Индивидуальная папка по крымскотатарскому языку (словарные слова,робота над ошибками,правила)

Тутукъ сеслер

Фонетик талиль

Кýзь - 1 эджа,1 созукъ, 2 тутукъ

к - [к] - тут., къалын, сагъыр, чифтли - [г]

у - [у] - соз., къалын, дудакълы, ургъулы

з - [c'] - тут., индже, сагъыр, чифтли - [з]

ь - [ - ]_-__ ________________________________

4 ариф, 3 сес

Чокъ маналы сёзлер

Акъылынъда тут! Тильде бир, эки ве чокъ маналы сёзлер бар. Бойле сёзлернинъ манасы джумледе беян ола.

Омонимлер

Къаиде.1.Омоним - айтылувы ве язылувы бир, лякин маналары башкъа-башкъа сёзлер.

2. Чокъусы эмир фиили, исим ве сыфатлар омоним олалар: Яз кельди. Мектюп яз. Яз авасы.

Синонимлер

Къаиде. Синоним - манасы бир я да якъын олгъан сёзлер.

Антонимлер

чокъ - аз

беяз - къара

узун - къыскъа

къуванч - гъам

онъ - сол

эдепли - эдепсиз

кельди - кетти

зенгин - фукъаре

юваш - атик

ал - бер

Къаиде.1. Антоним - маналары къарама-къаршы олгъан

сёзлер.

2. Эксерий антонимлер сыфатларгъа -лы - -ли, -

лу - -лю ерине -сыз - -сиз, -суз - -сюз ялгъамалары къошулувынен япылырлар.

Метин

Метиннинъ къурулышы:

1. Метиннинъ башы

2. Эсас къысмы

3. Метиннинъ сонъу

Метинлернинъ чешитлери:

1. Метинде бир кимсе я да бир шей акъкъында икяе этильсе - икяе метини олур.

2. Метинде бир де бир предмет я да айван тасвирленсе - тасвирлев метини олур.

3. Метинде бир шей акъкъында фикир юрьсетильсе анълатылса - муляаза метини олур.

Джумле

Къаиде. Сёзлер вастасынен анълатылгъан фикирге джумле дейлер. Джумле там бир фикирни анълатыр. Джумле бир сёзден де ола билир.

Джумле азалары

Къаиде.Джумледе иш-арекетини ким я да не япкъаныны косьтерген сёз муптеда олур. Муптеда: ким? я да не? суалине джевап берир.

Джумледе предметнинъ не япкъаныны, онъа не япылгъаныны, не олгъаныны бильдирген сёзлерге хабер дейлер. Хабер джумледе иш-арекетни бильдире. Хабер - не япа? не япты? не япылды? Киби суаллерге джевап берир.

Муптеда ве хабер джумленинъ баш азалары сайылыр.

Джумледе муптеда ве я да хабернинъ манасыны изалагъан, тамамлагъан сёзлерге экинджи дередже азалары дейлер. Джумледе экинджи дередже азалары: насыл? кимни? нени? не? не заман? къайда? неден? киби суаллерге джевап берелер.

Анълатув: 1. Мен бу китапны китапханеден алдым.

2. муптеда айырыджы

хабер ал

тамамлайыджы

Къаиде.

1. Экинджи дередже азалары олгъан джумлелерге

кениш джумле дейлер: Баарь кельди.

2. Экинджи дередже азалары олмайып, ялынъыз

муптеда ве хабери олгъан джумлелерге кениш

олмагъан джумле дейлер: Баарь эрте кельди.

Джумленинъ сойдаш азаларынасыл?

Араба тегиз ёлдан тез ве енгилькете эди.

Джумленинъ сойдаш азалары:

1. Бир сой суальге джевап берелер.

2. Бир сой джумле азасы олып келелер.

3. Бир джумле азасына бойсунып келелер ве оны изалайлар.

4. Интонация я да тизме багълайыджыларнен бирикип келирлер.

Сойдаш азалы джумледе виргюль къоюлувыБиз багъчада алма, армут, шефтали джыйдыкъ.

-- (-), (-), (-) --.

2. Къаршылыкъ багълайыджылар огюнде: лякин, амма, исе.

Кунеш йылтырай, лякинкъыздырмай эди.

-- (-), лякин (-) --.

3. Эгер багълайыджылар текрарланса

Бала де анасына, де бабасына бакъты.

-- де (-), де (-) --.

Сёз теркиби

Къаиде.1.Сёзнинъ эсас манасыны ифаделеген ве башкъа парчаларгъа болюнмеген къысымына тамыр дейлер.

2. Бир тамырдан япылгъан сёзлерге тамырдаш сёзлер дейлер.

Ялгъамалар

туз

дерс

ав

геми

кой

-лукъ

-лик

-джы

-джи

-лю

-лар, -ны

-лер, -нинъ

-лар, -дан

-лер, -де

-лер, -ге

Къаиде.1.Сёз япыджы ялгъамалар янъы сёзлерни мейдангъа кетирелер.

2. Сёз денъиштириджи ялгъамалар къошулгъанда, сёзнинъ манасы денъишмей.

Сёз чешитлери

Акъылынъда тут! Там маналы сёзлер, маналарына коре,

алты сёз чешитине болюнелер.

Исим

Келишлер ве ялгъамалар

Къаиде. Сёз тамырынынъ сонъки эджасында созукъ сес

къалын олса, онъа къалын сесли ялгъама къошулыр.

Сёз тамырынынъ сонъки эджасында индже созукъ

олса, онъа индже сесли ялгъама къошулыр.

Къ, к ве п сеслернинъ алмашувы

Къырымтатар тилинде сёзлернинъ сонъунда олгъан къ, к ве псеслери мулькиет ялгъамасы къошулгъанда алмашырлар. Къ ерине гъ, к ерине г, перине б язылыр.

Меселя: аякъ - аягъым, аягъынъ, аягъы. Элек - элегим, элегинъ, элеги. Чорап - чорабым, чорабынъ, чорабы.

Акъылынъда тут!3-юнджи шахыс чокълукъта бу сеслер алмашмазлар.

Меселя: чорап - чораплары, элек - элеклери, аякъ - аякълары.

юрек - юрегим

къалпакъ - къалпагъым

мектеп - мектебим

Хаберлик ялгъамалары

Сёзлернинъ сонъларына къошулып, хабер ве шахыс анълаткъан ялгъамаларгъа хаберлик ялгъамалары дейлер.

Мулькиет ялгъамаларыны хаберлик ялгъамаларындан айырмакъны огренъиз.

Мен оджам.

Биз оджалармыз.

Къартбабам айтты: «Мен хастам, бираз сувукъландым».

Мен сизге къардашым.

Меним оджам.

Бизим оджаларымыз.

Эким айтты: «Меним хастам баягъы тюзельди».

Сиз меним къардашымсынъыз.

Сыфат

Къаиде:Насыл? Суальге джевап берип, предметнинъ

аляметини бильдирген сёзлерге сыфат дейлер.

тюсю

мавы, беяз, ешиль, сарылтым

колеми

балабан, къыскъа, бойлу

дам-лезети

татлы, шекерли, тузлу

табиаты

мераметли, юваш, серт

алы

эсли, яш, кедерли, шенъ

ер, вакъыткъа мунасебети

къышлыкъ, язлыкъ, шеэрли, ерли

Къаиде.Сыфатлардан эвель келип, оларнынъ манасыны

къуветлендирген парчаларнен сыфатлар арасында

дефис ( - )къоюлыр.

Меселя: ап-акъ, къап-къара, бем-беяз, ком-кок, мос-мор.

Сайы

Эсап сайысы

Къаиде:1. Кесир сайыларда биринджи сайы ер келишинде

Къулланыла: учьте эки (2/3).

2. Бучукъ сёзю микъдар сайыларындан сонъ келир:

Шимди саат беш бучукъ.

3. Кесир сайылары предметнинъ къысымларыны

ифаделейлер: Емишлернинъ учьте эки къысмы

даа джыйылмады.

Шахыс замирлери

Къаиде: Джумледе исимлернинъ я да башкъа сёзлернинъ

ерине къулланылгъан сёзлерге замир дерлер.

Замирлер теклик ве чокълукъ сайыда учь шахысны

косьтерирлер.

Фииль

Къаиде.Предметлернинъ иш-арекетини ве алыны бильдирген сёзлерге фииль дейлер. Фииллер: не япты? не олды? не япа? не ола? не япаджакъ? не оладжакъ? киби суаллерге джевап берелер.

Къаиде. Фииллер инсан ве предметлернинъ иш-арекетини ве

булунгъан алыны бильдирелер.

Фииллернинъ мусбет ве менфий шекиллери

алды

берди

баргъан

кельген

алмады

бермеди

бармагъан

кельмеген

Къаиде.1.Фиильнинъ менфий шекилинде -ма - -ме

ялгъамалары къошула.

2.Менфий мананы къуветлендирмек ичюн ич

дереджелиги къошулыр: ич де динълемей.

Зарф

</<font color="#000000">Акъылынъда тут! 1. Зарфлар тюрленмезлер ве тюсленмезлер.

2. Шекиль ве сёз денъиштириджи

ялгъамаларны къабул этмейлер.