- Учителю
- Рабочая программа по родному языку
Рабочая программа по родному языку
Тыва школаныӊ 1-4 класстарынга номчулга программазы.
1- ги класс.
Үжүглел үези.
Номчулга.
Домактарны сөстерге, сөстерни слогтарга, слогтарны уүннерге чарар талазы-биле алган билиглеринге үндезилээш, чугаанынӊ кол үннерин ылгап билири болгаш оларныӊ үжүктери-биле таныжылга. Аай (ма) болгаш дедир (ам), кыска (чал) болгаш узун (чаан), хагдынчак, сөөлүнде ийи ажык эвес үннүг (чурт), өк-биле адаар дедир (аът) болгаш хагдынчак (каът) слогтардан тургустунган сөстерни шын номчууру. Үннерден болгаш үжүктерден слогтарны, сөстерни тургузары.
Улуг эвес, чиик болгу дег сөстерни, домактарны медерелдиг, шын, илдик чокка слогтап, дыӊналдыр номчууру.
Бижимел сөзүглелдерни самбырадан болгаш тускай карточкалардан номчудары.
Номчаан домактарынга, сөзуглелдеринге, көрген чуруктарынга хамаарыштыр башкыныӊ салган айтырыгларын боттарыныӊ хире-шаа-биле харыылап шыдаары. Номчаан чүүлүн башкыныӊ дузазы-биле-даа, дузазы чокка-даа бодунуӊ сөстерин, бодалдарын киириштирип тургаш, катаптап чугаалаарынга чанчыктырары.
Тоолдарны номчууру болгаш тоолдаары. Шүлүктерни аянныг номчууру болгаш шээжилеп алыры. Класс мурнунга тура дыӊналдыр, тода чугаалап билири.
Экскурсия чорааш чүнү көргенинин, чүн билип алганынын дугайында чугаа кылыры.
Үжүглел соондагы үе.
Номчулга.
Бижикке өөредириниӊ үезинде номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазыныӊ талазы-биле алган билиглерин, чаӊчылдарын ханыладыры болгаш быжыглаары.
Дыка нарын эвес болгаш 2-3 слогтардан тургустунган сөстерни слогтарга чарбайн, чоорту будунуу-биле адап, домактар номчууру. Номчулганыӊ темпизин чоорту дүргедедири. Кыска сөзүглелдерни иштинде номчуп, утказын сактып алыры. Сөзүглелде болгаш ооӊ аӊгы-аӊгы кезектеринде ( абзацтарда) кымныӊ азы чүнүӊ дугайында чугаалап турарынга харыылап шыдаары.
Бижик демдектерин барымдаалап шын номчуурунга болгаш рольдап номчуурунга эге чаӊчылдар. Номчаан чүүлүнге болгаш сайгарган чуруктарынга хамаарыштыр словарь ажылы.
-
ги класска тускай номчулга кичээлдерин үжүглел соонда үеде чорудуп эгелээр.Номчуурунга сүмелеп турар « Үжүглел» номунда кирген чогаалдарнын хемчээли улуг эвес, утказы база нарын эвес. Колдуунда ангы-аӊгы жанрныӊ тыва болгаш очулдурган чогаалдары кирип турар.
Номчулганыӊ болгаш беседаларныӊ тематиказы.
ϴг-бүле, школа,эш-өөр. Ада-иези, оларны хүндүлээри. Кижизидилгеге ада-иениӊ салдары. Уругларныӊ өг- бүлезиниӊ кежигүннеринге сагыш човаашкыны, улуг кижилер болгаш эш-өөр-биле чугаалажып билири. Ада-иезинин ажыл-ижинге дуза кадары.
Уругларнын найыралдыг, эш-оорзурек, толептиг болурун кижизидери. Эш-оору-биле эп- найыралдыг болгаш шынчы туруштуг, ак сеткилдиг, дузааргак, эвилен-ээлдек болуру.Хой- ниитинин ончузунге болгаш бодунун эт-севинге, идик-хевинге хумагалыг болуру.
Кадыкшыл дугайында сагыш човаашкын.
Хун режими. Бот гигиена. Кижинин мага-боду-биле (эът боду) нити таныжылга, ону шын ажаары.
Бажынга, школага,хой-ниити черлеринге арыг-шеверни сагыыры.
Орт болдурбазынын чурумун сагыыры болгаш онза айыылдыг таварылгаларда бодун шын ап билири.
Бойдус болгаш кижилерниӊ күш-ажылы.
Чылдын уелеринин аайы-биле бойдуста болуушкуннар болгаш оскерлиишкиннер. Час.Часкы бойдус. Бойдуста частын одунганы. Частын уш уези, оларнын онзагай демдектери.2 Кижилернин сезоннуг ажыл-ижи. Оларнын часкы бойдуска хамаарылгазы болгаш часкы ажыл-ижи. Кодээде болгаш хоорайда часкы ажыл-иш.
Часкы бойдус.
Дириг амытаннар болгаш үнүштер.
Азырал амытаннар. Китжилернин оларны ажаары, кижиге ажык дузазы. Дириг амытаннар дугайында уругларнын сагыш човаашкыны.
Черлик амытаннар. Черлик амытаннарга кижилернин хамаарылгазы. Оларнын кижиге ажыы болгаш хоразы. Черлик амытаннарнын амыдыралы.
Куштар, оларнын амыдыралы. Чанар болгаш кыштаар куштар.
Унуштер. Бажын унуштери. Оларны тарып остурери болгаш ажаары.
Бистиӊ төрээн чуртувус. Тыва Республика.
Кызыл- Тыва Республиканын найысылалы.
Кижилернин амыдыралы, куш-ажылы болгаш оске-даа маадырлыг ажыл-херектери.
Тыва чоннун чаагай чанчылдары.
Тыва чоннун амыдыралчы сагылгалары, ёзулалдары, ужурлары, байырлалдары, оюн-тоглаазы.
Улустуӊ аас чогаалы.
Тыва улустун аас чогаалы: тоолдар, тывызыктар, улегер домактар, дурген-чугаалар, комамыктар.
Оске национал улустарнын аас чогаалы.
Байырлалдар болгаш тураскаалдыг хүннер.
Апрель 12-Космонавтика хуну.
Май 1,2- Частын болгаш Куш-ажылдын байырлалы.
Май 9-Тиилелге хуну.
ϴөреникчилерниӊ номчулга талазы-биле алган билиглеринге, мергежилдеринге, чаӊчылдарынга кол негелделер.
1-ги классты доозуп турар уруглар торээн дылынын Бугу уннерин болгаш ужуктерин, оларнын кол ылгалын билген турар.
ϴөреникчилернин кол мергежилдери болгаш чанчылдары: состерде уннерни ылгап, оларнын туружун тодарадып билир; ажык,ажык эвес уннерни болгаш ужуктерни бот-боттарындан ылгап билири; домактарнын болгаш состернин анализ-синтезтиг сайгарылгазын кылып, домактардан состерни ылгап тывар; улуг болгаш биче ужуктерни шын, чараш,тода бижип билиндирер; бижимел болгаш парламал шрифт-биле бижиттинген состерни, домактарны иштинде слогтап адап ора, шын дужуруп бижип; адаары болгаш бижиири дуушкек 4 берге эвес состен тургустунган домактарны адап бээрге, ужуктер кагбайн шын бижиир; домак эгезинге улуг ужукту бижиир; соолунге улуг секти салыр.
Нарын эвес состерни слогтавайн чугурту номчуп, оларнын шын, медерелдиг, аянныг болурун сагыыры; состерни тода адавышаан, домак соолунге интонацияны, домактар аразынга паузаны кылыр; башкынын номчаан азы чугаалаан чуулун кичээнгейлиг дыннаар болгаш утказын сактып алыр; номчаан чуулунге хам аарышкан айтырыгларны харыылаары болгаш башкынын дузазы-биле ООН кол утказын илередири; ону кезектерге чарары; созуглелди иштинде номчааш, утказын билип алган шаа-биле чугаалап шыдаар; номчаан номнарынын адын, авторун шын адап билир; номчулганын негелделерин болгаш шынарын шын сагывышаан, номчуурунун темпизпн дургедедип шыдаары; чыл тончузунде номчуурунун дургени 1 минутада 25-35 хире сос; сюжеттиг чуруктар-биле харылзаалыг чугаа тургузары.
Номчаан номнарнын авторун, адын шын сактып ап, 5-8 хире биче хемчээлдиг шулуктерни шээжи-биле аянныг чугаалап билир.
Бижик демдектерин (! ? .- барымдаалап дом актарны шын номчууру; оларнын аразынга ун доктаашкынын кылып билир.
Сюжеттиг болгаш темалыг чуруктарны коруп тургаш, 3-4 домактан тургустунган харылзаалыг аас-даа, бижимел-даа чугааны тургузуп билир.
Долгандыр турар амыдырал болгаш бойдус-биле таныжылганын туннелинде оореникчилер дараазында кол-кол билиглер болгаш чанчылдарны чедип алыр; чурттап турар республиказынын болгаш найысылалынын аттарын билир; кудумчу кежеринин, транспорту оюп эртеринин , кудумчуга чадаг кижилернин чоруур чурумнарын, орт болдурбазынын чамдык дурумнерин сагып билир; чылдын янзы-буру уелеринде агаар-бойдустун онзагай демдектерин эскерип билир; чурттап турар черинде чанар болгаш кыштаар куштарнын аттарын билир; оларны ылгап шыдаар.
Литература данзызы.
1.Журнал « Башкы»-1999 чыл, 4-ку ундурулгези.
2. Э.Д.Ондар.
Ооредилге материалынын планнаашкыны.2-ги класс.
Эге школанын 2-ги клазынга «Литературлуг номчулга» эртеминин ажылчын программазы.
Тайылбыр бижик.
2-ги класстын торээн чугаа эртеминге тургускан календарлыг план Тыва Республиканын ниити болгаш профессионал ооредилге яамызынын чанында ооредилге-методиктиг човулелдин бадылааны-биле, Л.С.Кара-оолдун 2-4 класстарга тургусканы эге школанын номчулга программазынга ( Кызыл-2011 чыл) даянып тургустунган.
Эге школага чечен чогаал номчулгазыныё курузу уругларны чечен чогаал оранынче углап, состун уран чурумалдыг овур-хевирин дамчыштыр чогаалдыё (созуглелдин) долу болгаш делгем утка-шынарлыын хой талазындан угаап билип алырынга дузалаар. Чечен чогаал номчулгазы состун чогаадыкчы уран-мергенин билиндирип, чогаалдар номчуурунга уругларнын сонуургалын оттурар.
Эге школаныё 2-ги клазынга торээн чугаа курузунуё утказы Л,С.Кара-оолдун «Литературлуг номчулга» номунуё (2012), Е.Т.Танованын 2-ги класска «Класстан дашкаар номчулганыё»дузазы- биле болгаш устунде айыттынган 2-4 класстарга номчулга программазынын» аайы-биле илереттинер болгаш боттаныр. Литературлуг номчулга номнарында кирген чогаалдарны шын сайгарып, оон утказын оореникчилерге шын, чедир билиндирерде, методиктиг аргаларны башкыныё тодаргай шилип алыры чугула. Чогаал сайгарылгазыныё уезинде созуглелдин чугле сюжедин, ында кирген барымдаалыг дыёнадыгларны чугула коор, чангыс талалаар чорукту база ону дамчыштыр илерээн билиглер-биле кызыгаарлаттынарын болдурбас. Амгы методиканын кол негелдези эгелеп чоруур номчукчунун кичээнгейин чечен чогаалдын эстетиктиг будужу, ында тургустунган мораль-этиктиг болуушкуннар; чогаалчыныё долгандыр турар хурээлелге хамаарылгазы, коруш-туружу ону дувуредип чоруур унелелдиг угланыышкыннар, чанчыл- созуглелдер айтырыглары база чогаал сайгарылгазынга хамаарышкан оске-даа айтырыглар хаара туткан турар ужурлуг.
Эге школага чечен чогаал номчулгазынын программазы чечен-эстетиктиг болгаш литература шинчилелдиг принциптерге ундезилеттингеш «Литературлуг номчулга» номунун тургузуун болгаш утказын тодарадыр. Оон аёгыда программа уругларныё номчулгага хамаарышкан билиинин деннелин, номчулганыё сорулгазын, оорениринин чамдык аргаларын айтып турар.
Программа езугаар «Торээн чугаа» неделяда 2 шак, чылда 68 шак кылдыр хувааттынган. Бирги улдунда- 18 шак4
Ийиги улдунда- 14 шак
ушку улдунда- 22 шак
Дортку улдунда- 14 шак
Л.С.Кара-оолдун тургусканы программада албан шингээдир ужурлуг билиглернин адыр бурузун тус-тузунда каш шак дургузунда ооренирин чиге тода айыткан (устунде бердингени- биле). Ук программада номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазынга чылда 68 шак бердинген. А чижек ажылчын планда программага дуушпейн турар хажыдыышкыннар бар.
Чижек календарь-темалыг план торээн чугаа эртемин неделяда 2 шак ооренир кылдыр санап, чылда 68 шакка санаттынган. Программага дуушпес хажыыдыышкыннар номчулга эртемин ооредиринин шактарынын кызырылганындан тывылган. Ынчангаш ооренип эртер номчулганын тематикаларынга бердинген шактарнын база класстан дашкаар номчулганын шактары кызырылган .
Номчулгага болгаш чугаа сайзырадылгазынга оореникчилернин кол билиглери, мергежилдери болгаш чанчылдары.
2-ги классты доозуп тургаш, оореникчилер дараазында ч\\лдерни шиёгээдип алган турар.
Номчулганын чанчылдары:
Бирги чартык чылда 2-3 слогтардан тургустунган нарын эвес состерни будуну-биле адап, 3-4 слогтарлыг элээн нарын хире состерни слогтарга чарбышаан, шын, медерелдиг номчуп билир; домакка состерни бот- боттарындан адырбайн, утка талазы-биле аразында тудуш холбаалыг кылдыр номчуур; номчулганыё темпизи чоорту дургедеп, таныш эвес созуглелди номчуурунун дургени минутада 35-45 хире сос.
Ийиги чартык чылда утка талазы-биле билдингир состерни болгаш домактарны шын, аянныг, медерелдиг, илдик чокка, тода дынналдыр номчуп шыдаптар; созуглелде чугула утка илередир состу ун-биле (унну бедидип азы чавызадып тургаш) ылгап билир; таныш эвес созуглелди номчуурунун дургени 1 минутада 55-60 хире сос. Медээ, айтырыг, кыйгырыг демдектерин барымдаалап, домактарнын аянын ун-биле дамчыдып билир. Аянныг номчуурунга белеткенир талазы-биле бот-онаалганы башкыдан алгаш, улуг эвес созуглелди иштинде номчуп билир.
Созуглел-биле ажыл. Номчаан чуулунге хамаарыштыр айтырыгларга харыы берип, утказын чугаалап, кол бодалды илередип билир. Чогаалдыё киржикчилеринин кылып турар чуулдерин унелеп, чылдагаанын тайылбырлап шыдаптар. Созуглелди боттарынын состери-биле катаптап чугаалаары. Номда бердинген айтырыглар болгаш онаалгаларны номчаан чуулунге хамаарыштыр ажыглап билири: номчаан созуглелдин адын номнуё допчузундан тып шыдаары. Башкынын дузазы-биле кезектерге чарып каан созуглелдерге аттар тывар. Абзацтарны барымдаалап тургаш созуглелдин утказын шын тургузарынга баштайгы чаёчылдарны алыр. Шулукту аянныг номчуп, доктаадып, тоолдарны ыдып билир.
2-ги класстын оореникчилеринин тыва дылда программаны билип алганынын планнаттынган туннелдери.
Мозу-шынарында, аажы-чанында (личностуг) хевирлеттинген турар билиглери:
-Торээн дылывыс харылзажырынын база мээ-медереливистиё шынарын коргузеринин кол чепсээ;
- Торээн дыл национал культуравыстыё кол болуушкуну;
-Сагыш-сеткилди,бодалдарны илередиринге дылдын бай-байлаан, уран-чечен аргаларын чоптуг ажыглап билири.;
- Торээн дылын улаштыр оорениринге сонуургалын оттурары;
- Аас болгаш бижимел чугаага дылдыё уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.
-Торээн дылын сайзырадырынга. ону кадагалап арттырарынга оореникчинин бот киржилгези;
- Аас чугаага дылдыё уран-чечен аргаларын эстетиктиг талазынче угландырары.
2-ги класстын оореникчилеринин (личностуг) хевирлеттинген турар ужурлуг мозу -шынары:
- долгандыр турар бойдуска хумагалыг, камныг, ынак болуру;
- езу-чурумга чагырткан, ужур-дурумну сагып билир кижизиг мозу - шынарлыг бооп хевирлеттинген турар;
2-ги класстын оореникчилеринин билиинин предметтиг хевирлеттинген турары:
-Ыыткыр, сымыранып, иштинде созуглелди бодунуё билип алыр шаа-биле дурген номчууру.
-Созуглелдин хевирлерин литературлуг негелделерге дууштур ( шын адалга, бижик демдектерин, логиктиг ударениени сагып ) номчууру.
-Созуглелдин адынга болгаш бердинген чуруктарынга даянып, оон утказын баш удур даап бодаары.
-Номчаан чуулунун кол состеринге даянып , утказын бодунуё созу-биле дамчыдып билири. -Болуушкуннарныё болуп турар аайы-биле дес-дараалашкаан сагып чугаалаары.
-Созуглелди кезектерге утказыныё аайы-биле чарып, башкыныё дузазы-биле бодуун болгаш нарын план тургузуп, кезек бурузунге база будун созуглелге хамаарышкан айтырыгларны тургузуп билири.
- Номчаан чуулун долузу-биле, кысказы-биле, шилилгелиг, диалогтарны медээ домактары- биле солуп, чувелернин овур-хевирин деннеп, чугаалап билири.
-Номчуур номунуё титулдуг арынын, аннотациязын, эге база туннел созунге даяныры.
-Хереглээн номун алфавиттиг каталогтан тып, библиотекада бар номнарны ажыглап ооренири.
-Справочниктер, энциклопедиялар, уругларга хамаарышкан журналдарны ажыглап билири база кыска аннотацияларны с\мелээн номнарга тургузары.
- Номчаан материалында кол маадырларныё мозу-шынарларын кижиниё алдынар ужурлуг дурумнери-биле деннээри.
2-ги класстын оореникчилеринин предметтиг хевирлеттинген турар ужурлуг билиглери:
-Номчаан чуулунге хамаарыштыр бодунун бодалдарын илередип билири, ону аас болгаш бижимел-биле дамчыдып билири.
-Созуглелдин эстетиктиг болгаш мозу-шынарга хамаарыштыр унелиг талаларын бодунун билип турар аайы-биле илередип билири.
Чугаа чорудулгазы болгаш медээлер-биле ажыл (метапредметтиг).
2-ги класстын оореникчилеринин чугаа чорудулгазынын болгаш медээлер-биле ажылдаарынын (метапредметтиг) хевирлеттинген турары:
- утка болгаш дыл-домаанын талазы-биле чедингир созуглелди ун доктаашкыны, интонация болгаш номчулганын дургенин барымдаалап шын, медерелдиг, аянныг номчууру;
- таныш эвес созуглелди номчуурунун дургени 1 минутада 55-60 хире сос;
- чогаалдын адынга болгаш аёаа хамаарыштыр чураан чуруктарга даянып алгаш, чогаалдын кол утказын тодарадып билири;
- чогаалдын темазынга, кол утказынга, идеязынга хамаарышкан монологтарны (узундулерни, абзацтарны) дыёналдыр номчууру, доктаадып алыры;
а) Хун буруде кылыр ажылдар (регулятивтиг).
Оореникчилерге хевирлеттинген турары:
- Ооренип турар эртеминин тема, болук аайы-биле кол сорулгаларын,утказын угаап билири; - башкынын удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны кууседип ооренири;
-бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш бодунун, эштериниё ажылын унелеп билиринге ооренири;
- бодунун кылыр ужурлуг ажылын планап билири; салып алган сорулгаларын езугаар ажылын кылып билири;
Оореникчилерге хевирлеттинери:
- башкы-биле демниг ажылдажыышкын уезинде чечен чогаалды ооренип шингээдип алырда чаа- чаа сорулгаларны салып билири;
- кылып турар ажылдарын ажыл уезинде болгаш ажыл соонда шын азы шын эвес кылып турарын боду сайгарып, шинчилеп билири;
- номчулга талазы -биле бодунун ажылын планнап билири.
б) 2-ги класстын оореникчилеринин эртемге сонуургалын ханыладыры-биле чоруттунган ажылдарнын туннелинде (познавательный)
Оореникчилерге хевирлеттинген турары:
- ооредилге даалгаларын кууседип турар уеде херек ужурлуг медээлерни немелде номнар, статьялар болгаш энциклопедиялардан тып билири;
-бодунуё назы-харынга дууштур янзы-буру словарьларга, справочниктерга даянып билири;
-дылдыё негелдерин кууседирде янзы-буру схемаларны, модельдерни, символ- демдектерни ажыглап билири ;
-белен таблицаларны,схемаларны, созуглелдерни немээри;
Оореникчилерге хевирлеттинери:
- Библиотека болгаш Интернет дузазы-биле херек билиглерни тып, ажыглап билири;
- аас болгаш бижимел чугааны шын болгаш медерелдии-биле тургузуп билири;
- болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып дамчыдып билири;
- алган медээлерни сайгарып, критикалап билири;
В) 2-ги класстын оореникчилеринин бот-боттарынын аразында харылзажырынга хамаарыштырхевирлеттинген турар билиглери (коммуникативтиг):
- аас чугаага диологту ажыглап билири;
- ангы-ангы бодалдарны ооренип, сайгарып билири болгаш чангыс аай туннелге келиринге ооредири;
- бот туружун болгаш бодалын быжыглап чанчыгары;
- билдинмес чуулдеринге айтырыгларны салып билири;
- коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдыё аргаларын чедимчелиг ажыглаары;
- болукке ажылдап ооренири; бодунун бодалындан ангыда эжинин узел-бодалын база дыннап, унелеп билири;
- туннел ундурерде бодунун бодалын тайылбырлап билири болгаш эш-ооруннун узел-бодалы- биле деннештирип билири;
Оореникчилернин харылзажырынга хамаарыштыр билиглеринин хевирлеттинери:
- коммуникативтиг сорулгаларны дыннакчыга тода, дорт, дес-дараалашкаа-биле медээни, билигни чедирери;
-удур-дедир хыналда уезинде бот-боттарынга дузаны \езинде чедирип билири болгаш коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдын аргаларын чедимчелиг ажыглаары;
- болук-биле ажыл уезинде чогуур айтырыгларны салып билири.
«Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы» деп болук
Планнатынган туннел:
- ангы-ангы созуглелдерни ыыткыр дынзыг аянныг номчулга, иштинде номчулга болгаш дыёнап турар уеде уткаларын шын медерелдиг билип алыры; оларнын онзагай шынарларын (уран-чечен, эртем-популярлыг, тайылбырнын), созуглелдернин кол уткаларын болгаш кол маадырларын; утка аайы-биле айтырыгларга харыылап билири; болуушкуннарныё чурумун тодарадып билири; номчаан азы дыёнаан ооредиглиг, эртем- популярлыг болгаш уран-чечен созуглелдерге айтырыгларны салып билири.
Бердинген туннелдернин чедип алырынын билии:
- созуглелдернин ангы-ангы хевирлериниё шынарларын тодарадыры;
- номчаан азы дыёнаан созуглелинин кол утказын, кол маадырларын, созуглелдин утказынга хамаарышкан айтырыгларга харыылап тургаш, болуушкуннарныё чурумун тодарадып билири;
- созуглелдин утказынга хамаарышкан айтырыгларны салып билири.
Темаларнын туннелин унелээри.
«5».- 1 минутада 55-60 сос.Программаны бедик деннелде шингээдип алган.
«4».- 1 минутада 50-55 сос.Программаны бедик деёнелде шиёгээдип алган.
«3».- 1 минутада 45-55 сос. Программаны шиёгээдип алган.
«2»-. 1 минутада 25-30сос.Программаны шингээдип албаан
Литература данзызы.
1Л.С.Кара-оол. « Эге школанын номчулга программазы»-2011ч.
Программа дараазында темалар аайы-биле хувааттынган.3 класс.
Эге школанын 3-ку клазынга «Литературлуг номчулга» эртеминин ажылчын программазы.
Тайылбыр бижик
3-ку класстыё литературлуг номчулга эртеминге тургускан календарлыг план Тыва Республиканын ниити болгаш профессионал ооредилге яамызынын чанында национал школа хогжудер институттун бадылааны-биле, Л.С.Кара-оолдун 2-4 класстарга тургусканы эге школанын номчулга программазынга ( Кызыл-2011 чыл) даянып тургустунган.
Эге школага чечен чогаал номчулгазыныё курузу уругларны чечен чогаал оранынче углап, состун уран чурумалдыг овур-хевирин дамчыштыр чогаалдыё (созуглелдин) долу болгаш делгем утка-шынарлыын хой талазындан угаап билип алырынга дузалаар. Чечен чогаал номчулгазы состун чогаадыкчы уран-мергенин билиндирип, чогаалдар номчуурунга уругларныё сонуургалын оттурар.
Эге школаныё 3-ку клазынга литературлуг номчулга курузунуё утказы Л,С.Кара-оолдун «Литературлуг номчулга» номунуё (2012)дузазы-биле болгаш устунде айыттынган 2-4 класстарга номчулга программазыныё» аайы-биле илереттинер болгаш боттаныр. Литературлуг номчулга номнарында кирген чогаалдарны шын сайгарып, оон утказын оореникчилерге шын, чедир билиндирерде, методиктиг аргаларны башкыныё тодаргай шилип алыры чугула. Чогаал сайгарылгазыныё уезинде созуглелдин чугле сюжедин, ында кирген барымдаалыг дыёнадыгларны чугула коор, чаёгыс талалаар чорукту база ону дамчыштыр илерээн билиглер-биле кызыгаарлаттынарын болдурбас. Амгы методиканыё кол негелдези эгелеп чоруур номчукчунуё кичээнгейин чечен чогаалдыё эстетиктиг будужу, ында тургустунган мораль-этиктиг болуушкуннар; чогаалчыныё долгандыр турар хурээлелге хамаарылгазы, коруш-туружу ону дувуредип чоруур унелелдиг угланыышкыннар, чанчыл- созуглелдер айтырыглары база чогаал сайгарылгазынга хамаарышкан оске-даа айтырыглар хаара туткан турар ужурлуг.
Эге школага чечен чогаал номчулгазыныё программазы чечен-эстетиктиг болгаш литература шинчилелдиг принциптерге ундезилеттингеш «Литературлуг номчулга» номунуё тургузуун болгаш утказын тодарадыр. Оон ангыда программа уругларныё номчулгага хамаарышкан билииниё деннелин, номчулганын сорулгазын, оорениринин чамдык аргаларын айтып турар.
Программа езугаар «Литературлуг номчулга» неделяда 2 шак, чылда 68 шак кылдыр хувааттынган. Бирги улдунда- 18 шак
Ийиги улдунда- 14 шак
ушку улдунда- 22 шак
Дортку улдунда- 14 шак
Л.С.Кара-оолдун тургусканы программада албан шингээдир ужурлуг билиглернин адыр бурузун тус-тузунда каш шак дургузунда ооренирин чиге тода айыткан (устунде бердингени- биле). Ук программада номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазынга чылда 68 шак бердинген. Литературлуг номчулга эртеминде бердинген темаларны оореникчилернин билиинин деннелин барымдаалап сагып тургаш чамдык кыска хемчээлдиг созуглелдерни чангыс кичээл кылдыр каттыштырып, хостуг унуп келген шактарны кичээл-экскурсия, кичээл- проектилер, бижимел чугаа сайзырадылгазынын кичээлдеринче, уругларнын билиин хынаар тест-хыналда кичээлдеринче киирип, чижек планы тургускан. Ынчангаш
1-ги улдунда: Эдертиг-1
Экскурсия-1
Чогаадыг-1
Класстан дашкаар номчулга-1.
2-ги улдунда:
Проект-2
Чогаадыг-2
Экскурсия-1
Класстан дашкаар номчулга-1
3-ку улдунда:
Проект-1
Уран чогаадыг-1
Тест-1
4-ку улдунда:
Чогаадыг-1 Эдертиг-1
Тест-1
Класстан дашкаар номчулга-1
Номчулгага болгаш чугаа сайзырадылгазынга оореникчилернин кол билиглери, мергежилдери болгаш чанчылдары.
3-ку классты доозуп тургаш, оореникчилер дараазында чуулдерни шингээдип алган турар. Номчулганын чанчылдары:
Бирги чартык чылда 2-3 слогтардан тургустунган нарын эвес с=стерни будуну-биле адап, 3-4 слогтарлыг элээн нарын хире состерни слогтарга чарбышаан, шын, медерелдиг номчуп билир; домакка состерни бот- боттарындан адырбайн, утка талазы-биле аразында тудуш холбаалыг кылдыр номчуур; номчулганын темпизи чоорту дургедеп, таныш эвес созуглелди номчуурунуё дургени минутада 55-60 хире сос.
Ийиги чартык чылда утка талазы-биле билдингир состерни болгаш домактарны шын, аянныг, медерелдиг, илдик чокка, тода дыёналдыр номчуп шыдаптар; созуглелде чугула утка илередир состу ун-биле (унну бедидип азы чавызадып тургаш) ылгап билир; таныш эвес созуглелди номчуурунун дургени 1 минутада 65-80 хире сос. Медээ, айтырыг, кыйгырыг демдектерин барымдаалап, домактарныё аянын ун-биле дамчыдып билир. Аянныг номчуурунга белеткенир талазы-биле бот-онаалганы башкыдан алгаш, улуг эвес созуглелди иштинде номчуп билир.
Созуглел-биле ажыл.
Номчаан чуулунге хамаарыштыр айтырыгларга харыы берип, утказын чугаалап, кол бодалды илередип билир. Чогаалдыё киржикчилеринин кылып турар чуулдерин унелеп, чылдагаанын тайылбырлап шыдаптар. Созуглелди боттарынын состери-биле катаптап чугаалаары. Номда бердинген айтырыглар болгаш онаалгаларны номчаан чуулунге хамаарыштыр ажыглап билири: номчаан созуглелдин адын номнуё допчузундан тып шыдаары. Башкынын дузазы-биле кезектерге чарып каан созуглелдерге аттар тывар. Абзацтарны барымдаалап тургаш созуглелдин утказын шын тургузар. Шулукту аянныг номчуп, доктаадып, тоолдарны ыдып билир.
3-ку класстын оореникчилеринин литературлуг номчулгада программаны билип алганынын планнаттынган туннелдери.
Мозу\-шынарында, аажы-чанында (личностуг) хевирлеттинген турар билиглери:
-Торээн дылывыс харылзажырынын база мээ-медереливистин шынарын коргузеринин кол чепсээ;
- Торээн дыл национал культуравыстыё кол болуушкуну;
-Сагыш-сеткилди,бодалдарны илередиринге дылдыё бай-байлаан, уран-чечен аргаларын чоптуг ажыглап билири.;
- Торээн дылын улаштыр оорениринге сонуургалын оттурары;
- Аас болгаш бижимел чугаага дылдыё уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.
-Торээн дылын сайзырадырынга. ону кадагалап арттырарынга оореникчинин бот киржилгези;
- Аас чугаага дылдын уран-чечен аргаларын эстетиктиг талазынче угландырары.
2-ги класстын оореникчилеринин (личностуг) хевирлеттинген турар ужурлуг мозу -шынары:
- долгандыр турар бойдуска хумагалыг, камныг, ынак болуру;
- езу-чурумга чагырткан, ужур-дурумну сагып билир кижизиг мозу - шынарлыг бооп хевирлеттинген турар;
3-ку класстын оореникчилеринин билиинин предметтиг хевирлеттинген турары:
-Ыыткыр, сымыранып, иштинде созуглелди бодунун билип алыр шаа-биле дурген номчууру.
-Созуглелдин хевирлерин литературлуг негелделерге дууштур ( шын адалга, бижик демдектерин, логиктиг ударениени сагып ) номчууру.
-Созуглелдин адынга болгаш бердинген чуруктарынга даянып, оон утказын баш удур даап бодаары.
-Номчаан чуулунун кол состеринге даянып , утказын бодунун созу-биле дамчыдып билири.
-Болуушкуннарнын болуп турар аайы-биле дес-дараалашкаан сагып чугаалаары.
-Созуглелди кезектерге утказыныё аайы-биле чарып, башкынын дузазы-биле бодуун болгаш нарын план тургузуп, кезек бурузунге база будун созуглелге хамаарышкан айтырыгларны тургузуп билири.
- Номчаан чуулун долузу-биле, кысказы-биле, шилилгелиг, диалогтарны медээ домактары- биле солуп, чувелернин овур-хевирин деёнеп, чугаалап билири.
-Номчуур номунуё титулдуг арынын, аннотациязын, эге база т\ёнел созунге даяныры.
-Хереглээн номун алфавиттиг каталогтан тып, библиотекада бар номнарны ажыглап ооренири.
-Справочниктер, энциклопедиялар, уругларга хамаарышкан журналдарны ажыглап билири база кыска аннотацияларны с\мелээн номнарга тургузары.
- Номчаан материалында кол маадырларныё мозу-шынарларын кижиниё алдынар ужурлуг дурумнери-биле деннээри.
3-ку класстыё оореникчилеринин предметтиг хевирлеттинген турар ужурлуг билиглери:
-Номчаан чуулунге хамаарыштыр бодунун бодалдарын илередип билири, ону аас болгаш бижимел-биле дамчыдып билири.
-Созуглелдин эстетиктиг болгаш мозу-шынарга хамаарыштыр унелиг талаларын бодунун билип турар аайы-биле илередип билири.
Чугаа чорудулгазы болгаш медээлер-биле ажыл (метапредметтиг).
3-ку класстын оореникчилеринин чугаа чорудулгазыныё болгаш медээлер-биле ажылдаарыныё (метапредметтиг) хевирлеттинген турары:
- утка болгаш дыл-домаанын талазы-биле чедингир созуглелди ун доктаашкыны, интонация болгаш номчулганын дургенин барымдаалап шын, медерелдиг, аянныг номчууру;
- таныш эвес созуглелди номчуурунун дургени 1 минутада 55-60 хире сос;
- чогаалдын адынга болгаш аёаа хамаарыштыр чураан чуруктарга даянып алгаш, чогаалдын кол утказын тодарадып билири;
- чогаалдын темазынга, кол утказынга, идеязынга хамаарышкан монологтарны (узундулерни, абзацтарны) дыёналдыр номчууру, доктаадып алыры;
а) Хун буруде кылыр ажылдар (регулятивтиг).
Оореникчилерге хевирлеттинген турары:
- Ооренип турар эртеминиё тема, болук аайы-биле кол сорулгаларын,утказын угаап билири;
- башкынын удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны кууседип ооренири;
-бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш бодунуё, эштеринин ажылын унелеп билиринге ооренири;
- бодунун кылыр ужурлуг ажылын планап билири; салып алган сорулгаларын езугаар ажылын кылып билири;
Оореникчилерге хевирлеттинери:
- башкы-биле демниг ажылдажыышкын уезинде чечен чогаалды ооренип шингээдип алырда чаа- чаа сорулгаларны салып билири;
- кылып турар ажылдарын ажыл уезинде болгаш ажыл соонда шын азы шын эвес кылып турарын боду сайгарып, шинчилеп билири; - номчулга талазы -биле бодунун ажылын планнап билири.
б) 3-ку класстын оореникчилеринин эртемге сонуургалын ханыладыры-биле чоруттунган ажылдарнын туннелинде (познавательный) оореникчилерге хевирлеттинген турары:
- ооредилге даалгаларын кууседип турар уеде херек ужурлуг медээлерни немелде номнар, статьялар болгаш энциклопедиялардан тып билири;
-бодунун назы-харынга дууштур янзы-буру словарьларга, справочниктерга даянып билири;
-дылдыё негелдерин кууседирде янзы-буру схемаларны, модельдерни, символ- демдектерни ажыглап билири ;
-белен таблицаларны,схемаларны, созуглелдерни немээри; Оореникчилерге хевирлеттинери:
- Библиотека болгаш Интернет дузазы-биле херек билиглерни тып, ажыглап билири;
- аас болгаш бижимел чугааны шын болгаш медерелдии-биле тургузуп билири;
- болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып дамчыдып билири;
- алган медээлерни сайгарып, критикалап билири;
В) 3-ку класстын оореникчилеринин бот-боттарынын аразында харылзажырынга хамаарыштыр хевирлеттинген турар билиглери (коммуникативтиг):
- аас чугаага диологту ажыглап билири;
- ангы-ангы бодалдарны ооренип, сайгарып билири болгаш чаёгыс аай туннелге келиринге ооредири;
- бот туружун болгаш бодалын быжыглап чанчыгары;
- билдинмес чуулдеринге айтырыгларны салып билири;
- коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдын аргаларын чедимчелиг ажыглаары;
- болукке ажылдап ооренири; бодунун бодалындан ангыда эжинин узел-бодалын база дыннап, унелеп билири;
- туннел ундурерде бодунун бодалын тайылбырлап билири болгаш эш-ооруннун узел-бодалы- биле деннештирип билири;
Оореникчилернин харылзажырынга хамаарыштыр билиглериниё хевирлеттинери:
- коммуникативтиг сорулгаларны дыннакчыга тода, дорт, дес-дараалашкаа-биле медээни, билигни чедирери;
-удур-дедир хыналда уезинде бот-боттарынга дузаны уезинде чедирип билири болгаш коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдын аргаларын чедимчелиг ажыглаары;
- болук-биле ажыл уезинде чогуур айтырыгларны салып билири.
«Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы» деп болук планнаттынган туннел:
- ангы-ангы созуглелдерни ыыткыр дынзыг аянныг номчулга, иштинде номчулга болгаш дыннап турар уеде уткаларын шын медерелдиг билип алыры; оларнын онзагай шынарларын (уран-чечен, эртем-популярлыг, тайылбырныё), созуглелдернин кол уткаларын болгаш кол маадырларын; утка аайы-биле айтырыгларга харыылап билири; болуушкуннарныё чурумун тодарадып билири; номчаан азы дыёнаан ооредиглиг, эртем- популярлыг болгаш уран-чечен созуглелдерге айтырыгларны салып билири.
Бердинген туннелдернин чедип алырынын билии:
- созуглелдернин ангы-ангы хевирлериниё шынарларын тодарадыры;
- номчаан азы дыёнаан созуглелинин кол утказын, кол маадырларын, созуглелдин утказынга хамаарышкан айтырыгларга харыылап тургаш, болуушкуннарныё чурумун тодарадып билири;
- созуглелдин утказынга хамаарышкан айтырыгларны салып билири.
Темаларнын туннелин унелээри.
«5».- 1 минутада 75-80 сос. Программаны бедик деннелде шингээдип алган.
«4». - 1 минутада 60-75 сос.Программаны бедик деёнелде шиёгээдип алган.
«3». - 1 минутада 50-60 сос. Программаны шиёгээдип алган.
«2».-40-50 сос.Программаны шингээдип албаан.
Литература данзызы.
Л.С.Кара-оол « Эге школанын номчулга программазы»-2011ч.
Программа дараазында темалар аайы-биле шактарга хувааттынган.
4 класс.
4-ку класстын торээн чугаа эртеминге тургускан чижек ажылчын программа РФ -нын «Россиянын школазы» аттыг ооредилге методиктиг човулелдин тургусканы чижек программаг даянып тургустунган. Тыва Республиканын ниити болгаш профессионал ооредилге яамызынын чанында ооредилге-методиктиг човулелдин бадылааны-биле, Э.Д.Ондарнын 1-4 класстарга тургусканы эге школанын номчулга программазынга (ундурген чылы1998) дууштур тургускан.
Чижек ажылчын планда торээн чугаа эртемин ооредиринге неделяда 2 шак , чылда 68 шак кордунген. Программага дуушпес хажыыдыышкыннар номчулга эртемин ооредиринин шактарынын кызырылганындан тывылган.
Бир чылда -68 шак
Неделяда-2 ш
Бирги улдунда- 18 шак
Ийиги улдунда- 14 шак
ушку улдунда- 20 шак
Дортку улдунда- 16 шак.
Шактарнын кызырылган уржуундан ==ренип эртер номчулганын тематикаларынга бердинген шактарнын база класстан дашкаар номчулганын шактары кызырылган. Класстан дашкаар номчулганы ийи лексиктиг теманы (б=л\кт\) эрткен соонда 1 шакты киирген.
Чижек ажылчын планнын тема аайы-биле шактарга хувааттынганы:Ажылчын программада кирип турар шингээдир ужурлуг билиглернин адыр бурузунде билиглер хыналдазынын кичээлдери кирип турар. (чурук-биле ажылдар , эдертиглер, чогаадыглар, экскурсия, катаптаашкын)
Э.Д.Ондарнын тургусканы программада албан шингээдир ужурлуг билиглернин адыр бурузун тус-тузунда каш шак дургузунда ооренирин чиге тода айыткан. Ук программада номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазынга чылда 85 шак бердинген. А чижек ажылчын планда программага дуушпейн турар хажыдыышкыннар бар.
4-ку класстын чечен чогаал курузунун утказы дараазында номнарнын дузазы-биле илереттинер болгаш боттаныр :
Б.Л-С. Ондар, Н.С.Конгар, А.С.Шоюн. 4-ку класстын торээн чугаа ному. Тыва Республиканын ниити болгаш ооредилге яамызы бадылаан. 2003 чыл.
Э.Д.Ондар. 4-ку класска класстан дашкаар номчулга ному. 2000 чыл.
Тыва Республиканын ниити ооредилгезинин сорулгалары оореникчилерни чечен чогаал оранынче углап, состун уран чурумалдыг овур-хевирин дамчыштыр чогаалдын долу болгаш делгем утка-шынарлыын хой талазындан угаап билип алырынга дузалап, оореникчилернин ниити сайзыралынче , оларнын билиинин практиктиг болурунче угланган:
•Оореникчилернин чогаадыкчы болгаш интеллектуальдыг шаан, бар курлавырын, сундузун, сонуургалын долгандыр хурээлелге, улусчу культурага, торээн дылынга, улусчу педагогикага даянып тургаш сайзырадыр;
• ал-бодунга, ог-булезинге, торелдеринге, чонунга, будун делегейге хундуткелдиг болурунга, сагыш-човаашкынныг , харыысалгалыг болурунга кижизидер;
• ооредилгенин янзы-буру хевирлеринин системазын уругларнын этнопсихологтуг онзагайларын болгаш хар-назынын барымдаалап чедирер.
Эге школага чечен чогаал номчулгазынын программазы чечен- эстетиктиг болгаш литература шинчилелдиг принциптерге ундезилеттинген.
Э.Д.Ондарнын тургусканы программада албан шингээдир ужурлуг билиглернин адыр бурузун тус-тузунда каш шак дургузунда ооренирин чиге тода айыткан. Ук программада номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазынга чылда 85 шак бердинген. А чижек ажылчын планда программага дуушпейн турар хажыдыышкыннар бар.
Программада кирип турар албан шингээдир ужурлуг номчулганын тематиказы : бистин т=рээн чуртувус; улустун аас чогаалы; школа, сагылга-чурум, ог-буле; кижи, бойдус, экология, кадыкшыл; тыва чоннун чаагай чанчылдары; чылдын уелери; байырлалдар болгаш тураскаалдыг х\ннер - программанын негелдезинге дугжуп, хажыдыышкын чокка сагыттынган.
Эге школага чечен чогаал номчулгазынын программазы чечен-эстетиктиг болгаш литература шинчилелдиг принциптерге ундезилеттинген.
Чечен чогаал номчулгазынын программазы уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынче кол кичээнгейни угландырып турар. Оон иштинде бир онзагай черни оореникчилерни шын чугаалап ооредиринин кол хевири - номчулганын чанчылдарын хевирлээри болгаш ону сайзырадырынче угланган ажылдарны чорудары ээлеп турар. Номчулга кичээлдеринин кол сорулгазы- номчуурунун ыыткыр дынналдыр хевиринден эгелээш, ханы, медерелдиг иштинде номчуурун чедип алыры.
Чечен чогаал номчулгазы состун чогаадыкчы уран -мергенин билиндирер, чогаалдар номчуурунга уругларнын сонуургалын оттурар.
Эге класстарга чорудар ажылдарнын база бир кол угланыышкыны-оореникчилернин харылзаалыг чугаазын сайзырадыры. Топ черни созуглел-биле ажыл ээлеп турар. Созуглел- биле ажылдап тургаш оореникчилер созуглелдин темазын тодарадып билир, кол бодалын тодарадып билир, ады (эгези) оон темазынга болгаш кол бодалынга даянып алгаш адын тывары, кезектерге чарары, созуглелдин кезектерин хеп-хенертен, бир катап, оон соонда дээн чижектиг состер-биле харылзаштырып билири, созуглелде ажыглаан деннелгелерни, метафораларны, диригжидилгени тып билири, созуглелдин жанрлары- биле таныжары болур
Уруглар чугаа сайзырадылгазынын кичээлдеринге дыл материалдарын хайгаарап, чечен чогаалды номчуп, сайгарып тургаш состернин кандыг-бир чувелерни азы болуушкуннарны илередирин, оларнын тодаргай уткалыг болурун, чамдык состернин хой уткалыг болурун, ангы-ангы домактарга, ылангыя харылзаалыг чугаага , чоок болгаш удурланышкак уткалыг болурун билип алыр. Оон туннелинде уруглар бодунун бодалын чиге болгаш тода илередирде утка талазы-биле эн-не тааржыр состу шилип ооренир, оларнын словарь курлавыры чоорту байыыр болгаш идепкейжиир.
Ниити билиглер, арга-мергежил болгаш ажыл чорудулганын аргалары.
Ханы билиг алырынын ажыл чорудулгазы.
Оореникчилернин мозу-шынарында, аажы-чанында (Личностные результаты изучения) хевирлеттинген турар ужурлуг билиглер:
- ооредилгенин чедиишкинниг болурунун чылдагаанын тып билири;
- бодунун ажылын туннеп, унелеп билири;
- Бодунун торээн чуртунга болгаш чоннунга, оон амыдырал-чуртталгазынын хамаарылгазын шингээдип алыры;
- оске чоннарнын ниити мозу-шынарынын, моральдыг нормаларынын талаларын билип алыры;
- бодунун-даа, оске чоннун кижилеринин-даа кылган ч\\лдеринин эки азы багай талаларынын уг- шиин тып билири;
- моральдыг болгаш этиктиг негелделерге дууштур аажы- чанын таарыштырып, эде тургустунуп билири;
- оске кижилернин сеткил-хооннун улежип, сагыш-човаачал болуру;
- уран-чечен, культура-биле таныжып тура, чараш овур-хевирни эскерип коруп, шилип билири; ол овур-хевирге домейлештир кижизиттинери;
- Ооредилгеже, эртем-билигже чуткулдуу;
Оореникчилерге хевирлеттинген турар ужурлуг мозу -шынар:
- долгандыр турар бойдуска хумагалыг, камныг, ынак болуру;
- ёзу-чурумга чагырткан, ужур-дурумну сагып билир кижизиг мозу - шынарлыг бооп хевирлеттинген турар;
- Оске соок чоннун хамаатыларын ангылай корбейн, ден эргелиг чоруун кызагдавайн, эки хамаарылгалыг болур.
Чугаа чорудулгазы болгаш медээлер-биле ажыл. (Метапредметные результаты изучения) Оореникчилерге хевирлеттинген турары:
- утка болгаш дыл-домаанын талазы-биле чедингир созуглелди пауза, интонация болгаш номчулганын темпизин барымдаалап шын, медерелдиг, аянныг номчууру;
- таныш эвес созуглелди номчуурунун дургени 1 минутада 65 - 70 хире сос;
- чогаалдын адынга болгаш анаа чураан чуруктарга даянып алгаш, чогаалдын кол утказын тодарадып билири;
- чогаалдын темазынга, кол утказынга, идеязынга хамаарышкан монологтарны (узундулерни, абзацтарны) дынналдыр номчууру, доктаадып алыры;
- чогаалда болуушкуннарнын дес-дараалашкаан барымдаалап утка талазы-биле харылзааларын тодарадып билири;
- улуг эвес созуглелди ангы-ангы кезектерге чарып, кезек бурузунге ат (эге) чогаадыры; башкынын дузазы-биле созуглелдин планын тургузары база созуглелге болгаш оон кезектеринге хамаарышкан айтырыгларны тургузуп билири;
- номчаан чуулунун утказын делгеренгей долу дамчыдары болгаш кысказы-биле допчулап чугаалаары;
- уруглар библиотеказында бар номнар-биле таныжары, каталог аайы-биле алфавит ёзугаар номнарны тып билири;
- номчаан номнарынын дугайында кыска чугаалап билири; справочниктер, энциклопедиялар болгаш уругларнын сеткуулдери-биле (журналдары- биле) ажылдап билири;
- чогаалдын кол маадырларынын чугаазын утказын, аянын, чуну кылып турарын барымдаалап оларга унелел бээри;
Оореникчилерге хевирлеттинген турар ужурлуг билиглер:
- номчаан чогаалынга хамаарышкан бодунун узел
- бодалын бодунун состери-биле аас болгаш бижимел хевирге дамчыдып билири;
- номчаан чогаалынын кол маадырынын мозу-шынарынын дугайында бодунун бодалдарын чугаалап билири;
- номчаан чогаалынын кол маадырларынга болгаш чогаалды бижээн авторнун коружунге хамаарыштыр бодунун узел - бодалын бодунун состери-биле аас болгаш бижимел хевирге дамчыдып билири;
- домейлешкек ындыг созуглелдерни болгаш айтырыгларга харыыларны бижимел хевирге тургузуп билири;
Чогаадыкчы ажыл-чорудулга (Творческая деятельность)
Оореникчилерге хевирлеттинген турары:
- диалогту аянныг рольдап номчууру;
- план езугаар созуглелди тургузуп билири;
- хайгаараан чуулунун даштыкы хевирин чугаалап, корген-билген чуулунун дугайында, болган болуушкуннун дугайында ханы сайгарылгазын кылып тургаш, чугааларны тургузуп билири;
- бердинген тема езугаар чогаадыгларны, номчаан номунга, корген кинозунга, теледамчыдылгага, созуглелдернин узундулеринге унелелди бижип билири;
- номчаан чугаазынга хамаарышкан шиижиткен коргузуглерге киржири, шээжи-биле доктаадып алган шулуктерин, чогаалдын узундулерин аянныг номчуп билири;
- бердинген чуруктар езугаар чогаадыгларны чогаадып билири.
Оореникчилерге хевирлеттинген турар ужурлуг билиглер:
- чогаалдын маадырларынын бирээзинин талазындан (адындан, арнындан) делгеренгей азы допчу чугаа кылып билири; чугаанын сюжедин болгаш кол маадырларынын болуушкуннарын улаштыр чогаадыры;
- номчаан чогаалдарынга чуруктарны чуруп билири;
- болук иштинде сценарийни болгаш проектилерни тургузуп билири;
Чогаалдын дыл-домаан онзагайын сайгарары (Литературоведческая пропедевтика)
Оореникчилерге хевирлеттинген турары:
- созуглелде чугула утка илередир состу ылгап билири; баштай иштинде номчааш, оон соонда аянныг ыыткыр номчууру;
- аас чогаалдарынын болгаш чечен чогаалдарынын хевирлери-биле (жанрлар) практиктиг таныжылга; басня, оон онзагай талалары- биле таныжары;
- авторнун бодалын, кол маадырларнын овурун, хевир -дурз\зун, аажы-чанын, оларнын чуну кылып турарын, амыдырал-чуртталгазын тодарадып билири;
- авторнун кол маадырларга хамаарылгазын тодарадып, чугаалап билири;
- жанрларны деннеп тургаш ылгап билири ( тоол - басня, тоол - тоолчургу чугаа, - тоол - чечен чугаа и т д); Оореникчилерге хевирлеттинген турар ужурлуг билиглер:
- аянныг уран номчулганын аргаларын (деннелге, диригжидилге, метафора) ажыглап тургаш, созуглелдернин анализин кылып ооренири;
- д=мейлешкек майык езугаар, аянныг уран номчулганын аргаларын (деннелге, диригжидилге, метафора) ажыглап тургаш созуглелдерни, шулуктерни чогаадып тургузуп ооренири.
Метапредметтиг
Хун буруде кылыр ажылдар (Регулятивтиг)
Оореникчилерге хевирлеттинген турары:
- бодунун кылыр ужурлуг ажылын планап билири; салып алган сорулгаларын ёзугаар ажылын кылып билири;
- башкынын айытканын езугаар даалганы кууседип сагыыры;
- ооредиглиг кылдыныгларны аас болагш бижимел хевирге кылып билири;
- болуушкун тонгенде оон туннелдерин унелеп демдеглээн соонда эдилгелерни кылып билири; Оореникчилерге хевирлеттинери:
- башкы-биле демниг ажылдажыышкын уезинде чечен чогаалды ооренип шингээдип алырда чаа- чаа сорулгаларны салып билири;
- кылып турар ажылдарын ажыл уезинде болгаш ажыл соонда шын азы шын эвес кылып турарын боду сайгарып, шинчилеп билири;
- номчулга талазы -биле бодунун ажылын планнап билири.
(Познавательный)
Оореникчилерге хевирлеттинген турары:
- херек билиглерни словарьларны ажыглап тургаш тып билири;
- чогаалдарны болгаш оон кол маадырларын деннеп болгаш тускай негелде езугаар ангылап билири;
- чогаалдын кол маадырларынын состерин, кылып турар чуулдерин, аразында харылзааларын шингээдип алыры
Оореникчилерге хевирлеттинери:
- херек билиглерни библиотекалардан, ооредиглиг литературадан болгаш Интернеттен тып билири;
- амыдыралдын болуушкуннарын, чечен чогаалдын хевирлерин, кол маадырларын деннеп болгаш ангылап билири;
- чогаалга унелел берип тура, бодунун амыдыралынга даянып, даап бодаашкыннын (логиктиг) чылдагаанын айтып турар харылзааларны аас болгаш бижимел хевирге шын тургузуп билири;
- бердинген статья-биле ажылдап билири (статьянын кол бодалын тодарадып, планын тургузары).
Коммуникативтиг
Оореникчилерге хевирлеттинген турары:
- болукке ажылдап ооренири; бодунун бодалындан ангыда эжинин узел-бодалын база дыннап, унелеп билири;
- туннел ундурерде бодунун бодалын тайылбырлап билири болгаш эш-ооруннун узел-бодалы- биле деннештирип билири;
- эжинге херек медээнин утказын хажытпайн, шын тода дамчыдып билири;
- демниг ажыл уезинде эжинге дузаны чедирери, бот-боттарын хынажып билири;
- диалог чугаага киржип, чугаанын темазын ханыладып, хогжудуп билири;
- салдынган сорулгаларны чедип алырда чугааны шын тургузуп билири;
Оореникчилерге хевирлеттинери:
- салып алган сорулгаларны чедип алырда, оске кижилернин узел-бодалдарын база дыннап билири;
- болук-биле ажыл уезинде чогуур айтырыгларны салып билири.
Номчулгага болгаш чугаа сайзырадылгазынга оореникчилернин алган турар ужурлуг кол билиглери, мергежилдери болгаш чанчылдары.
4-ку классты доозуп тура уруглар дараазында чуулдерни билген турар ужурлуг:
• номчулганын шын, медерелдиг, аянныг номчуур шынарларынын болгаш дынналдыр база иштинге номчуур хевирлерин уруглар шингээдип апкан турар ужурлуг.
• Берге эвес созуглелди литературлуг шын адаашкын ёзугаар медерелдиг , шын аянныг, чугурту номчуур.Аянныг номчулгага белеткенип ап билир, болгаш рольдар аайы-биле аянныг номчууру.
•Созуглел-биле ажыл. Созуглелдин кезектеринин дес-дараалашкаан болгаш утка талазы-биле аразында харылзааларын барымдаалап , номчаан чуулунун планын тургузары. Улуг эвес чогаалда авторнун кол бодалын илередип шыдаары.
• Чогаалдын киржикчилеринин чугаазын болгаш чуну кылып турарын барымдаалап, оларны унелеп билири.
•Бодунун тургузуп алган планын ёзугаар номчаан ч\уулунун утказын допчулап чугаалап билири. Корген-билген, хайгаараан чуулдеринин дугайында чечен чугаа тургузуп билири. Бодунун номчаан чогаалынын утказын чугаалап, оон маадырларынга характеристика берип билири. Состун созуглелде кирген утказын тайылбырлап билири. Бойдуска азы кижилерге характеристика бээринге эргежок чугула чеченчиткен состер болгаш илередиглерни база созуглелди тып билири.
•Чогаалдын хевирлери-биле таныжылга. Улустун аас чогаалынын хевирлери: тоол, ыр, улегер домактар, тывызыктар, кожамыктар, дурген-чугаалар, чечен-мерген чугаалар.
• Басня болгаш оон онза чуулдери (ойзуп чугаалаары, маадырлары, кол бодалы,дылы) •Номчулганын темпизин шын сагып, таныш эвес созуглелди номчуурунун дургени минутада 75-90 сос.
Темаларнын туннелин унелээри.
«5».- 1 минутада 75-90 сос номчуурга салыр.(Программаны бедик деннелде шингээдип алган).
«4».- 1 минутада 65-80 состу номчуурга.(Программаны бедик деннелде шиёгээдип алган).
«3».- 1 минутада 60-70состу номчуурга.( Программаны шингээдип алган).
«2»- 1 минутада 30-40 сос (.Программаны шингээдип албаан).
Литература данзызы.
Э.Д.Ондар. «Эге школанын номчулга программазы»-1994ч.