хире улуг даг-иргек-биле месилдежир чүү боор! Мындыг харлыг кыжын адыгга таваржы бээр деп бодаан эвес, чүгле шелбик октуг, сырбык адар боодан өске чүве бар эвес, ындыг-даа болза араатан аң амы-тынга халдаанда, «чыда өлүр чылан эвес» деп үлегер домак бар болгай.

Ол-ла ынчап канчаар чоор деп аайын тыппайн турумда, адыг мырыңай чоокшулап келди. Дезер дээш-даа кайнаар дезер боор? Дессиңзе-даа чер алзыр эвес, беш-даа халытпас, дораан-на кырыңга кээр. Эжик дөрү хире келгеш, ийи-буттап хереп алгаш, шуут шаагып, менче холдарын харбаңнатпышаан, атпаңайндыр кылаштапты. Кээп, кужактап алыры ол-дур ийин. Үр боданып турар харык кайда боор, багай боом-биле караанче шиглей тутсуптум эвеспе. Адыг-даа арга-дашты чаңгыландыр, сүртенчиг кылдыр алгыра каапкаш, ийни куду дукпуртуланып-ла батты. Оон ында доора ушкан чудукка ылдырттынгаш, шимчевейн чыдыр. Ол аразында боомну октай тыртып алдым. Ыдым кара маң-биле барып, адыгның хыл-балдырындан сегирип алды, адыг-даа хөректени каапкаш, тура халыды. Мегеленип чытканы ол кулугур-дур. Ыдым меңээ кээп сыңны берди. Адыг база-ла эжик дөрү хире келгеш, менче ийи-буттап кылаштапты. Бо удаада бир холу-биле хаваан дуглай тудуп алган, бир холун чайып чоруп олур. Боо огундан караан чажырары ол хей-дир. Ам көдүрүп алган холунуң тас колдуунче киир салыптым. Адыг хөректенмишаан, майыжаш кылынгаш, бир долганып чорда, ыдым база-ла майыктан алды. Адыг ытты чандыр каккаш, бир аңдарылгаш, ытты сывырып ыңай болду. Ыдым ол-бо дезип халып тургаш, шет аразында бир улуг дыт доорзунда баарды. Адыг база-ла ында баарды. Биче бооп чоруй ыдым-даа ээрер, адыг-даа хөректенир, оларның барааны-даа көзүлбес. Кандаай чүве боор дээш, шала ажык/spanspan style=text-align: justify;span style=өскээр, өзен иштинче көрүп алган ээрип турар. Ыдымга шугулдап, ооң ээреринге хоруй берген дииңнерни көрүп чадап, пөштерниң ол-бо талаларын көрзүнүп тур мен. Ол аразында ыдымның ээрер деп чүвези улам дам баады, артында-ла кудуруун мунуп алган, менче сыңнып-сыңнып ээрип турар. Ыдымның ээрип турары-даа ындазында өскелиг хире боорга, шала сезик ап, өзен иштинче харай бердим. Куйга бажым адыш-ла диди! Менден ырак эвесте, черже үне кылаштап келдим. Аайын тып чадап кагдым: адыг дыт доорзунда чыдып алган, арга сыңмас кылдыр алгырган, а ыдым дээрге адыгның сыр соондан туткулаан тур, чүгле дүвү бурулаар. Чоокшулап келгеш көрген, кара хөк чүве боор: демги дыттың дөзүн өрт чип каан, хос чүве-дир. Ыдым баш сугар чер тыппайн, ол хос черлеп эрте халыыр орта, адыг ооң соондан кире халааш, ыңай-даа барбас, бээр-даа p class=font-size: 10.0pt; l/spanspan style=text-align: justify;span style=ine-height: 115%; /pMsoNormalmso-spacerun: yes;келбес кылдыр ызыртына берген. Кончуг улуг Даг-Иргекти ол черинге даялап каан мен.

Чыланныг-Тей

Биеэде мал-маган чок, чүвээ чединмес ядыы кижиге аң-мең кончуг ажыктыг боор чүве: эъдин-даа чиир, кежин-даа кедер, өре-шире-даа төлээр. Ол шагда оон өске олча тывар арга чок турган болдур ийин. Ынчангаш мен база чай-кыш чок даады-ла аңнаар мындыг кижи мен.

Бир-ле кыжын Уларлыг-Ой деп черге аңнап чор мен. Өзен иштинөрү чоктап орарымга, бир элик сөөскен аразынга хонгаш, чап-чаа туруп чоруй барып-тыр. Дүне дүшкен хырааны карартыр-ла кылаштап чоктай берип-тир.

Кыр кырынга үндүр истеп кээримге, элик серт кырын өрү оът баштап чоктаан мындыг болду. Ынча-мынча кедеп чоруп орарымга, дөө ол-ла оъттап бар чор. Боолаар хире эвес, ыраа сүргей. Кончуг сезиктиг, кулаа дыңнангыр, думчуу чыдыыргак хей болгай. Кижиниң бараанын көрбейн тура-ла салгын уу-биле чыдын билип кааптар. Ынчанганда, ол черге турбас, арлы бээр. Көөрүмге, кезек када оът баштап, кылаштааш-ла, бажын көдүрүп, дыңнаалап каап бар чор. Оозу база ужурлуг: оъттап кылаштап чорда, ооң бодунуң даажы өске даашты дыңнаарынга шаптык болу бээр. Ынчангаш доктаай каап, баш көдүрүп, дыңнаалап каап чоруур.

Мен-даа чүү боор, улуг дааш үндүрбес дээш, ийи идиим уштуп каапкаш, угум-биле кедеп чоруптум. Кидис уктар бутту белен доңурбас боор чүве. Дыңнаалай бээрге-ле, кончуг аяар бурунгаарлап каап чорааш, эликке чүс базым хире чоокшулап келдим. Ол хире черге эликти кайын чазар, аңаа боолай тыртып алдым. Кедергей-даа улуг хүлбүс болду, мыйызы артында-ла сес адыр. Ойну куду сөөрткеш, одаамга чедип келдим. Эликти мойнундан баглааш, сөөртүрге, чиик деп чүвези дүк дег боор чүве. Чамдык иемдик черлерге кижини эрте халый-даа бергилээр. Чылгыры ындыг-дыр ийин.

Хүлбүстү союп, бускаш, чүгле баарын шиштеп чип алгаш, чер дөгүп алыр дээш, эртежик аъттаныптым. Аалга чедир чер аразы ырак болгаш, оъттуг, суглуг, ыяштыг чер боорга Кош-Ой аксынга хонуп алыр дээш, Чыланныг-Тей баарынга имир-амырда дүжүрттүнүп алдым. Улуг дыт доорзунга от ужуткаш, кедээ чарыымда дүвүрең хевирлиг какпак хая баарындан үш даш тып алгаш, олурту шашкылааш, хола-пажым тиккеш, дош эргизип кагдым. Оон таалыңдан чаржай доңгалак эът ужулгаш, ону хоора тырткылап олурумда, отта чүве-ле шылыраар. Көрнүп келген - холла-пажым ийленип чыдып ап-тыр. Ожук даштарының бирээзи барып ушкан. Эде тургузуп каар дээш, барып тудар дээн - сүлде-ле бо! Чылбыраза-ла - чылан, чылбыраза-ла - чылан!

Ожук кылыр дээш эккелген даштарымның бирээзи даш эвес, а дунчулаан чыланнар бооп-тур. Отка чылыккаш, дирлип келгени ол чүве-дир. Азарганчыг-ла чыланныг тей дээр чүве ийин.

Оор чекпе

Бир-ле күзүн киштээр дээш, соңгу тайгаже чоруп кагдым. Имир-амырда хем ол чарыынга бир чайлагга келдим. Хой кажаазынга чыпшыр чортуп келгеш, дүжер деп чыдырымда карам уунда чүве кажараш дээн ышкаш болду. Топтап көрүп келиримге, агаарда негей тон эдээ көстүп тур. Белен-селен чүведен коргар кижи эвес мен. Ол хиремде-ле, кайгамчык чүве, арным изиш диди. Оон өрү көрген - ийи холун хере тудуп алган, бөөлдээш кижи агаарда далбая берген тур-ла! Артында-ла буттары чок деңер даан! Аът кырындан дүжер-даа, халдып ыңай боор-даа харык чок, сербээдей берген тур мен. Хей сагыш боор деп бодааш, база катап көрүндүм: хайлыг чүве, кижим далбайбышаан. Хенертен ужурун биле тыртып кааш, артында-ла дүкпүрүптүм: улустуң чуртка каапкан хоюткузу болду. Биеэде бөрү деп чүве аажок хөй боор чүве. Ындыг болбайн канчаар ийик, ынчаарда улус бөрү-биле , амгызы дег ынчаар демисежир эвес. Бөрүлер дүне шуут аалга кирип кээр, кажаа иштинде хойну уштуп аппаар чүве боор. Бөрүнү коданга киирбес дээш, улус эрги-каксы тонну ыяш бажынга кедиргеш, кажаа кырынга азып каар. Амдажаан бөрүлер ону-даа тоор эвес. Демги хоюткунуң каракка анчыы кончуг боорга дедир каккаш, чайлаг өөжүнге кээп хондум.

Эртен туруп келген, чүү дээр силер, бир-ле дүржок оор, дээрбечи амытан таалыңның дүвүн чаза соккаш, далган, тараа, шай, дусту тоо-быдарадыр чашканнааш, эъттиг хапты сөөртүп алгаш барып-тыр. Истээш чоруп кагдым. Та чүү хире истеп келген кижи мен, хорадаан уум-биле билбейн барып-тыр мен. Чүү деп амытан чүве, ону безин бодаваан мен.

Бир улуг ыргак пөш чанынга кээримге, хавымны ында чара соп октапкан чыдыр. Хойнуң будун чап-чаа-ла чип эгелеп каан. Өскээр барган ис-даа чок. Ужа бээр куш эвес, канчап барган чүве боор деп пат-ла кайгап, аайын тыппайн олур мен. Таакпылаар дээн - сереңгим одагда уттуп каавыдып-тыр мен. Канчангаш-ла пөштү өрү көре бээримге, дайзыным бо олур: чекпе! Кулугурну боолап кааптар дээш, тура халаан, бооң кайда боор, база албайн кээп-тир мен. Хорадааным ол хире болган-дыр, уруглар. Мерге ап алгаш, бир чандыр каккаш, одагже хыйланы-хыйланы базыптым.

Аът четкен сыын

Чайның кончуг изииниң үезинде улуг аң иштик черге турбас, ымыраа-сээктен дескелеп, сериин меңгилиг сыннар бажы тевер боор. Биеэде бир катап чорук аайы-биле Бестиг-Аяң деп черлеп эртип чыда мындыг чүвеге таварышкан мен, уруглар.

Ырак-даа, берт-даа орукту эрткен кижи мен. Ийи хондур чорааш, Бестиг-Аяң деп черге келдим. Аът оъткарып алыр болза, кончуг эптиг чер чорду. Шылырааш кара суглуг оймакка үнүп келдим. Хамык ыяштардан ыракта бедип үне берген саглагар дыт көстүп тур. Чаглактанырынга, одаг кылырынга оон эки чер тывылбас. Ооң чанынга чортуп келдим. Көөрүмге, дыт хөлегезинде адыр-мадыр дазыл тур. Дүшкеш, муңгаш-дынны дазылдың бир адырынче киир каап кагдым. Оон таалыңымны дүжүргеш, одаг кылыр эптиг чер көрзүнүп турумда, чизир-чазыр ыңай болза-ла, дазыл-даа эвес, а сыын деңер ден! Та чүге аңаа кээп чыдып алган кончуг кулугур ийик, аътты четкеш, арлы берген.

Бодумнуң согур-мугурумга чедип, хыйланып-даа медээжок мен. Чеже хыйланып, карганыр боор, дөмей-ле дуза болур эвес. Канчаар-чоор чүве боор деп боданып олур мен. Дилээр дээрге, одарда мал эвес, таңдының дезиг аңының кайдаазын кым билир боор. Ындыг-даа болза канчаар, ой-ала аът четкен он ийи адыр мыйыстыг сыынны дилеп чоруп кагдым. Барган уун шиглеп, ол-бо көрзүнүп чоруп ор мен. Көстүр-ле чүве чок. Көңгүс чөгел төнген. Хүн база орайтаан. Хөөн-даа хөөн эвес, дедир одагже калгып ор мен. Караңгылай берзе, тывылбайн баар чадавас. Ол чоруп орумда, карам уунда бир чүве кажараш дидир. Топтап көөрүмге, аъдым биле демги сыын бо турлар: муңгаш-дын шетте ылдыртына берген, аът биле сыын бар шаа-биле чүткээн, сывыра соп алгаш баар чыгыы.

Сыынны боолаптайн дээримге, ок аъдымга база дээпки дег, атпас дээримге, бичии-ле болза, шетти ээй тырткаш, сывыра соккаш, база-ла арлы бээр хире. Канчаар-даа аайын тыппайн, ынчап турумда, сагыжымга кайгамчыктыг бир бодал кире хонуп келди: боомну көдүрүп келгеш, шыгаап-шыгаап, дарс-ла кылдым. Сыын-даа ынаар арга иштинче шивеш диди, а аъдым кезек маңнап чоруй, оъттай берди. Шетке ылдыртына берген турган муңгаш-дынны үзе адыпкаш, ол кончуг хайлыг аңдан аъдымны ынчап адырып алган болдур мен ийин.

Ындыг чүвеге кижи база таваржыр чүве, уруглар.

Маргылдаа

Мени аңнаарынга эң-не баштай Чодур ашак өөреткен. Оон бээр-ле кады көжер-дүжер, кады аңнаар, бар-чогувусту деңге көржүр, мындыг бир баг апарган бис.

Кайывыста-даа шоолуг мал-маган бар эвес, ынчангаш чайын-даа, кыжын-даа кол-ла кылыр чүвевис - аңнаар, бо-ла. Бир чылын улуг чут болган чүве, уруглар. Ол кыжын аңнавадывыс. Ынчаарда сиген-ширбииш деп чүве бар боор эвес, чудаан ийи-чаңгыс малга чер эжип, ыяш будуу доорап бээр, оларны суггарар, көдүрүп тургузар дээш. кижи көңгүс чай алынмас турган. Ок-чемзекке база чединмейн барган бис.

Чазын мээстер берзенип, хар кидин эрип чыдырда, биске суму чаңгызы биле арбын даргазы аалывыска чедип келдилер. Үндүрүг хавырып келгени ол. Ол шагда акша-көпеек бар боор эвес, албан-үндүрүгнү өлүк-биле төлээр боор чүве болгай. Чодур ашак-биле бис ол кыжын дииңневээн болганывыста өлүк кайда турар боор. Чодур ашак чаңгыга ынча деп айыткады оң.

-- Силерде өлүк бар-чогу меңээ хамаан чок. Канчап-даа тургаш, төлеп бээр апаар силер - дээш, дүжүмет чаяан-даа чок.

-- Чок чүвени канчаар боор, хайыраатым, келир кыжын аң-мең өйү болу бээрге төлеп көрээл -деп, Чодур ашак чанны-дыр.

--Ынчан-мынчан деп соңгаарладыр дээрге, мээң хууда херээм эвес, албан херээ-дир. Тыптынып алгаш, бир ай болгаш, арбан даргазынга чедирип бериңер - деп, дүжүмет дужаай-дыр.

Ол шагда дүжүмет кижиниң туразы билир чүве болгай, хуусаа иштинде чедирерин безин арга чадаарда чөпшээреди.

Чер аразы ырак болгаш, база аян-тээлеп хүндүледир дээш дүжүметтер хонар ужурга таварыштылар. Кежээки чем соонда аң-мең дугайында чугаа-соот эгеледи. Чаңгы биле арбан даргазы мурнун былаажып, шын-меге чугаазын тө каап-ла олурлар. Ол аразында Чодур ашак мынча дей каапты:

-- Силерниң ооңар ындыг-ла-дыр, харын. Ындыг чүве туруп болур-даа ыйнаан. А бистиң кырган-адавыс те-чуңманы анаа бижектеп ап чораан деп, ачам чугаалаар чүве…

-- Ча, таан-даа! Кандыг-даа моожа тигер мен, ындыг чүве черле турбас! - деп, чаңгы үзе кирди.

-- Ол-даа черле арай хөлүн эрттир салдына берген чүве-дир оң - деп, арбан даргазы улажып кагды.

--Бир эвес мен ок-боо чокка те борастап кагзымза, канчаар болгаар силер, хайыраатым? -деп, Чодур ашак айтырды.

-- Бир эвес сен ок-боо чокка те өлүрүп каар болзуңза канчаар, сээң үндүрүүңнү төлеп бээр бооп-тур мен ийин. Бир эвес чадап кагзыңза… чадап кагзыңза канчаар, чаңгыс аъдың чок деп бил - деп чаңгы харыылады.

--Кандаай арай деңнешпес чүве боор, хайыраатым? Мээң үндүрүүмде аът шаа чедер чүү боор? Бо оол-биле мээң үндүрүүм катай болза, кандыг ирги - деп, Чодур ашак айтырды.

Элээн маргыжып чоруй ынчаар дугуржуп алдылар. Даартазында Чодур ашак, мен, чаңгы, арбан даргазы - дөртелээ даң караңгызында чоруптувус. Улуг-Ой деп черниң бажынга келгеш, аъттарывысты каапкаш, чадаг чоруп кагдывыс. Улуг-Ойнуң бажынга үнүп келдивис.

Чодур ашак бисти аңаа туруңар деп хол чайгааш, хаялар ажытталдыр кедеңгирлевишаан, кыр кырындан харай берди. Элээн бооп чоруй бисти бодунче имней-дир. Ажытталып чорааш, ашакка чеде бердивис.

--Дөө ол көрдүңер бе? - деп сымырангаш, ханы ойнуң ол чарыында кадыр ийже айты-дыр. Айыткан уунче топтап көөрүмге, даг хөрээнде кожагар кара хая кырында те хереп алган тур.

-- Силер маңаа шимээн-дааш үндүрбейн, дыка шаараңнашпайн, кезек-кезек көскүлеңнеп каап туруңар - деп сымыраны арак чугаалааш, дүргени кончуг чоктапты. Удаткан чок көзүлбейн баады. Бис-даа биче кудулдур хая баарында ыжык черге кээп олургулап алдывыс.

--Чодур ашак кыраан назыда үш тениирниң бирээзин тенээни бо-дур ийин мооң. Ооң бора аъды-даа силернии болган боор - дээш, арбан даргазы каттыра-дыр.

--Ол-даа домак чок. А сен база бо мөөрейде киржип турар кижи болгай сен. Доруг аъдыңны дүжүп бээр сен ыйнаан, ам оол? -дээш, чаңгы менче көре-дир. Мен чүве-даа ыыттавайн, кыр кырынга үнүп келгеш көөрүмге демги те дээрге, чазап каан даш дег, шимчеш дивейн, мээң уумче көрүп алган тур. Чанымда бир бөзүр кара хая баарынга чааскаан боданып олур мен. Иштимде чаңгыга, арбан даргазынга хорадап, оларны бүдүү бак сөглеп аажок мен. Ынчап-ла бир көстүп каап, бир чаштынып каап, Чодур ашак олча-омактыг болзун деп, иштимде алгап-йөрээп тур мен. Бир харап кээримге, хая кырынга турган те ыңай караш-ла диди. Удаткан чок, дөө-ле дагны өрү ыдып бар чор. Ам-на шаараңнашса, дыка хөй те, чуңма дойлуп үнгеш, ооң соонче сөктүп-ле кагдылар. Ша-даа четпейн, оорганы ажыр арлы бердилер.

Сагыш-даа сагыш эвес! Кызыл хол-биле кым аң өлүрүп чораан боор! Аксы дөспес идээргек кулугур боор деп, Чодур ашакка бар-ла шаам-биле хорадап, ам-на чадаг каарывыс ол-дур деп хомудаарым магазы-биле хомудап тур мен.

Ынчап турумда, Чодур ашактың үнү дыңналы-дыр. Топтап көөрүмге, ашак демги те турган хаядан шала кудулдур улуг даш кырында хол булгап, кускуннап тур. Бедик черге, ылаңгыя шала соокта кижи үнүнүң, азы дааш-шимээнниң дыңналгыры кончуг боор чүве. Ынчангаш Чодур ашактың үнү тодазы кончуг дыңналып келди:

- Аъттарың алгаш, бо ойнуң аксынче бады бар! Аъттарың алгаш, бо ойнуң аксынче бады бар! -деп катап-катап алгыра-дыр.

Чаңгы биле арбан даргазы ону дыңнааш, хөлзеп-ле үндүлер.

- Кажарын көрдүңер бе! Арлы бээр деп бодап турар-дыр. Ындыг амыр чүве турбас болгай аан! - деп, чаңгы чугаалай-дыр.

- Ындыг-дыр, харын. Чыпшыр четкеш, боларның аъттарын чайып албааже хоржок. Моожада чаргы бар эвес! - деп, арбан даргазы улажып кагды.

Мен-даа чүү боор, аъттарны алгаш, ынчап чадаглаарывыс ол-дур деп бодап, бажым халая берген, ыыт-дааш чок чоруп ор мен. Демгилерим ызырты соомдан-на чоруп орлар. Ийи ойнуң белдиринге келгеш, ашакты манап ор бис.

-Мен-даа аъттарны иелдирзин ап канчаар мен. Бо оолдуң аъдын сен ап алыр бооп-тур сен ийин, дарга - деп, чаңгы чугаалады.

- Аа, четтирип-ле бараан болуйн, хайыраатым, - дээш, арбан даргазы менче көрүнгеш, - сен-даа аъдың эзерин союп турзуңза дээре боор, оол - дей-дир.

Ол душта үстүвүсте чүве кизирей-дир. Көрнүп кээривиске, Чодур ашак хөлчок улуг те сөөртүп алган чедип келди. Бис-даа кайгай-ла бердивис. Дүжүметтер-даа дылы агарып калган, чүгле карактары чивеңейнип, ыыт чок турлар.

- Дээрги хайырааты эдипкен сөзүн ээлээр боор а? - деп, Чодур ашак чаңгыдан айтырды.

- Ык, шигей язы! - дээш, чаңгы хая көрүнгеш, аъттангаш ыңай болду. Арбан даргазы ооң соондан багайтыр шошкудуп чорупту.

Чодур ашак, мээң аңаа чүвениң ужурун билбейн турарымны билген боор, айтыртпайн-даа чугаалап берди:

- Мен черле мынчаар аңнап чорбаан кижи мен. Биеэде кырган-ачам ынчаар аңнап чораан деп ачам чугаалаар чүве.

- Канчап өлүрүп алганыңар ол? - деп айтырдым. Дүвүрең чылгаан те, чуңма ийи холун дискектендир баскаш, хөрээ-биле дүвүреңче кире бээр, ооң чүгле көңгүрээзи көстүр боор чүве-дир. Мыйызы-биле эл хилиреткеш, бодунуң даажынга өске чүве барык дыңнавас. Чыт ап база шыдавас. Баштыңы-ла билбес болза, ажырбас. Сен дөө кыр кырынга көскүлеңнеп туруңда, оларның демги ол хая кырынга турган баштыңы сеңээ алааккаш, мени эскербейн баады. Идиктерим уштуп кааш, мырыңай чанынга союп чеде бердим. Үнерде безин мыйызын эптештирип чадап, шаг боор чүве-дир.

Хоптакты кезеткеним

Мен өглүг-баштыг, езулуг аңчы болу бергенимде, Чодур ашак кырып назылаан, карак-кулаа четпестеп, аңнап албас апарган. Ооң мурнунда бир чылын бай Дыртык-Чалаңдан, өлүк-биле бүдүрүп бээр дээш, казыра чээп соп чипкен кижи-дир. Ооң соонда аңнааш, шоолуг олча чок, барык куруг тооннуг келир апарган. Адак сөөлүнде шуут олурупкан. Кылыр чүвези алгы-кеш эттээр, бо-ла.

Бир-ле күскээр чайын Чодур ашак-биле кады чаңгыс аал турувуста, Дыртык-Чалаң өрезин негеп чедип келди.

- Мен-даа карак-кулак баскыраан, аң-меңге күш четпес апарган мындыг арга чок болган кижи-дир мен. Даштын бир молдурга бар чүве-дир. Ол казыра болгуже, амдыы чылга чедир маназыңарза, кандыг ирги, хайыраатым? - деп, Чодур ашак айтырды.

- Молдурга деп чүңүл? Ам бызаалыг, молдургалыг инек апарбаан чүве бе? - деп, Дыртык-Чалаң удур айтыра-дыр.

- Ол кандыг аайлыг чүвел, хайыраатым? Чоп арай ужурун тыппайн ор мен - деп, Чодур ашак чугаалай-дыр.

- Ону билбес кижи канчап сен боор сен. Бодап көрден: оон бээр ам ийи чыл болду. Ол казыра энир чылын дуңгуш төрүүр, бо чылын бызаалыг, молдургалыг инек апарган турар ышкажыл -дээш, дүжүмет кара шору. Ирей, кадай чаннып, тейлеп турда-ла оларның амыланып олурган чаңгыс инээн бызаа, молдургазы-биле сүрүп алгаш чорупту.

Мээң аттыг-сураглыг аңчы апарганым Чодур ашактың ачызы-ла болгай. Боларга болушпааже хоржок деп боданып келдим. Ынчангаш Чодур ашакка маңнап чеде бердим.

- Шымда, ашак, шымда! Дүрген аъттан! - деп мындыг мен.

-Ол кай баарым ол чүвел? - деп удур айтыра-дыр.

- Хей чугаа херекчок. Дегийт аъттан, харын. Демги инээңни дедир эгидип алыыл -дидим.

- Ол канчап эгидип алырывыс ол? Хунаап алыр улус бис бе? - дээш, ашак дүште чок олур.

-Канчаар-даа болза, мен билийн, дүргеде! -деп, ашакты далаштырып тургаш, аъткарып алгаш, хаптывыс.

Инек четкен кижини кайын ырадыр бис, хемни кешкеш, алаак иштин куду бадып олурда четтивис, дөө бар чор. Оя каккаш, Дыртык-Чалаңны элээн мурнап алгаш, бир черге кээп, Чодур ашактың багай идиктериниң бирээзин ужулгаш, орук аксынга салып кагдывыс.

- Ол чоорувус ол, дуңмакым? -деп, Чодур ашак айтыра-дыр.

- Ыыттава. Көргей бис аан - дээш, аъттарывысты ырадыр чажыра баглап кааш, боттарывыс орук чанында шыргай иштинге чаштынып алгаш, көрүп чыдыр бис. Дыртык-Чалаң-даа инээн чедип алган бо-ла келди. Идик чанынга чедип келгеш, көрүп туруп-туруп, инээн четкеш, орукту куду бадып кагды.

- Ам чүү болганы ол, дуңмакым? -деп, Чодур ашак айтыра-дыр.

- Ужур бар ышкаш-тыр, дүргеде харын -дээш, Чодур ашактың идиин кедиртип алгаш, база-ла бадыптывыс. Дыртык-Чалаңның барааны көстүп кээрге, ону оя халдып каапкаш, база-ла демги ышкаш, Чодур ашактың идииниң бирээзин уштуп салып кааш, көрүп чыдыр бис.

Дыртык-Чалаң инээн чедип алган база-ла бо келди. Идик чанынга келгеш, аъдының аксын тыртып алган, кезек када көрүп тур. Оон дүже халааш, идикти көрүп туруп-туруп, ону орук хажыызында хараган дөзүнге салып кааш, инээн аңаа баглап кааш, дедир хап-ла чоктады.

- Че, ол-дур, көрдүң бе. Дүрген идииң кет. Далашпааже хоржок! - дидим. Чодур ашак идиин кедип алырга, инекти чежип алгаш, алаакты өрү сүрүп чоктаптывыс.

- Соонда билип кагза канчаар бис, бисти ат кылып кааптас деп бе, моң - деп, Чодур ашак арай сестип айтыра-дыр.

- Ажырбас. Ол бодунуң чудун канчап-даа үндүрбес болдур ийин. Майышкак идикке чазыйлааш, инектен когараан бодунуң шорузу болгай аан. Харын, сен бодуң бо дугайында чүве ыыттадың халак - деп кагдым.

Шында-ла ол чүве ол-ла хевээр сураг барган ийин.

Чуруктар В.У.Донгактыы база Н.К.Шалыктыы.

С.Пюрбю "Шынапайның чугаалары". Кызыл, 1981ч.