Халық педагогикасы – асыл мұра

Семей қаласы

«ШҚО Семей қаласының білім бөлімі» ММ

«Қ. Рыскулбеков атындағы № 33 ЖОББМ»КММ бастауыш сынып мұғалімі

Кадиркешова Куралай Есимхановна

Халық педагогикасы - асыл мұра

Халық мұрасының танымдық мәні-ұлан-ғайыр дүние.Ол тұтастай алғанда жас ұрпақ үшін ғана емес,адам өмірінің барлық кезеңінде мәнді,адамзаттың рухани-

эстетикалық қуатының қайнары.Оның ішінде тікелей бала тәрбиесіне бағыттал- ған,баланың жан дүниесінің қалыптасуына негіз болатын сол халықтың дәстүр- лері мен тұрмысы,әдет-ғұрыпы мен салт-санасы көп-ақ.Осы ұғымдардың жиын -тығы халықтың жан дүниесін құрап,өзіне тән ойлау жүйелерін анықтап, өзіндік ерекшеліктерін белгілейді.Сондықтан осы ұғымдарды өз бойына жинақтаған бар лық тәрбие құралдарын,біз бүгінде халық педагогикасы деп атап жүрміз.

Халық өз бойындағы ең жақсы қасиеттерін жеткіншек ұрпаққа күнделікті тұр-

мыста үйретіп,бала бойына сіңіріп отырған.Ананың бесік жырынан басталатын тәрбие халықтық тәрбиенің басталар бұлағы іспеттес.Халық тәрбиесі баланың

жас басынан көпшіл,ынтымақшыл,сый-құрмет көрсете өнегелі адам болуын көз-

деген.Қолы ашық,алақаны жазық береке иесі болсын дегенді жас басынан ұғын-

дыруға тырысқан.Баланың туғандағы қуанышы,ақ бесікке салу,мәңгілік қамқор- шысы болу ата-ананың борышы да міндеті деп санаған.Бала туғанда шілдехана жасаған.Ауыз әдебиеті арқылы баланы еңбекке баули беруге ынталандырған. Сондықтан да жас жеткіншекке халқымның мазмұны бай тәрбиесін,әдет-ғұрпын салт-дәстүрін терең қалыптастырып тәрбие берген жөн. Ол тәрбие жұмысы жос-

парының мақсаттары мен талаптарының бірі болмақ.

Қаншама заман өтсе де, маңызын жоймаған халықтық педагогиканы тәлім-тәр

биенің түп қазығына айналдыру - мектеп ұйымының да ,ата-ананың да басты бо-

рышы.Ол үшін халықтық педагогика тарихы жайындағы еңбектерді оқып білу,

оны ата-ана арасында насихаттау керек.Халық педагогикасының келер ұрпаққа айтар ақылы,ұсынар үлгісі ,берер тәлім-тәрбиесі сол елдің күй,би,музыкасы,

фолькорлық шығармалары арқылы ежелгі ойын-той ,думанында салт-саналық дәстүрлерінде насихаттаған.Яғни, әр халықтың бала тәрбиесіндегі өзіне тән дәстүрі ұлттық мұра арқылы көрініс береді.

Қоғамның барлық тарихи даму кезеңдерінде халық педагогикасы жайлы ұғым-

ды анықтау,әр түрлі ғылыми -педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру проб-

лемаларына көптеген ғалымдар,педагогтар көңіл аударды,құнды пікірлер айтты,

өмірлік мұра қалдырды.Әр халық өзінің жас ұрпағын қайырымды,адал,үлкенді құрметтейтін әділ,ержүрек,ізгі ниетті,ар-ожданы мол болып өссін деп армандай-

ды,бұл мәселені өзінің тұрмыс салтына байланысты шешіп отырады.Ол үшін ға-

сырлар бойы қолданып, сұрыпталып,өмір тәжірибесін сыннан өткен салт-дәстүр лерді,педагогикалық әдіс-тәсілді пайдаланып келеді.

Қазақ халқының ұлы педагогы,этнографы,жазушысы Ы .Алтынсарин барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары қасиеттерін қалыптастыруда еңбек,адамгер-

шілік,ақыл-ой тәрбиесінің ерекше орын алатынын атап көрсетті.Мәселен, «Өр -мекші,құмырсқа,қарлығаш»атты әңгімеде әкесі он жасар баласына :«Құмырсқа бала-шағаларына тамақ тасып,тапқанын өзі жемей ,аузына тістеп ,қуанғанынан ініне жүгіріп кетіп бара жатқанын;қарлығаш балаларына ұя салуға шөп жинап жүргені не;жұмыссыз жүрген бір жан жоқ екенін,бәрі жұмыс істеп жүргенін аң -ғарта отырып,баласының да ертеден кешке дейін уақытын бос жібермей,еңбек етуге әдеттену керек»екеніне тоқталып өтеді. Кемеңгер ұстаз Ы.Алтынсариннің ұлағатты сөздері,педагогикалық мұралары халық педагогикасында үлкен орын алады. Оларды қазіргі қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрінің қайта жаңарту кезінде кең мағынада насихаттау әрбір ғалымның, мұғалімнің борышы болуы қажет.

Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы болып табылады.Ол сан-

даған ұрпақтың керегіне жарап,оларды өмірге әзірлендіру қажетін өтеген,сын-

нан өткен сенімді тәрбие құралы.Қазақ халқы өмірге дені сау шыныққан, әділет- ті, өнерлі,елін,жерін сүйетін азаматтар тәрбиелеу жөнінде өз ұрпақтарына тау- сылмас мұра қалтырған.Халқымыз ойындарға тек балаларды алаңдату,ойнату әдісі деп қарамай жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарастарының,мінез-құл- қының,қырағылығы мен тапқырлығының қалыптасу құралы деп те ерекше баға- лаған.Бала кішкентайынан ата-анасының талап етуімен және өз еркімен әр түрлі ұлттық ойындарға қатысып,өзінің икемдігін,тапқырлығын,батылдығын байқат- қан.Халықтық педагогиканың құрамы ұлттық ойындар тек балаларды алданды- ру,ойнату әдісі болып қалмай,олардың жас ерекшеліктеріне сай көзқарастары мен мінез-құлқының қырағылығы мен тапқырлығының қалыптасу құралы деп те

ерекше бағалаған.

Халық ауыз әдебиетінің түрі ертегілер де халық педагогикасының бір саласы болып табылады.Ол өмір шындығын баяндайтын қиялдық негізде құрылған көр-

кем шығарма .Онда еңбекші халықтың ғасырлар жасап келген өмір тәжірибесі ,

әдеті мен ғұрпы, шаруашылық кәсібінің түрлері,тілінің шебер өрнектері қамтыл- ған. Халық ертегілерінің негізгі өзінің тыңдаушысына ақыл-парасатты баяндай-

ды.Халық ертегілерінің бай қиялы балалардың ойына қозғау салып өмірдің небір алуан қиянатын танытады.Ертегі әңгімелер тапқыр жеңіл түйіндерге құрылып,өмірде болып жатқан әр түрлі оқиғаларды бейнелейді.Мысалы, «Ғажа-

йып бақ»ертегісі балаларды адал ниетке,кішіпейілділікке,еңбекке баулуға бағыт талған.Бұл ертекте айқын ,ашық айтылған жүйелі мақсаттар көрінеді. Бұдан ең- бек адамдарының сапасы,кісілігі,кеңпейілділігі әлдеқалай жоғары тұратынды- ғын үлгі ретінде көрсеткен.Баланың рухын көтеріп,санасын оятып көтеретін мы- сал,әңгіме,ертегілер көп-ақ.

Халық ауыз әдебиетінің түрі жаңылтпаш та халық педагогикасының бір сала-

сы болып табылады .Халықтық шығармалар ішінде баланы дұрыс та айқын сөй-

леуге үйрететін,тілін жаттықтыруға бейімдейтін жанр-жаңылтпаш.Бұл жанр ба-

лаларға тән мұра.Жаңылтпаш арқылы сөздерді дұрыс сөйлеуге,жеке дыбыстар-

ды алмастырмай дұрыс айтуға үйретеді.

Халық ауыз әдебиетінің түрі мақал мен мәтелдер де халық педагогикасының бір саласы болып табылады.Мақал мен мәтелдер -халық ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан өзіндік ерекшеліктерімен танылған халықтың асыл ойы- ның көркем жиынтығы.Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін тауып шешетін асыл мұра.Ақылына ақыл қосатын, жарқын болашағына дұрыс бағыт беретін,

өмірді танытатын қамқоршы.

Халық педагогикасының ішінде жұмбақтар да үлкен рөл атқарады.Жұмбақтар

баланы байқағыштыққа, әр нәрсеге зер салғыштыққа ой-қиялға шоматын,ойлан-

дыратын қиялын ұштастырып балаға көп әсер береді.Жұмбақтар баланы көзбен

көріп,қолымен ұстап,қажетіне асырып жүрген өз айналасындағы заттар жұмбақ-

тап айтудан,алғаш жеңіл- желпіден бастайды.Жұмбақтың шешімін балалар тез табуға асығып,қызыға түседі.Баланы ақыл-парасатына қарай баулиды.Бала тәр-

биелеуде халықтың тапқырлығы мен даналығын оның ғасырлар бойы жинаған

мұрасын бала санасына жеткізу абзал.

Оқушыларды қазақ халық педагогикасы негізінде ұлттық сана- сезімі оянған,

рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті,эстетикалық талғамы жоғары,ар-ожданы

мол,еңбекқор етіп тәрбиелеу.

Жас ұрпақты өнер-білім машықтарын меңгертуге,отбасының,ел-жұртының на-мысын қорғауға,ата-бабасының қанына сіңіп тері тамған ата мекенін сүюге бау- лып,тілін ұстарту,ойлау қабілетін дамыту,имандылыққа тәрбиелеу болып табы-

лады.