План урока узбекскому язқку на тему 'Бошланғич синф ўқувчилари учун ўзбек тилидан қоидалар тўплами'

Шахс ва нарса буюмнинг номини билдирган сўз туркуми от дейилади. От ким? Нима? Кимлар? Нималар? сўроқларига жавоб бўлади.

Сўз ясовчи қўшимчалар -чи, -ла,-сиз, -лоқ,-бон,-истон,-дош,-боз,-паз,-лик.

Ўзакка қўшилиб янг сўз ҳосил қилади.(ошпаз, олмазор)

Шахс ва нарса-буюмнинг белгисини билдирган сўз туркуми сифат дейилади.Сифат қандай? қанақа? сўроқларига жавоб бўлади.

Сўз ўзгартувчи қўшимчалар:-нинг,-ни,-га,-да,-дан. Ўзакка қўшилиб икки сўзни бир-бирига боғлайди

От,сифат,сон сўз туркумлари ўрнида алмашиб ишлатиладиган сўзлар туркуми олмош дейилади.

Гапда ўзаро боғланган сўзлар сўз бирикмаси дейилади.Сўз бирикмаси тушунча ифодалаб, аташ оҳанги билан айтилади.

Шахс ва нарса-буюмнинг сонини, тартибини билдирган сўз туркуми сон дейилади.Сон Қанча? Нечта? Нечанчи? сўроқларига жавоб бўлади

Эгалик қўшимчалари:

-м, -м, -нг, -инг, -и, -си. -миз, -имиз, -нгиз, -ингиз, -лари.

Жарангсиз ундошлар: п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, қ, ғ, ҳ

Жарангли ундошлар: б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, р, нг

Иш-ҳаракатнинг ва ҳолатнинг белгисини билдирган сўз туркуми равиш дейилади. Равишлар Қандай? Қанақа? Қачон?Нечта? каби сўроқларга жавоб бўлади

Шакл ўзгартувчи қўшимчалар: -ча, -чоқ,-лоқ,-хон,-ой,-бек,-жон,-бой,-бону.

Бош келишикдаги отлар ким?, кимлар?, нима?, нималар?, қаер?, қаерлар? сўроқларидан бирига жавоб бўлади, гапда кўпинча эга вазифасида келади. (М: сув, ҳаво, ер)

Тўлдирувчи кимни? нимани?, кимга? ,нимага?, кимда? ,нимада?, кимдан? нимадан? сўроқларидан бирига жавоб бўлади.Тўлдирувчининг тагига узик чизиқ чизилади.

Гап сўз ва сўз бирикмаларининг ўзаро боғланиб,тўлиқ маъно ангнлатишидан ҳосил бўлади.Гап тугалланган оҳанг билан айтилади

Аниқловчи қандай?, қанақа?, кимнинг?, ниманинг? каби сўроқлардан бирига жавоб бўлади. Аниқловчининг тагига тўлқинли чизиқ чизилади.

Гапда ким?,нима?,кимлар?,нималар?,қаер? сўроқларига жавоб бўлган бўлак эга дейилади.Эга гапнинг бош бўлагидир.

Ҳол қаерга?, қаерда?, қаердан?, қачон?,қандай? каби сўроқлардан бирига жавоб бўлади. Ҳолнинг тагига нуқтали чизиқ чизилади.

Гапда нима қилди?,нима қиляпти?, нима қилмоқчи? сўроқларига жавоб бўлган бўлак кесим дейилади. Кесим гапнинг бош бўлаги бўлиб, эга томонидан бажарилгани ҳаракатни билдиради.

Кишиларнинг исми ва фамилияси, ҳайвонларга атаб қўйилган номлар, шаҳар ва қишлоқ, дарё номлари бош ҳарф билан ёзилади. Бундай отлар атоқли отлар дейилади. ( Лобар Олимова, Астана, Сайрам, Сирдарё)

Ўзакка сўз ясовчи қўшимчалар қўшилиб, янги сўз ҳосил қилади. Бу сўз негиз дейилади

Равишлар маъно жиҳатидан тўрт турга бўлинади: ҳолат равиши, пайт равиши, ўрин равиши, даража-мимқдор равиши.

Сўзларнинг маъноли бўлакларга бўлинмайдиган қисми ўзак дейилади.(Ишчи-иш ўзак)

Ўзаклари бир хил бўлган сўзлар ўзакдош сўзлар дейилади. М-н: гулчи, гулзор, гулли сўзларида ўзак гул.

Гапнинг кимга ёки нимага қаратила айтилаётганини билдирган сўзлар ундалма дейилади. Ёзувда ундалмалар асосий гапдан вергул билан ажратилади

Қаратқич келишикдаги отлар кимнинг?, кимларнинг?, ниманинг?, нималарнинг?, қаернинг?, қаерларнинг? сўроқларидан бирига жавоб бўлади, гапда кўпинча отга боғланади ва иккинчи даражали бўлак вазифасида келади. (М: сувнинг, ҳавонинг, ернинг)

Бир турдаги нарса, буюм, шахс(киши), жойларнинг умумий номини билдирган отлар турдош от дейилади. Турдош отлар гапнинг бошида келганда катта ҳарф билан, ўртасида келганда кичик ҳарф билан ёзилади.

Тушум келишикдаги отлар кимни?, кимларни?, нимани?, нималарни?, қаерни?, қаерларни? сўроқларидан бирига жавоб бўлади, гапда кўпинча феълга боғланади ва иккинчи даражали бўлак вазифасида келади. (М: сувни, ҳавони, ерни)

Ўзлик олмоши нарса- буюмни аниқлаб ёки таъкидлаб кўрсатади. Ўз сўзи ўзлик олмоши дейилади.

Жўналиш келишикдаги отлар кимга?, кимларга?, нимага?, нималарга?, қаерга?, қаерларга? каби сўроқлардан бирига жавоб бўлади (-га, -ка, -қа жўналиш келишиги қўшимчаси)

Ҳолат равиши иш-ҳаракатнинг қандай ҳолатда ёки қайтарзда бажарилганини билдиради. Ҳолат равиши қандай?, қайҳолда?, қайтарзда? сўроқларидан бирига жавоб бўлади.М: Салим сувни секин сепди.

Ўрин-пайт келишикдаги отлар кимда?, кимларда?, нимада?, нималарда?, қаерда?, қаерларда? сўроқларидан бирига жавоб бўлади. Гапда иккинчи даражали бўлак вазифасида келади.(Мен боғда ишладим.)

Пайт равиши иш-ҳаракатнинг бажарилиш пайтини билдиради ва қачон?, қачонгача?, қачондан?, қачондан бери?, сўроқларидан бирига жавоб бўлади

Чиқиш келишикдаги отлар кимдан?, кимлардан?, нимадан?, нималардан?, қаердан?, қаерлардан? сўроқларидан бирига жавоб бўлади. Гапда иккинчи даражали бўлак вазифасида келади

Ўрин равиши иш-ҳаракатнинг бажарилиш ўрнини билдириб, қаерда?, қаердан?, қаерга?, сўроқларидан бирига жавоб бўлади.М: Қаҳрамон олдинга югурди.

Сонлар маъно ва грамматик жиҳатдан олти хил бўлади.1. Миқдор сон. 2. Дона сон. 3.Чама сон. 4. Тартиб сон. 5. Жамловчи сон. 6. Тақсим сон. Сонлар кўптнча рақам билан ёзилади

Соннинг номини билдирса (5,45,10) бош бўлак ва иккинчи даражали бўлак бўлади.

Саналадиган нарса-буюмнинг сон-саноғини билдирса гапда аниқловчи ва кесим болиб келади.

Дона сон нарса-буюмнинг доналаб саналадиган умумий сонини билдиради. Дона сон миқдор сонга -та қўшимчасини қўшиш билан ҳосил бўлади: ўнта ўқувчи, бешта китоб.

Мен, сен, у, биз, сиз, улар сўзлари кишилик олмошларидир. Бу олмошлар шахсни билдиради.

М: Мен мактабда ўқийман.

Тартиб сон нарса-буюмнинг саноқдаги тартибини билдиради. Тартиб сон унли товуш билан тугаган миқдор сонга -нчи, ундош товуш билан тугаган миқдор сонга -инчи қўшимчасини қўшиш билан ҳосил бўлади: йигирманчи, бешинчи.

Бирор нарса-буюм, белги ёки сон ҳақидаги сўроқни билдирган олмошлар сўроқ олмошлари дейилади.(ким, нима, қанча, қаер)

Нарса-буюмни, кимсани кўрсатиш учун ишлатиладиган олмошлар кўрсатиш олмошлари дейилади. Кўрсатиш олмошлари қуйидагилар: у, бу, шу, ўша, анга, ана шу, мана, мана бу, анови.

Белгилаш олмошлари нарса - буюмларни белгилаш учун ишлатилади. Белгилаш олмошлари қуйидагилар:ҳамма, барча, бари, жами, бутун, ҳар ким, ҳар нима, ҳар бир, ҳар қайси.

Шахс ва нарса- буюмнинг иш-ҳаракатини билдирган сўз туркуми фъел дейилади. Фъел нима қилди? Нима қиляпти? Нима қилмоқчи? сўроқларига жавоб бўлади

Бўлишли феъллар бажарилган, бажарилаётган, бажариладиган ҳаракатни билдиради: борди, ухлаяпти, ёзмоқчи.

Ҳозирги замон феъли -яп, -моқда қўшимчаларини қўшиш билан ҳосил бўлади.(нима қиляпти?, нима қилмоқда?)

Бўлишсиз феъллар бажарилмаган, бажарилмаётган, бажарилмайдиган ҳаракатни билдиради: бормади, ухламаяпти, ёзмоқчи эмас.

Келаси замон феъли - моқчи қўшимчаларини қўшиш билан ҳосил бўлади.

Келаси замон феъли нима қилмоқчи? нима қилмоқчисан? Сўроқларига жавоб бўлади.

Ўтган замон феъли -ди, -ган қўшимчаларини қўшиш билан ҳосил бўлади.

Ўтган замон феъли нима қилди?, нима қилган? Сўроқларига жавоб бўлади.

Ва, ҳамда, лекин, бироқ, аммо сўзлари боғловчилардир. Боғловчилар сўзларни сўзларга ёки гапларни гапларга боғлайди. М: Кеча кўп қор ёғди, лекин бугун ёғмади.

Гапнинг таркибида икки хил бош бўлак, яъни эга ва кесим бўлса, бундай гап икки бош бўлакли гап дейилади.

Икки ёки ундан ортиқ кишининг суҳбати диалог дейилади.

Икки ёки ундан ортиқ содда гапнинг мазмун ва оҳангига кўра бирикишидан тузилган гап қўшма гап бўлади.М: Майин шамол эсди ва дарахт шохлари қимирлади.

Қарама-қарши маъноли сўзлар антоним сўзлар дейилади.

М: узоқ-яқин, катта-кичик.

Гапдаги бир хил сўроққа жавоб бўлган бўлаклар уюшиқ бўлакларидир. Уюшиқ бўлаклар санаш оҳанги билан ўқилади ва айтилади.

Таллаффузи ва ёзилиши бир хил, лекин маъноси турли хил бўлган сўзлар омоним сўзлар дейилади. М: уч баҳо, самолётда уч.

Бошқаларнинг ҳеч ўзгаришсиз ишлатилган гапи кўчирма гап дейилади. Кўчирма гап муаллиф гапи билан бирга ишлатилади. Муаллиф гапи кўчирма гап кимнинг гапи эканлигини билдиради. М: Бобом деди: " Ватанинг тинч, сен тинч".

Шакли ҳар хил бўлса ҳам, маъноси бир хил бўлган сўзлар синоним сўзлар дейилади.М: авайла, асра, ардоқла.

Синоним сўзлар нутқнинг таъсирли бўлишига ёрдам беради.

Нутқ гаплар орқали билдирилган фикрдир. Нутқ гаплардан, гаплар эса сўзлардан тузилади. Нутқ оғзаки ва ёзма бўлади.

Матн нутқнинг ёзма шакли бўлиб, мазмун жиҳатдан боғланган гаплардир. Матнга сарлавҳа топиш мумкин. Матн қисмларга бўлинади.