Конспект по тувинскому языку

Уругларның кадыын камгалаары-биле кичээл үезинде сула шимчээшкиннерниң ужур-дузазы

Мартына Тамара Самбылдаевна

Дарбаа Алефтина Талгышаковна

Алдыдан он бир хар аразы - уругларның шыңган эъттериниң, сөөк-даяаның, көөрүнүң, дыңнаарының идепкейлиг өзүлдезиниң болгаш быжыгыышкынының чоруп турар үези болуп турар. Ол өзүлде чоруп турар үеде уругларны чүгле эки өөредири эвес, оларның өзүлдезинге хора чедирбези-биле кичээлдер үезинде олуттарынга дурт-сынын шын тудуп өөредип, сула шимчээшкиннерни кылдырары албан деп эртемденнер санап турар.

Бир эвес бо сүмелерни сагывайн турар болзувусса, уругларның сөөк-даяа шын эвес өзүп, ыргайып каап болур. Ол үрелиишкиннерден төп нерви системазы уругнуң кичээл үезинде дүрген туруп шылаарынга чедирер, кичээнгейи кошкаар, дыңнаан чүүлүн багай сактып, дүрген уттуп алыр чорукка чедирер.

Амгы үениң негелделери-биле кичээлдиң чугула бир кезээ - сула шимчээшкин болур. Бирги кичээлди эрттирип тургаш, сула шимчээшкиннерни кичээлдиң 20 азы 25 дугаар минуталарында эрттирип болур.

Ийиги, үшкү кичээлдерде ийи азы үш сула шимчээшкиннерни 10 минут, 15 минут, 20 минут эрткенде эрттирер, дөрткү кичээлде үш минут дыштандырар.

Сула шимчээшкиннер бир азы ийи минут үргүлчүлелдиг болур, ол үениң иштинде дөрт-беш аңгы шимчээшкиннерни уругларга кылдырып болур. Чижээ: Чаңгыс черге кылаштаары. Холдарын өрү, куду, ийи кыдыынче база мага-бодун ол-бо талазынче шимчедири. Мындыг бөдүүн шимчээшкиннерни кылдырарга уругларның ажылдаар арга-шинээ көдүрлүп келир.

Эге класстың өөреникчилериниң кичээл үезинде шылай бээр чоруун, дурт-сынынга үрелиишкинни, карак баксыраашкынын болдурбас дээш, эртемденнер школага күш-дамыр сайзырадыр кичээлдерни неделяда ийи катап эрттирер кылдыр санап бадыткап каарга безин, ол чүгле бичии уругларның шимчээшкининиң он бир хуузун эгидип берип турар болган.

Алдыдан он бир хар чедир уругларның хүнде шимчээшкини дөрт шак, а неделя дургузунда он сестен чээрби дөрт шак болуп турар. Ооң уламындан күш-культура кичээлдеринге база бир шакты немеп каан.

Амгы үеде ылаңгыя хоорайның чамдык уруглары олутпай амыдыралда өзүп орар. Хостуг үезин телевизор азы компьютер баарынга эрттирер. Үнүп агаарлаар черлер эвээш болганындан бажыңының чанындан база шоолуг ыравастар. Хоорай черге мага-ботка база айыылдыг бооп турар. Ындыг уругларны көөрге, ылбай кылдыр көстүр. А бир чамдыктары ада-иезиниң туруштуг сүмези-биле янзы-бүрү бөлгүмнер, спортчу секциялар барып турар болганындан кадыкшылы болгаш хан-дамыр сайзыралы эки өзүп олурар.

Көдээ суурларның уруг-дарыын көөрге эрес-шоваа, долгандыр хүрээлелге дадыккан болгаш, шыдамык кылдыр көстүр. Оларның боттуг өзүлдезинге арыг агаар, каас-чараш арга-арыг, хостуг шөлдер болгаш арыг хемнер улуг салдарлыг болуп турары билдингир. Оон ыңай көдээде уруглар болгаш оолдар ада-иезиниң-даа, суурнуң чурттакчыларының-даа кылып турар ажыл-ижин хүн бүрү көрүп, херек апарган үеде боттары кылчып, доктаамал шимчеп турар болгаш, оларның дурт-сын, хан-дамыр өзүлдези эки, тыва дыл кырында чугаа-домаа сайзыраңгай, долгандыр бойдус-биле харылзаазы сырый болуп турар. Шимчээшкин дээрге-ле, кадык болуру деп чугаалаар.

Ынчангаш эге класс башкылары, бистер, хоорайның уругларының хан-дамыр өзүлдези, долгандыр турар бойдусту эки билип, көдээниң ажыл-ижи, амыдыралы-биле таныш болзун дээш, тыва дылдың кырынга сула шимчээшкиннерни чогаадып кылып турар бис.

Оңгар пашта тарааны,

Орлан акым хооруптарга,

А мен бодум тарааны

Согаажымга уруп алгаш,

Бажым ажыр көдүрүп,

Бала-биле соктаар мен.

Болу берген тараамны

Дээрбеге тыртып тургаш,

Далган кылдыр хуулдурайн.

Бо шүлүкте тарааны далган болгуже кандыг ажылдар кылырын билип албышаан, шимчээшкиннерни өттүндүр кылыр.