Программа внеурочной деятельности Улусчу ужурлар

«Улусчу ужурлар» ооредилге эртеминин

1-ги класска программазы

«Тос-ла чузун малымайны азыраза байыыр-ла мен». 68 шак.Болук

2

5-6

Азырал малдарнын он-чузуну. Шээр малдар.

Ат хуваалдазы

2

7-8

Азырал малдарнын он-чузуну. Бода малдар.

Доруг, шилги

2

9

Эр кыс болгаш чаш малдарнын ат хуваалдазы.

Хунан, лонен

1

10

Салгал малы, Ыдык малы, Эжелик малы.

Ыдык,эжелик

1

11

Малдын им-демдээ.

Им

1

12-13

Мал толун алзыры - тоотпалаары, чучуулаары, хоглээри, чууктаары.

Тоотпалаары, чучуулаары

2

14

Оскус мал. Хостурган чаш мал. Ону азыраары.

Хостурган

1

15-16

Кажык деп чул, билир сен бе? Кажыктаары.

Кажык

2

17-18

Азырал малдарга хамаарышкан кожамыктар чалбарыглар, тывызыктар, улегер домактар моорейи.

Чалбарыг

2

19

Сут, эът, дук бээр малдар.

Ыдыктыг

1

20

Сут - ыдыктыг чем. Суттен кылган ак чемнер.

Езулал

1

21-22

Шага. Шага эрттиреринин езулалдары. Шага оюннары.

Кош, хонаш

2

23

Ог - кошкун огбелеривистин солуттунмас эдилели. Кош, хонашты шилиири.

Хавыялыг

1

24

Хана баштары: ос азар оскус хана. Кавай азар хавыяалыг хана.

Боодей

1

25

Ог дугайында оюннар. Чадыр ог. Боодей ог. Алдын орду.

Ожук

1

26

Ожук даштары. Ог оду. Чер оду.

Хунежир

1

27

Отту салырынын ужурлары (чангыс ыяш чалгаарааш кыппас, ийи ыяш сымыранчыр дээш кыппас, уш ыяш хунежир дээш кыппас).

ужур

1

28

Отче чем каарынын ужурлары. От-биле сугга хамаарышкан ужурлар.

1

29

От дугайында тоолчургу чугаалар, чалбарыглар.

Тоолчургу чугаалар

1

30

Ожук даштары, ог-оду, бичии от, улуг от.

Бичии от, улуг от

1

31-32

Азыраарга мал озер, ажылдаарга чурт сайзыраар.

сайзыраар

2

33-34

Катаптаашкын.

2

Азырал малдарны хар-назын аайы-биле адаары-6 шак.

Базымчалаары хоруглуг азырал малдар - 8 шак.

Тыва ак чемнер - 20 шак.

Ажыглаарынга сумелеп турар литература:

1. Арапчор А. эр салым. Кызыл, 1991.

2. Аксагалдай ашак.

3. Ватагин М.Г. тувинские народные сказки. Москва.;Наука, 1972.

4. Билен-оол М. чоннун чанчылы деп чул? Эне созу, 1994, февраль 4-10.

5. Куулар Н. буянныг ог. Шын,1990, март6.

6. Самбу И. тыва оюннар. Кызыл, 1994.

7. Тыва чоннун бурунгу ужурлары. М.Б.Келин-Лопсан. 1994.

8. Тыва улустун чанчылдары болгаш езулалдары. М. Х. Маннай-оол, 1991.

Улусчу ужурлар.



Тайылбыр бижик.



Улусчу педагогика амгы школанын ооредилге -кижизидилгелиг ажылынын кол ундезинин тургузуп, ниити ооредилге системазында чаа угланыышкын, тускай эртем болуп турар.Чоннун чаагай чанчылдары, сагылга-ёзулалдары, ужурлары улусчу педагогиканын кол озээн тургузуп турар. Улусчу педагогиканын идеялары, байлак дуржулгазы болгаш аргалары чугле школада, башкылаашкында ажыглаттынып турар эвес, а ог-буле кижизидилгезинде, ада-иелер ортузунда тарап нептерээн.



Улусчу педагогика дээрге ог-буленин, торел-болук улустун болгаш чоннун уруглар кижизидилгезинин дуржулгазы, а этнопедагогика ону шинчилээр эртем. Оон кол сорулгазы-улусчу педагогиканын ужур-утказын, аргаларын шинчилээри, оон депшилгелиг аргаларын ооредилге-кижизидилге ажылынга таарыштыр ажыглаары.



Аныяк салгалга торээн чоннунун депшилгелиг дуржулгазын дамчыдары, ону шингээттирери-кандыг-даа куруненин ыдыктыг хулээлгези. Кандыг-даа чон тускай психологиялыг, бодунун амыдыралынга дуушкен ажыл-агыйлыг, ужурларлыг, ёзулалдарлыг. Тыва чон боду уруглар кижизидер арга-хоргалыг, улегер-чижектерлиг, педагогиктиг культуралыг.



«Улусчу ужурлар» - амыдырал эртеми-дир. Ол ал-бодувус, ог-булевис, аал-коданывыс, доргул-торелдеривис,чер-чурттувус, ажыл-агыйывыс, культуравыс, а кол-ла чуул, мозу-шынарывыс дугайында эртемивис-тир. Амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлеп, буянныг ажыл-ишти хевирлеп ооредир ужурлуг бис.



Улусчу ужурларны тускай курс (ооредилге эртеми) кылдыр ооредири дээрге-ле национал чанчылдарны ханыладыр коору ол.



Кижи-педагогиктиг культуранын хереглекчизи, эдилекчизи, тургузукчузу, кадагалакчызы, нептередикчизи.



Проблемазы: ог-буле, торгул-торел харылзаалары, ундезин ажыл-агый, торээн чер-чурт дугайында айтырыглар, этикет, бойдус ужурлары, кижинин тура-соруу, сагыш-сеткили, оске чоннарнын культуразы.



Сорулгазы:

-ада-огбелеривистин, чоннун депшилгелиг дуржулгазын уругларга шингээттирери;



-амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлээри;



-уругларны ужур сагыыр толептиг кижилер кылдыр кижизидери;



-уругларнын чогаадыкчы шинээн сайзырадыры;



-уругларнын аналитиктиг болгаш кара угаан-биле бодаар шынарларын



сайзырадыры;



Тургузуу: курстун ажылчын программазын Г.Д.Сундуйнун «Улусчу ужурлар» 1-2 класстарга ооредилге номчулга номунга таарыштыр 1 чылга тургускан. Неделяда 2 шак. Чылда 68 шак.



Даянганы: «Улусчу педагогика» 2004ч. авторлары Г.Д.Сундуй, Г.К.Ондар.



Хамаарылгазы: класстан дашкаар ажыл.



Ажыглаар методтары, аргалары: беседа, оюннар, маргылдаалар, моорейлер, хана солун, биче шинчилээшкин ажылы.



Улусчу ужурларны кижизидеринин кол ооргалары: улегер домактар, тывызыктар, чечен домактар, ырлар, когудуглер, тоолдар, тоолчургу чугаалар, улустун оюннары.