Урок ' Т. Сметанин Төбөбөр кус сымыыттаабыта. өЛөр суолтанибыыһаабыта'

МБОУ "Югюлятская средняя общеобразовательная школа"

МР Вилюйский улус (район)

Республика Саха (Якутия)

Саха тылыгар интегрированнай аһаҕас уруок. 4 кылаас.

«Аат тыл. Т.Сметанин «Төбөбөр кус сымыыттаабыта, өлөр суолтан бөрө быыһаабыта»

2015с

Биһиги оскуолабыт II көлүөнэ стандартарын программатынан 2008-2009 үөрэх дьылыттан ылынан үлэлиир. Саҥа киирбит сүүрээнин кэлэр көлүөнэ оҕолоро бары өттүнэн дэгиттэр сайдыылаах, олоххо бэлэмнээх буоларын туһугар араас ньымалары туһанан үөрэтии.

Хас биирдии оҕо билиитэ-көрүүтэ киэҥ хайысхалаах буоларыгар араас үөрэтэр биридимиэттэри холбоон үөрэтиини киллэрбиппит.

Бу көрдөрүллүбүт уруокка саха тылын уонна ааҕыы уруогун алтыһыннаран үөрэтии. Бу уруокка оҕо бэйэтэ анааран көрөн үлэлиир дьоҕурун сайыннарыы. Сүрүн биридимиэтинэн "Саха тыла" , көмө биридимиэт" Саха тылын ааҕыыта". Бу биридимиэттэр алтыһыыларын сөпкө туһаннахха оҕо билиитин биир чопчу биридимиэккэ муҥурдаммакка, киэҥник тутта үөрэнэр. Бу уруокка куолаан, бөлөҕүнэн үөрэтии дьайыылары сайыннарыы киирэр.Оҕоҕо бэйэтэ толкуйдаан таһааран, ырытар кыах бэриллэр. Уруок хаамыытыгар сыһыаран уйулҕа, өй-санаа, иэйии үлэтин ырытан көрөр буолуохтаах.

Саха тылын уонна ааҕыы уруогун технологическэй картата

Ааптар

Марфа Реворьевна Жучкина, алын сүһүөх учуутала, Үгүлээт орто оскуолата.

Кылаас

4

УМК

А.П.Колесова,У.М.Флегонтова,В.М. Анисимов, С.К.Колодезников, Е.С. Руфова.Саха тыла: Төрдүс кылааска үөрэнэр кинигэ. ДЬ.: Саха сиринээҕи кинигэ изд-та,1988.

Л,В.Захарова, Л.К. Избекова. Ньургуһун: түөрт сыллаах начальнай оскуола төрдүс кылааһыгар ааҕар кинигэ. Дь.:Бичик, 2013

Уруок тиэмэтэ

«Аат тыл. Т.Сметанин «Төбөбөр кус сымыыттаабыта, өлөр суолтан бөрө быыһаабыта»

Уруок тиибэ

Саҥа тиэмэни барыы.

Уруок көрүҥэ

Саха тылын уонна ааҕыы уруогун алтыһыннарыы

Уруок сыала-соруга

1.Аат тыл өйдөбүлүн, арааһын чиҥэтии. Суруйааччылар олохторун уонна кэпсээннэрин билиһиннэрии. 2. Оҕолор кэпсээни бэйэлэрэ баҕаран туран ааҕалларыгар уһуйуу.

3.Тиэкис ис хоһоонунан ситимнээх ыйытыыны сатаан туруоруу уонна толору эппиэти биэрии.

4. Оҕо сааһылаан бэйэтин тылынан саҥарар саҥатын салгыы сайыннарыы;

5. Оҕолору бэйэ-бэйэҕэ эйэҕэс сыһыаҥҥа иитии.

6. Оҕолор бэйэлэрэ үлэлээн уруок сыалын, тиэмэтин анааран таһааралларын ситиһии.

Былааннанар түмүк

Үөрэнээччи билиэхтээх:

- Аат тыл өйдөбүлүн, ханнык ыйытыкка хоруйдуурун;

- Аат тылы атын саҥа чаастартан араарар;

- Аат тыл арааһын ;

- Суруйааччы олоҕун, айар үлэтин;

Туттуллар тэриллэр

Слайд, карточкалар, сигнальнай бэлиэлэр, чааһынан арахсыбыт тиэкистэр.

Уруок хаамыыта:

Уруок этаптара

Учуутал үлэтэ

Үөрэнээччи үлэтэ

Туттуллар тэрил

Кэмэ

Билэр-көрөр үөрүйэх. (познавательные УУД)

Бодоруһар үөрүйэх

(коммуникативныеУУД)

Бэйэни салайынар-дьаһанар үөрүйэх(регулятивные УУД)

Үөрэнээччи тугу оҥоруохтаа5а

Үөрэнээччи иҥэринэр

сатабыла

Үөрэнээччи тугу оҥоруохтаа5а

Үөрэнээччи иҥэринэрсатабыла

Үөрэнээччи тугу оҥоруохтаа5а

Үөрэнээччи иҥэринэр

сатабыла

I.

Тэрээһин чааһа

Дорооболорун,о5олоор. Мин аатым Марфа Реворьевна. Эһиэхэ саха тылын уонна төрөөбүт тыл уруогун холбоон ыытыам. Бу уруокка биһиги элбэхтик ааҕыахпыт, суруйуохпут, пааранан, бөлөхтөрүнэн үлэлиэхпит. Т.Сметанин биир кэпсээнин кытта билсиэхпит.

Уруокка бэлэм буоларга дьаһанар.

Учууталы истэр

1 м

.

Бары турдубут.

Бэйэ-бэйэбитин утарыта көрүстүбүт, эйэҕэстик мичээрдэстибит.

Оҕолор бары туран эҕэрдэлэһэллэр.

До5орун кытта алтыһар

II.Киирии чааьа

1)Билигин бары дуосканы көрдүбүт. Бэриллибит тыллары аахтыбыт.

-Бу тыллары уопсай биир тылынан туох диэн ааттыахха сөбүй?

(Бу тылларга анал ааттар, чопчу предмети бэлиэтиир, паараласпыт аат тыллар, айылҕа көстүүтүн бэлиэтиир тыллар,идэни көрдөрөр, элбэх, биир ахсааны көрдөрөр тыллар)

Дуосканы көрөллөр

Бары бииргэ ааҕаллар.

Учуутал ыйытыгар хоруйдуур.

Бэйэтин билиитин чопчулуур

Урут истибитин сааһыланар

Учууталы кытта алтыһар

Ыйытык кэмигэр учууталы кытта алтыһар

Учуутал саҥатын истэр.

Доҕорун эппиэтин сэргээн истэр.

Оҕолор ааҕалларын тулуйан истэр

Атын оҕолор эппиэттэрин хонтуруоллуур.

Истэр болҕойон, сорук туруорар, ырытар, сыаналыыр.

Түмүккэ кэлэн бэйэтин санаатын этинэр .

Слайд№1

Хатыҥ, эьэ, Бүлүү, үөрэнээччи,ардах,ырыаһыт, туман, балыктар, дьон-сэргэ, Мастаах.

5м

.

-Бэриллибит тылларга ыйытыыта туруорун. Тоҕо итинник ыйытыыны туруордугут, быһаарыҥ.

(Бэриллибит тыллары биирдиилээн быһаараллар ыйытык туруоран, бу тыллар Ким? Туох? ыйытыыга хоруйдуулларын быһаараллар).

Маладьыастар, ол аата биһиги бүгүн кэпсэтэр тиэмэбит Аат тыл.

Учуутал ыйтыгын истэр,толкуйдуур.

Оҕолор бүгүҥҥү уруок тиэмэтигэр бэйэлэрэ толкуйдаан,быһааран кэлэллэр.

Ыйытыкка сөптөөх хоруйу көрдүүр

Доҕорун болҕойон истэр.

Доҕорун эппиэтин ырытар, санаатын этинэр

Оҕолор эппиэттэрин хонтуруоллуур, киирэн биэрэн үлэлиир.

Сөптөөх эппиэти көрдүүр, сыаналанар.

Слайд №2

Уруок тиэмэтэ:

Уруок сыала-соруга:

Соруктар ??

III.

Тэтэрээккэ ыраастык суруйуу

-Сөп, маладьыастар. Билигин бу тыллартан тэтэрээккэ анал ааттары ыраастык суруйуохпут. Тэтэрээккэ үлэлиэхпит иннинэ бүгүҥҥү чыыһ ылабытын суруйабыт. Суруйарбытыгар хайдах олоробутуй, оҕолоор?(Оҕолор тэтэрээккэ анал ааттары Бүлүү, Мастаах тыллары суруйаллар).

(суруйан бүппүттэрин кэннэ).

Уруучукабытын уурдубут. Бииргэ олорор доҕорбут хайдах суруйбутун бэрэбиэркэлиибит.

Мастаах диэн тоҕо улахантан суруйдубутуй? Билэҕит дуо?

(слайданан кылгастык иһитиннэрии оҥоробун)

Учууталы кытта алтыһар.

Бэсиэдэни истэр

Истибит билиитин инэринэр.

Учууталы,доҕорун истэр

Бэйэтин билиитигэр олоҕуран санаатын этэр

Бэйэтин санаатын сааһылыыр.

Слайд№3

Мастаах күөл ойуута

Саха сиригэр

723 тыһ күөл баар эбит, Ол иһигэр 26 ураты күөл баар. Олортон биирдэстэрэ биһиги улууспутугар Мастаах күөлэ (бу сытар). Хотугулуу-Илин сытар. Бу күөл Кыргыдай, Хаҕын аттыгар сытар күөл. Уопсай иэнэ 16,5 кв км.

4мун

IV

Уруок сүрүн чааһа

1.Тылга үлэ

1. -Оҕолоор, ол аата аат тыл хас да көрүҥнээх буолар диэн быһаардыбыт. Билигин эһиэхэ тыллары биэртэлиэм.Бэриллибит тыллары ханнык бөлөхтөрө араарыахха сөбүй? Толкуйдаан, тэтэрээппитигэр суруйабыт.

( Ньургуйаана, күрүө-хаһаа, чаҕылҕан, куруппааскы, кустук, кинигэ, булчуттар, асчыт, сүгэлэр, оробуочай, Хомустаах, иһит-хомуос, уруучука, доҕор-атас, атыыһыт,ньирэйдэр.)

Чэ, эрэ оҕолор бүттүбүт. Ким хас бөлөххө араарда? То5о итинник араардыгыт? Ким эппиэтиэй? Ол аата.....

Слайданы көрөр

Учууталы, бииргэ үөрэнэр оҕолорун кытта алтыһар.

Бииргэ үлэлииргэ түргэнник киирэр.

Доҕорун санаатын сатаан тулуйан истэр.

Бэйэтин хонтуруоллуур

Слайд №4ААТ ТЫЛ

Чопчу предмет-

Айылҕа көстүүтэ-

Анал аат-

Паараласпыт аат тыл, идэни көрдөрөр а/т,

Биир, элбэх ахсааннаах аат тыл-

(Ньургуйаана, күрүө-хаһаа, чаҕылҕан, куруппааскы, кустук, кинигэ, булчуттар, асчыт, сүгэлэр, Хомустаах, иһит-хомуос, уруучука, доҕор-атас, ньирэйдэр.)

5 м

2.Карточканан үлэ

2 Салгыы пааранан үлэлиэхпит. Мин эһиэхэ сорудахтаах карточкалар түҥэтиэм.Бииргэ олорор табаарыскын кытта сүбэлэһэн тэтэрээппитигэр үлэлиибит.

Ким сорудаҕы бүтэрдэ?

Тэтэрээппитин атастаһабыт уонна бэрэбиэркэлиибит.

( тэтэрээти биэрэллэр).

Хайа, оҕолоор туох түмүккэ кэлэбит? Аат тыл диэн сана чааһыгар туох диэн быһаарыы биэриэххэ сөбүй? (Түмүк оҥоруу) Ким хайдах үлэлээтэ? Барытын сөп диир буоллаххытына 5 баал, сороҕо-4 баал, элбэх сыыһалаах 3, 2 баал-кыайбатах.

Карточканан сатаан туттар

Хардарыта бэрэбиэркэлэнии

Түмүк оҥоруу.

Бэриллибит сорудаҕы ырытар, толкуйдуур.

Доҕорун этиитин истэр, санаа атастаһар.

Сорудаҕы анаалыстыыр,ырытар.

Сыыьаны булан көннөрөр, доҕоругар көмөлөһөр.

Биир санааҕа кэлэр,санаатын үллэстэр.

Бэйэтин сыыһатын булан көннөрөр,бэрэбиэркэлиир.

Сыаналыыр, сыаналатар.

Слайд №5

Карточка №1

Аат тыллар миэстэлэрин булалларыгар көмөлөһөр.

От-мас барыта муус ___бүрүммүт.Хараҥа халлааҥҥа __уота долгулдьуйар.Сарсыарда ___ хаамар наһаа үчүгэй. Кыраһа____кырынаас суола көстөр.

Карточка№2

Бэриллибит тыллартан чопчу предмети кордорор аат тыллары уьул.

Сыттык, дьүкээбил, хайыһар, кырыа, муус, хаҥкы, силлиэ, уруок.

Карточка№3

Паараласпыт аат тыллары уһул.

Бэс, киһи-сүөһү, дуобат, таас, ырыа-тойук, ойбон, от-мас, дьон-сэргэ, куорат, сайын.

Карточка №4

Идэни

Көрдөрөр аат тыллары суруй.

Кырса, сылгыһыт, кинигэлэр,бөһүөлэк,балыксыт, хаалтыс, муҥхаһыт, балык, булчут.

Карточка№5

Аат тыллары элбэх ахсаанна уларытан суруй.

Таба, уруок, чоппууска,ньургуһун, учуутал, кыыс, салааска.

8м

3.Сынньалан

3.Үлэ кэнниттэн сынньана таарыйа болҕомтоҕо оонньуохпут.

Мин чопчу предмети ааттаатахпына илиигитин таһынаҕыт, айылҕа көстүүтүн эттэхпинэ илиибитин өрө уунабыт, онтон анал ааттары эттэхпинэ атахпытынан хаамабыт.Чэ,эрэ оонньуубут саҕаланна.

Сөп, маладьыастар, олордубут.

О5олор бол5омто5о оонньууллар

Учууталы кытта алтыьар.

Слайд№6

Чопчу предмет -таһын.

Айыл5а костуутэ-илиигин өрө уун.

Анал ааттар- атаххынан хаамаҕын.

2м

4.Суруйааччыны кытта билсии

Бу ый оҕолоор, туох ыйай? Байанай ыйа. Байанай диэн тугуй?

Былыр былыргаттан саха омук булдунан дьарыгырар......Ханнык булт көрүҥнэрин билэҕит?

Сорох ардыгар бултааһын кэмигэр араас көрүдьүөс түгэннэр баар буолаллар. Бүгүн биһиги биир оннук кэпсээни ааҕыахпыт.

Т.Сметанин " Төбөбөр кус сымыыттаабыта, өлөр суолтан бөрө быыһаабыта "

Билигин мин эһиэхэ сахабыт сирин суруйааччытын кытта кылгастык билиһиннэриэм.

Бэсиэдэни истэр, учууталлыын алтыһар.

Бэйэтин билиитин саныыр.Туох сананы билбитин иҥэринэр.

Истибит билиитин үллэстэр

Доҕорун санаатын сыаналыыр

Түмүк оҥорор.

Слайд№ 7( фото)

Талааннаах суруйааччы, хорсун саллаат Тимофей Егорович Сметанин кылгас буолан баран чаҕылхай олоҕу олорбута. Кини 1919 с сэтинньи 25 күнүгэр Кэбээйи оройуонун Тыайа нэһилиэгэр дьаданы ыалга төрөөбүтэ. Кэбээйи ситэтэ суох орто оскуолатын бүтэрэн баран Дьокуускайга атыы-эргиэн техникумугар үөрэммит. Поэт бастакы айымньытынан " Бэлэм буол" хаһыакка бэчээттэммит хоһоон этэ.Кини оҕолорго анаан " Куоска олоҥхото" диэн остуоруйа-поэманы ,

" Мэхээлэчээн булчут" , " Егор Чээрин" диэн сэһэннэри, " Күөрэгэй" диэн остуоруйаны, элбэх ырыалары, хоһооннору, драмалары суруйбута.

2м

V.

Кинигэнэн улэ

Кинигэбитин 107 сирэйи арыйдыбыт.

Бастаан бары ботугураан ааҕабыт. Ис хоһоонун өйдүү сатыыбыт.

Чэ эрэ, кэпсээн кылгас ис хоһоонун этиэҕин эрэ. Ханнык өйдөммөт тыллар баалларый?

(сиэр ат- сырдык кугастыҥы дьүһүннээх, кутуруга ,сиэлэ хараҥытыҥы, аппа- оҥхой, арҕаа дьааҥы- күн киирэр арҕаа диэки , нуурайан бардым- утуктаан, күөх оһорсун- күөл кытыытыгар үүнэр күөх от, тууркам сомуогун- былыргы саа, буута быстарынан- түргэнник, сонньуйдум- күлэр икки хомойор икки ардынан.

.( ырытыы кэпсээни ис хоһоонун).

. Билигин түөрт бөлөххө арахсан үлэлиэхпит.Кэпсээни түөрт чааска араардыбыт. Бөлөх аайы биирдии чааһы биэрэбин уонна слайдаҕа бэриллибит сорудахтарынан үлэлиибит.

• Бастакы, иккис ,үһүс,төрдүс бөлөхтөр хайдах үлэлээтилэр, онтон бэйэҕит бөлөххүт туохха ыарырҕатта?

Оҕолор ааҕаллар. Ыарахан тыллары булан быһаараллар.

Бөлөҕүнэн үлэлииргэ бэлэмнэнэр

До5орун учууталын истэр.

Сөпкө, сыыһата суох ааҕар,анаалыстыыр.

Бөлөҕүнэн үлэлээн санаатын сааһылыыр

Доҕорун сыыһатын булан көннөрөр, санаа атастаһар.Кэпсэтииуратыларын өйдүүр табан кэпсэтэр.

Ис хоһоонун кылгастык бэйэ тылынан этэллэр Кэпсэтэр киһитин убаастыыр, сэҥээрэр, санаатын болҕойон истэр, ылынар.

Бөлөхтөр ырытар сатабылларын тулуйан истэр.

Ханнык баҕарар эйгэҕэ кэпсэтэригэр дьон болҕомтотун тардар, сэргэхситэр, сонурҕатар.

Бэйэтин сыыһатын булан көннөрөр, дакаастыыр.

Слайд №8

Тылы быһаарыыга

ойуу ( сиэр ат, аппа,күн киирэн эрэрэ,күөл кытыыта, туурка саа)

Слайд №9

1Тиэкси хоһоонноохтук, доргуччу ааҕыы; 2.Аахпыт чаастаргытын ааттаан;

3. Икки,үс этииинэн кылгас ис хоһоонун кэпсэтиһиҥ, 4.Тиэкис ис хоһоонунан ыйытыкта туруоруҥ,

5.Аат тыллары булан тэтэрээккэ суруйуҥ.

15м

VI. Түмүк.

(Түмүгү ыйытык көмөтүнэн оҥоруу, дьиэҕэ сорудаҕы биэрии).

Сөп, маладьыастар. Бүгүҥҥү уруокка тугу гынныбыт? Тугу ситистибит? Ханнык ааптар кэпсээнин аахтыбыт?

Ханнык саҥа чааһын санатыстыбыт? Туох түмүккэ кэллибит?

Дьиэҕитигэр Т.Сметанин " Куһу ураҕаһынан да бултуурбут" диэн кэпсээнин ааҕаарын. Бу кэпсээнтэн аат тыллар араастарын булан тэтэрээккэ суруйабыт. Ким төһөнү буларынан.

Түмүк оҥорууга кыттар. ( Хас биирдии оҕо бэйэтин-бэйэтэ сыаналанар

Тугу билбитин сааһыланар, анаалыстыыр

Санаатын этинэр

Бары бииргэ бэйэлэрин уонна хардарыта бэрэбиэкэлэһэн, биир түмүккэ кэлэллэр.

Түмүк оҥорон санааларын атастаһаллар.

Бэйэтин санаатын сааһылыыр, түмүктүүр.

3