7


  • Учителю
  • План -конспект урока 'Чангыс чугула кежигуннуг домактар'

План -конспект урока 'Чангыс чугула кежигуннуг домактар'

Автор публикации:
Дата публикации:
Краткое описание:
предварительный просмотр материала

Тыва Республиканың өөредилге, эртем болгаш аныяктар политиказының яамызы

Чаа-Хөл ортумак школазы


Катаптаашкын


Чаңгыс чугула кежигүннүг

домактар

(Тыва дыл. 7 класс )

Чаңгыс чугула

кежигүннүг

домактар

Чаа-Хөл ортумак школазының

тыва дыл болгаш чогаал

башкызы Даваа Аянмаа Юрьевнаның

кылган ажылы

Чаа-Хөл, 2010

Тыва дыл( 7 класс)

Темазы: Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар.(Катаптаашкын)


Сорулгалары: 1.Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар дугайында өөренген

билиглерин ханыладып, катаптап, хынаары;

2. Төрээн чуртунуң төөгүзүнге сонуургалды оттуруп, тыва

дылынга ынак болурунга кижизидер;

3. Аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.


Кичээлдиң кыйгырыы: «Төрээн чонуң төөгүзүн өөрен»


Дерилгези: таблица, компьютерлер, диапроектор, экран, слайдыларның презентациязы, ажылчын кыдырааш.


ПЛАНЫ:

I. Организастыг кезээ.(2 мин.)


II. Онаалга хыналдазы.(2мин)


III.Катаптаашкын:

  1. Таблица-биле ажыл;(4 мин)

  2. Кичээлдиң кыйгырыы-биле ажыл;(2 мин)

  3. Слайдыларлыг сөзүглел-биле ажыл ( «Тыва бижик тиң төөгүзү»);(5 мин)

  4. Слварьлыг ажыл(2мин)

IV.Онаалга бээри.(2мин)

III. Катаптаашкын:


  1. Мергежилге 1.(Ажылчын кыдырааш)(2мин)

  2. Шилилгелиг диктант (Сөзүглел «Тыва дыл»)(3 мин)

  3. Шилиттинген домактарның долу синтаксистиг сайгарылгазын кылыр (4мин.)

  4. ФИЗМИНУТКА(2 мин)

  5. Чогаадыкчы ажыл (слайдыда чурук -биле ажыл);(3 мин)

  6. Компьютерде болгаш ажылчын кыдыраашта хыналда тестилер-биле ажыл (3 вариант)(5мин)

V.Түңнел.(2мин)

Кичээлдиң чорудуу:


I. Организастыг кезээ.(2 мин.)

- Экии, уруглар! Шупту кичээлге беле силер бе?

- Эр-хейлер! Бөгүн, уруглар, бистер чаңгыс чугула кежигүннүг домактарга катаптаашкын кичээл эрттирер бис. Өөренген билиглериңерни катаптап, ханыладып, хынаар бис, уруглар.


II. Онаалга хыналдазы:

1.

- Уруглар, кандыг домакты ат домаа дээрил, харыылып көрүңерем.

- Чугула кежигүннеринден чүгле кол сөзү бар домакты ат домаа дээр.

- Эр-хей-дир силер, уруглар! Ам бажыңга онаалгаңарны хынаптаалыңар.

(Уругларның бажыңга чогаадып келген домактарын дыңнап, үнелээр)


III. Катаптаашкын:

1. Таблица-биле ажыл.

-Уруглар, ам экранче көрүңер, бердинген таблица дузазы биле чаңгыс чугула кежигүннүг домак дугайын кым чугаалап бээрил?(Өөреникчилер тайылбырны кылыр)


2. Кичээлдиң кыйгырыы-биле ажыл.

-Ам база экранче көрүңерем, уруглар. Ында кичээливистиң кыйгырыын бижип каан, номчуп көрүңерем( «Төрээн чонуң төөгүзүн өөрен».)

- Ол кыйгырыгны чүү деп үлегер домак-биле солуп болурул, оолдар?

- Төөгү билбес төөрээр, төрел билбес түрээр.

- Шын-дыр, оолдар! Ооң утказы чүл?(Өөреникчилер бодалдарын илередир)

-Эр-хейлер! Өзүп орар аныяк салгалга төөгүнү өөренири чугула база ужур-дузалыг. Тыва улустуң бо үлегер домаа төөгунун ужур-дузазын, утказын дыка мерген илереткен. Шынап-ла, бодунун төрээн черинин, чуртунун, чонунун тоогузун билбейн чыткаш, «мен торээн черимге, чуртумга, чонумга ынак мен» деп канчап чугаалааар боор. Кижи бурузу бодунун чонунун тоогузун, ооң культуразын, шажын-чудулгезин, чаагай чанчылдарын болгаш ёзулалдарын билир ужурлуг. Төөгуну өөренип тургаш, бодувустун чонувустун эрткен оруун, оларнын кижи ниитилелинин төөгузунге, культуразынга киирген улуг-хуузун билип ап, чоргаарланып чоруур бис.

Ынчангаш ам база экранче көргеш, дыннанар ,уруглар.

- Ам кым ыыткыр, тода номчуптарыл?


3.Слайдыларлыг сөзүглел-биле ажыл ( «Тыва бижиктиң төөгүзү»);(5 мин)

Тыва бижик чок турар уеде тывалар амы-хуузунда чагаалажырда, албан-херек документилери кылырда, оларны чарлап парлаарда, солун-сеткуул ундурерде, эрги моол бижикти болгаш моол дылды ажыглап чораан.

Тыванын Араттын Революстуг Намынын тыва бижикти чогаадып бээр дугайында дилээн ёзугаар ССРЭ-нинЧазаанын чоруткан толээлерин 1930 чылдын ортан уезинде Кызыл хоорай уткуп алган.Тыва бижикти тургузуп чогаадыр комиссиянын кол организакчызы А.А.Пальмбах бугу ажылды башкарып турган.Тыва бижикти латинчиткен чаа турк алфавитке ундезилеп чогааткан.

1930 чылдын июнь 28-те ТАР-нын чазаа тыва улустун төөгузунде эн баштай национал бижиинин толевилелин бадылаан. Баштайгы тыва алфавит 29 ужуктуг турган.

1941-1944 чылдарда тыва бижикти орус ундезинниг алфавитче шилчиткен.


Тыва бижикти чогаадырынга улуг-хуузун киирген шинчээчилер.


Василий Васильевич Радлов (1861 ч. Кара-Хол чоогунга чораан)



Николай Федорович Катанов(1889 ч. 5 чартык ай иштинде Тывага чоруп келген)




Александр Адольфович Пальмбах (Бодунун амыдыралынын 30 ажыг чылдарын тыва дыл эртеминге бараалгаткан)



Шулуу Чыргал-оолович Сат (Тыва дылдын хөгжулдезинге улуг улуг-хуузун киирген)




4. Словарьлыг ажыл


-Утказы билдинмес сөстер бар-дыр бе, уруглар?


ТАР- Тыва Арат Республика

ССРЭ-Совет Социалистиг Республикалар Эвилели

төлевилел- чижек-ажыл, проект


-Уруглар , тыва бижик кажан тургустунган-дыр?

-Оон бээр ам каш чыл эрткен-дир?

-Шын-дыр, 2010 чылда тыва бижиктин тургустунганындан бээр 80 чыл оюн демдеглеп эрттирер деп турар. Кожуунувус чагыргазы база ону оюп эртпейн турар, ынчангаш өөреникчилер аразынга тыва дыл дугайында чогаадыглар мөөрейин болгаш эртем-практиктиг конференцияларны чарлаан, анаа идепкейлиг киржир силер,уруглар.


IV. Онаалга бээри:


1.Библиотекалардан тыва бижикти чогаатканынын дугайында материалдар тып, номчуур.

2. Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар ажыглап, чогаадыг бижиир азы компьютерге көргүзүг кылып кээр.Темазы «Тыва дылым-төрээн дылым!»


-Ынчангаш онаалганы баш удур берип каайн, бижип алынар,уруглар.Чангыс чугула кежигуннуг домактарны ажыглап тургаш, «Тыва дылым-төрээн дылым!» деп чогаадыгдан бижип азы компьютер дузазы-биле презентациядан кылып кээр силер.


5. Ажылчын кыдырааш-биле ажыл

Мергежилге 1.

- Устунде сөзуглелден чангыс чугула кежигуннуг домактарны ушта бижээш, болуун айтынар.

6. Шилилгелиг диктант.(Сөзүглел «Тыва дыл»)(2 мин)

-Уруглар, ам шилилгелиг диктантыдан бижиптээлинер. Ажылчын кыдыраашка шилилгелиг диктантынын адын бижинер база номчаан сөзуглелимден чангыс чугула кежигуннуг домактарны бөлуктер аайы-биле ушта бижиир силер. Баштай дыннанар .

Тыва дыл

Төрээн дыл.Трээн дылынга арыг чугааланып билири дээрге бодун, төрээн чонун болгаш Тыва чуртун дээди чадага хүндүлеп билири ол. Төрээн дылын билбес кижи төрээн чонунуң культуразындан хоорук болур.

Авазының аа сүдүн ээп өскен төлге иезиниң дылындан өске төрээн дыл турбас. Дыл чидер болза, нация чидер, а нация чидер болза, дыл база кады чиде бээр.Төрээн дыл-биле чергелештир чеже-даа дылды өөренип, шиңгээдип ап болур.

Төрээн дылынга камныг, культурлуг , мөзу-будуштуг кижи өгбелернин дамчыдып бергени өртээ турбас унелиг эртинези тыва дылын кандыг-даа байдалга шын, арыг, чараш ажыглаар.

Тыва литературлуг дыл аас болгаш бижимел чугаа деп ийи янзы хевирге ажыглаттынып турар. Аас чугааны хүн бүрүде амыдыралывыста ажыглап турар бис.Ынчангаш анаа чугаа-даа уезинде бис литературлуг дылга чугаалажырын кызар апаар бис. Кайда -даа ол айтырыгны көдүрүп турар апарган.

Ёзулуг тода, шын чугаалаар дээр болза, литературлуг дылдың нормаларын сагыыр херек.Ону чедип алырда, кижи эш-өөрүнүң, чоок кижилериниң, ылаңгыя башкыларының сүмезин ап, бодун хыналдага алыр апаар..


7.Шилиттинген домактарның долу синтаксистиг сайгарылгазы


-Самбырага кымнар баарыл, уруглар?(4 өөреникчи унер )


Тодаргай арынныг домак

Тодаргай эвес арынныг домак

Арын чок домак

Ат домаа

Аас чугааны хун буруде амыдыралывыста ажыглап турар бис.

Кайда-даа ол айтырыгны көдүрүп турар апарган.

Торээн дыл -биле чергелештир чеже-даа дылды өөренип, шиңгээдип ап болур.

Төрээн дыл.


  1. Морфемниг сайгарылга : амыдыралывыста

  2. Көдүрүп - сөс кандыг уткада турарыл? Чижектерден бер.


  1. Чергелештир, шиңгээдип деп сөстерге синонимнер тывар.


  1. Сөс эгезинге т-д деп ужуктернин шын бижилгезин тайылбырлаар.

8. ФИЗМИНУТКА

Домактың кежигүннериниң дугайында дидактиктиг оюн.

Кол сөс - холдарын ийи кыдыынче чада тудар

Сөглекчи - холдарын ийи катап чада тудар

Немелде - оң талакы холун чада тудар

Тодарадылга - холдарының дузазы-биле «чалгыглар» кылыр

Байдал - дорт турар

9.Чогаадыкчы ажыл (Слайдыда чурук-биле ажыл);(3мин)

  1. янзы домак чогаадыр, болуун айтыр.

10.Компьютерде болгаш ажылчын кыдыраашта хыналда тестилер-биле ажыл(5мин)

I-ги бөлүк (нарын деңнелдиг онаалгаларлыг)


1Ийи чугула кежигуннуг домак дээрге:

а.Грамматиктиг ооргазы кол сөс биле сөглекчиден тургустунган домак.

б. Чугле ийиги черге кежигүннерден тургустунган домак.

В. Чүгле чаңгыс сөглекчилиг домак.


2. Чаңгыс чугула кежигүннүг домак дээрге:

а.Кол сөстен тургустунган.

б. Чугула кежигуннеринден чок болза кол сөзү бар ,чок болза сөглекчизи бар домак.

В. Сөглекчизи бар домак.


3. Тодаргай арынныг домак дээрге:

А. Соглекчизи бар, кол созу чок, ынчалза-даа кандыг кол состуг туруп болуру соглекчинин коргузукчузунден аза арын кожумаандан билдине бээр, соглекчизи 1-ги, 2-ги арында турар домак.

б. Чугула кежигуннеринден чугле кол созу бар домак.

В. Чугула кежигуннерден тургустунган домак.


4. Тодаргай эвес арынныг домак дээрге:

а.. Соглекчизи бар, кол созу чок болгаш оон чогум кандыг сос-биле илереттинери тодаргай билдинмес, соглекчизи 3-ку арында турар домак.

б. Кол созу-даа, соглекчизи-даа бар домак.

В. Утказы билдинмес домак.


5. Арын чок домак дээрге:

А. Соглекчизи чок, а кол созу бар домак.

Б. Соглекчизи бар, а кол созу чок болгаш черле турбас домак.

В. Кол созу чок, а соглекчизи бар домак.


6. Ат домаа дээрге:

А. Чугула кежигуннеринден чугле кол созу бар домак.

Б. Чугула кежигуннеринден сугле соглекчизи бар домак.

В. Ийиги черге кежигуннери чок домак.

7. Дараазында домакка синтаксистиг синоними болур домакты айтынар.


Дылды арыг, холук чок кылдыр чугаалаарын чедип алынар, уруглар!


А. Дылды арыг, холук чок кылдыр чугаалаарын чедип алыр херек, уруглар!

Б. Силер дылды арыг, холук чок кылдыр чугаалаарын чедип алынар, уруглар!

В. Дылды арыг чугаалаарын чедип алыр бис.


8. Бердинген чижектерден ат домаан тывынар:


А. Тыва дылын бокталдырбас дизе, литературлуг нормаларны сагыыр апаар.

Б. Олчей-кежиктиг, хайыралыг, хуулгаазын тыва дылым!

В. Тыва дылымга чоргаарланып чоруур мен.


9. Тыва бижик каш чылда тургустунганыл?

А. 1930чыл

Б. 1921чыл

В. 1945чыл


10. Тыва дылдын шинчээчилерин айыт:

А. А.А. Пальмбах

Б. Ш.Ч. Сат

В. А.А. Даржай

Г.Н.Ф.Катанов

II-ги бөлүк (ортумак деңнелдиг онаалгаларлыг)


1Ийи чугула кежигуннуг домак дээрге:

а.Грамматиктиг ооргазы кол сос биле соглекчиден тургустунган домак.

б. Чугле ийиги черге кежигуннерден тургустунган домак.

В. Чугле кол состен тургустунган.


2. Чангыс чугула кежигуннуг домак дээрге:

а.Кол состен тургустунган.

б. Чугула кежигуннеринден чок болза кол созу бар ,чок болза соглекчизи бар домак.

В. Соглекчизи бар домак.


3. Тодаргай арынныг домактын соглекчизи кандыг арынга турарыл, айтынар:

А. 3-ку арын

Б. Чугле 1-ги арын

В. 1-ги,2- ги арыннар


5. Соглекчизи бар, а кол созу чок болгаш черле турбас домакты кандыг домак дээрил:

А. Ат домаа.

Б. Арын чок домак.

В. Тодаргай арынныг домак.

6. Бердинген чижектерден ат домаан тывынар:


А. Тыва дылын бокталдырбас дизе, литературлуг нормаларны сагыыр апаар.

Б. Олчей-кежиктиг, хайыралыг, хуулгаазын тыва дылым!

В. Тыва дылымга чоргаарланып чоруур мен.

7. Тыва бижик каш чылда тургустунганыл?

А. 1930чыл

Б. 1921чыл

В. 1941чыл


8. Тыва дылдын шинчээчилерин айыт:

А. А.А. Пальмбах

Б. Ш.Ч. Сат

В. А.А. Даржай

Г.Н.Ф.Катанов

III-ку бөлүк (чиик деңнелдиг онаалгаларлыг)


1. Ийи чугула кежигуннуг домакта кол сос болгаш соглекчи кайызы-даа бар бе?

А. Кол сос, соглекчи бар.

Б. Кол сос чок.


2. Чангыс чугула кежигуннуг домакта кол сос болгаш соглекчи бар бе?

А. Чугле соглекчи бар.

Б.Чок болза чугле кол созу бар болур, чок болза чугле соглекчизи бар болур.


3.Бердинген домактардан тодаргай арынныг домакты айыт:

А. Торээн дылым-биле чергелештир чеже-даа дылды ооренип болур мен.

Б. Тыва чогаалчылар торээн дылынын уран-чеченин мактап бижээн.


4. Тыва бижик каш чылда тургустунганыл?

А. 1930чыл

Б. 1921чыл


5. Тыва дылдын шинчээчизин айыт:

А. А.А. Пальмбах

б. А.А. Даржай


6. Бердинген домактын болуун айыт.

Даштын соой берген.

А. Арын чок домак.

Б. Тадаргай арынныг домак.


7. Бердинген домактардан тодаргай эвес арынныг (3-ку ар.)домакты айыт.

А.Садыг даштынга тыва номнар садып турду.

Б. Тода, оожум болгаш далаш чок чугаланырын кызыдар сен.


IV. Түңнел.

- Бөгүн кичээлден чуну билип алдынар, уруглар?

- Кандыг домактарны катаптадывыс?

-Эр-хейлер! (Ажылдаан өөреникчи бурузунге демдекти салыр.)


Онаалга

Тема: «Тыва дылым-төрээн дылым»

Чогаадыг бижиирде азы компьютерге көргүзүг кылырда ажыглаар

литература даңзызы:

  1. А.С. Шаалы, В.Б. Монгуш «Кыстың бүдүжү»

  2. В.А. Биче-оол, К.О. Шактаржык «Тыва дугайында чугаалар»

  3. М.Д.Биче-оол б.ө. «Тыва дыл.8-9 кл»


Тыва дыл дугайында шүлүктер:

  1. А.Даржай «Тыва дылым»

  2. Е.Саая «Тыва дылым»

  3. А.Үержаа «Тыва дылым»

Тыва дылдың шинчээчилери









 
 
X

Чтобы скачать данный файл, порекомендуйте его своим друзьям в любой соц. сети.

После этого кнопка ЗАГРУЗКИ станет активной!

Кнопки рекомендации:

загрузить материал