Урок калмыцкой литературы 10 класс

МКОУ «Хошуда дундын школ»

Төрскн литератур. 10 класс

Хальмг улсин тууҗ

Сән-Белгин Хасрин «Өнчн бөк» гидг поэмд

хальмг келнә багш

Һәрән Саглар Саранговна

Хошуд

Кичәлин төр: Хальмг улсин тууҗ Сән-Белгин «:Өнчн бөк» гидг поэмд.

Кичәлин күсл: Бичәчин җирһләр, литературн хаалһар болн поэмин һол төрмүдәр дамҗулад хальмг улсин тууҗиг үзүлх.

Кичәлин дөңцл: Сән-Белгин Хасрин дегтрмүдин һәәхүл, бичәчин зург, җирһлин болн билгин хаалһ медүлҗәх зура.

Кичәлин йовуд

1 Багшин үг. Сурһульчнр, мендвт !

Эндр кичәлд нег төрәр күүндвр кехвидн. Мана һол күсл: Сән-Белгин Хасрин бичсн «Өнчн бөк»гидг поэмд ямаран төрмүдәр дамҗулад хальмг улсин тууҗ үзүлҗәхинь олҗ авхвидн. Тер учрар поэмиг сәәнәр умшад, тодрхаһар цуцлт кехвидн. Эн көдлмш кехин өмн бичәч ямаран хаалһар йовад, яһҗ литературт ирсинь медхмн. (Сурһульчнр бичәчин җирһлин болн литературн хаалһин тускар келҗ өгх)

Бичәчин җирһлин хаалһ:

Хальмг бичәчнрин ууһн нертә негнь - Сән-Белгин Хаср . Эн 1909-гч җилд Баһ-Цоохр нутгин Булмгт хотнд угатя улсин өрк-бүлд төрсмн. Өнчн болсн учрар бичкнәсн авн детдомд асргдла; тендән долан классин сурһуль төгсәһәд, хөөннь Әәдрхн балһсна партийн школ төгсәсмн.Сурһуль сурч йовад, литературар, орс бичәчнрин үүдәврмүдәр икәр соньмсмн. Билгин хаалһд орхнь нөкд болсн күн - Манҗин Нимгр. 1934 җ Сән- Белгин Хаср СССР-ин бичәчнрин ниицәнд орв. Эн орчулач болад кесг Пушкинә, Лермонтовин шүлгүд орс келнәс орчулв. 1966 җ «Хальмг олн - әмтнә шүлгч » гисн цол зүүв. 1977 җ Сән - Белгин Хаср «Цаглаһан күр кенәв» гидг дегтр бичсндән О.И.Городовиковин нертә мөрәһәр ачлгдв. Эврәннь умшачнртан бичәч 30 һар дегтр белглв. 1980 җ гемин уршгар Сән - Белгин Хаср сәәһән хәәсмн .

Бичәчин литературн хаалһ

Сән - Белгин Хаср хальмг литературт 20-гч җилмүдин чилгчәр ирсмн. Түрүн үүдәврнь 1927 җ барас һарсн «Дольган» гидг нертә поэм, терүнә хөөн «Хаалһ», «Сумн» гидг шүлгүд бичв .

1929 җ «Мана келн» журналд «Харңһуһас һарлһн» гидг наад бичнә. 1935 җ «Шулмс» гидг нертә шог келвр бичнә, «Бичкн ялч» очерк һарна . Эн җил Москвад литературн газетд «Хойр худлч» гидг тууль барлгдна. Төрскән Харсгч алдр дәәнә хөөн бичәчин билгин шин хаалһ эклән авна. Эн җилмүдт хальмг теегән, терүнә көдлмшчнриг сәәнәр үзүлнә. Сүл җилмүдт кесг шин дегтрмүд һарна. Тедн дунд «Цагин айс» 1961; «Җивртә баһчуд »1962 ; «Өлзәтә өрүн»1966 ; «Әмд заль» 1972 ; «Заяни заян» 1973; «Цаглаһан күр кенәв» 1976 ; «Дурн болн дун» 1980 «Өнчн бөк» гидг поэм чинрәрн, төрәрн ончта орм эзлнә, энүгәр 1936-гч җилд хальмг драмтеатр үүдән секнә. Шүлгүдинь умшулх (2-3 сурһульч)

2 «Өнчн бөк» поэм умшад, төрмүдәрнь күүндвр кех

Сурврмуд :

1 Юунас авн бичәч өнчн көвүнә тускар бичнә? ( Тер орминь олад умштн)

2 Ямаран нутгт э ник һәәхүл болҗана ? ( Эн ик һәәхүл Найнтахн гидг нутгт болҗана)

3 Кен һәәхүлд олн- әмт дуудҗана ? (Э ик хурлһиг байн Эмгнә Овш кеҗәнә?

4 Ямаран һурвн зүсн марһан болҗана ?

А) Мөрнә урлдан

Б) Малын һәәхүл

В) Бөк ноолдлһн

5 Ямаран нертә әмтн ирнә?

А) Эмгнә Овш

Б) Онкра Бегәл

В) Инҗр Байн

Г) Түмдә нойн

Д) Данзн нойн

6 Бөк бәрлдәнд өнчн көвүн орхар седхлә, Инҗр байн юн гиҗ келнә, олад умштн.

(Өнчн көвүн байнас әәлго марһанд орхар седнә. Авһнь ачдан санан зовад, эцкиннь тускар келҗ өгнә. Тер үгнь көвүнд чидл урһана)

Темдглсн өдр олн-әмтн цуглрна. Кесг байна нойдудын чирәд нерн уга. Өнчн көвүн диилвр авна. Баячудын ур күрнә, тедн һалзурна, көвүг алхар седнә. Диилвр авсн өнчн көвүн марһанд нерәдсн сән тохмта мөр авхар седнә, болв хатуч байн өгхәр седхш. (Тер орминь олад, умштн 10 бөлг)

Поэмд орсн дүрмүд ямаран әңгәр хувагдна ?

Баячуд : Эмгнә Овш, Онкра Бегәл, Инҗр байн, Түмдә байн.

Угатя улс : Өнчн бөк, көгшн аав, Мигмр күүкн.

Ямаран үгмүдәрэдниг нерәднә ?

Баячудыг (тарһн, һалзурсн, кишго, аврлт уга, чон нүдтә)

Угатьнриг (Сәәхн цогцта, ут сәәхн үстә, хурц ухата, зөргтә, чидлтә)

Бичәч маднд сөрүд чинртәһәр үзүлҗәнә

3 Ашлвр: Поэмин һол төрнь?

1 Угатя улсин бәәдл үзүллһн

2 Хальмг улсин тууҗ

3 Угатя улсин буцлт (3 чинртә үг)

Зөрүцлһн - буцлт - хүврлт

(противопоставление), (бунт), (изменение)