Башҡорт теле буйынса программа

Баш һүҙ.

Башланғыс класта тәү башлап башҡорт телендә уҡырға, яҙырға өйрәтеү, башҡорт телен предмет булараҡ өйрәнеү һәм уҡыу процесында социаль тәжрибә туплау уҡыу программаһы нигеҙендә тормошҡа ашырыла.

Икенсе быуын хөкүмәт стандарттарының талаптарына ярашлы бала башҡорт теле буйынса белем алыу менән бер рәттән яңы йәшәү шарттарына яраҡлы тормош тәжрибәһе тупларға, уңышлы уҡыусы һәм эшмәкәр шәхес сифаттарына эйә булырға тейеш.

Башланғыс мәктәпте тәү башлап грамотаға өйрәтеү осоронда уҡ уҡыусыны үрҙә бәйән ителгән йүнәлештәрҙә үҫтереү өсөн иркен мөмкинселектәр асыла, шарттар тыуҙырыла. Уҡытыусы тарафынан ошо йүнәлештә системалы ойошторолған эш уларҙы тулыһынса тормошҡа ашырыуға булышлыҡ итә.

Бала туған телендә аралаша, башҡа фәндәрҙе лә шул телдә өйрәнә. Әсә теле балаға аң-белемгә эйә булыу, мәғлүмәтле булыу, фекерләү һәм үҙ-ара аралашыу сараһы ла булып хеҙмәт итә. Был йәһәттән башҡорт мәктәптәрендә әсә телен өйрәнеү предмет булараҡ уның бәйәһен арттыра һәм уҡытыусыға юғары талаптар ҡуя.

Тыуған илебеҙ Рәсәй, республикабыҙ Башҡортостан, туған тел, халҡыбыҙ, башҡа милләт халҡы менән татыулыҡ, дуҫлыҡ, тирә-яҡ мөхит, уларҙы һаҡлау-яҡлау башҡорт грамотаһына өйрәтеү һәм әсә теле программаларының көнүҙәк темалары булып тора. Был программала башланғыс кластарҙа фән буйынса уҡытыу тематикаһы, уның ҡыҫҡаса йөкмәткеһе һәм уҡыусы үҙләштерергә тейеш булған универсаль уҡыу эш төрҙәре системаһы тәҡдим ителә.

Уҡыу планы

Уҡытыу башҡорт телендә ойошторолған мәктәптәргә тәҡдим ителгән был уҡыу программаһы Рәсәй Федерацияһының дөйөм белем биреү буйынса икенсе быуын дәүләт стандарттары талаптарына, милли мәктәптәр өсөн эшкәртелгән уҡыу планына таянып ҡоролдо.

Уҡыу йылына сәғәттәр һаны:

1-се класс. Грамотаға өйрәтеү һәм «Әсә теле». Бөтәһе йылына 165 сәғәт (33 аҙна х 5 сәғәт).

Грамотаға өйрәнеү: бөтәһе 110 сәғәт (22 аҙна х 5 сәғәт):

• хәреф өйрәнеүгә тиклемге осор: аҙнаға 5 сәғәт, бөтәһе ЗО сәғәт (6 аҙна х 5 сәғәт);

• хәреф өйрәнеү осоро: аҙнага 5 сәғәт, бөтәһе 80 сәғәт (16 аҙна х 5 сәғәт);

• «Әсә теле» - аҙнаға 3 сәғәт, бөтәһе 33 сәғәт (11 аҙна х 3 сәғәт).

2-се класс. «Әсә теле». Бөтәһе 102 сәғәт, (34 аҙна х х 3 сәғәт).

3-сө класс. «Әсә теле». Бөтәһе 102 сәғәт, (34 аҙна х х 3 сәғәт).

4-се класс. «Әсә теле». Бөтәһе 102 сәғәт, (34 аҙна х х 3 сәғәт).

Программа материалы түбәндәге уҡыу әсбаптары нигеҙендә тормошҡа ашырыла:

1-се класс. Укыу йылының 1 ярты йыллығы

• «Әлифба» китабы (автор Ф. Ш. Сынбулатова һ. б.);

• «Әлифба» дәреслегенә эш дәфтәре, ике киҫәктән (автор Ф. Ш. Сынбулатова);

• «Әлифба» дәреслегенә методик ҡулланма (автор Ф. Ш. Сынбулатова);

• «Тикшереү эштәре» дәфтәре (автор Ф. Ш. Сынбулатова һ. б.).

II ярты йыллык

• «Әсә теле» дәреслеге (автор Ф. Ш. Сынбулатова);

• «Әсә теле» дәреслегенә эш дәфтәре (автор Ф. Ш. Сынбулатова);

• «Тикшереү эштәре» дәфтәре (автор Ф. Ш. Сынбулатова һ. б.) ярҙамында бүлекте, ҙур теманы тамамлағас йәки сирек

аҙағында уҡыусыларҙың программа материалын үҙләштереү кимәлен (сифатын) өйрәнеү;

• Комплекслы предмет-ара тикшереү эштәре (автор Ф. Ш. Сынбулатова һ. б.). Бында уҡыу йылы аҙағында уҡыусыларҙың предмет һәм метапредмет өлкәһендәге белемдәрен тикшереү маҡсатында контроль зш материалдары тәҡдим ителә.

2-4-се кластар

• «Әсә теле» дәреслеге, ике киҫәктән (автор Ф. Ш. Сынбулатова, Г. Ә. Вәлиева);

• «Әсә теле» дәреслегенә эш дәфтәре, ике киҫәктән (автор Ф. Ш. Сынбулатова, Г. Ә. Вәлиева);

• «Тикшереү эштәре» дәфтәре (автор Ф. Ш. Сынбулатова һ. б.);

• Комплекслы предмет-ара тикшереү эштәре (автор Ф. Ш. Сынбулатова һ. б.).

Башҡорт телендә тәү башлап уҡырға,яҙырға өйрәтеү нигеҙҙәре

Башланғыс мәктәптә грамотаға өйрәтеү («Әлифба») осоронда балаларҙы телмәр эшмәкәрлегенә (тыңлау, һөйлоәү, уҡыу, яҙыу) өйрәтеү төп йүнәлеш булып тора. Был эшмәкәрлек баланы грамотаға өйрәтеүҙән башлап, артабан аңлап тасуири уҡыу, грамоталы яҙыу, мәҙәниәтле аралашыу күнекмәләрен формалаштырыу, йәғни интеллектуаль эшмәкәр, коммуникатив шәхес тәрбиәләүҙе күҙ уңында тота. Балаға рухи йөкмәтке һалыу, әхлаҡи тәрбиә биреү, эстетик, эмоциональ зауыҡ формалаштырыу туған тел аша бойомға ашырыла. Был йәһәттән телмәр эшмәкәрлегенә өйрәтеү ҙур әһәмиәткә эйә.

Был өлкәлә эш Л. С. Выготский, П. Я. Гальперин, Н. В. Талызина, Л. В. Занков, Д. Б. Эльконин - В. В. Давыдов, Л. Е. Журова һәм Ж. Г. Кейекбаев, Н. К. Дмитриев,

Н. Х. Ишбулатов, К. Ғ. Ишбаев, А. А. Ғәлләмов, Т. Х. Аслаев, Х. Л. Толомбаевтың фәнни-теоретик идеяларына нигеҙләнеп ҡоролған.

Башҡорт теле программаһы «Мәғариф тураһындағы закон»ға, Рәсәй Федерацияһының икенсе быуын дөйөм белем биреү хөкүмәт стандарттарына, «Башҡортостан халыҡтары телдәре законы», «Башҡорт мәғарифын үҫтереү концепцияһы» һәм башҡа норматив документтарға таянып эшләнде. Был документтарҙа милли мәктәптәрҙә туған телде тейешле кимәлдә уҡытыу, уның мөһим проблемалары, заманса уҡытыуҙың бурыстары, йүнәлештәре, юлдары билдәләнде.

Рәсәй мәғарифын модернизациялау концепцияһында мәғариф алдына ҡуйған төп маҡсат - баланы шәхес итеп үҫтереү. Рәсәй Федерацияһының мәғарифты үҫтереү программаһында ла «Дөйөм белем биреү мәктәбен модернизациялау нигеҙендә уҡыусыларға билдәле күләмдә белем биреүҙе генә күҙ уңында тотмай, ә уны шәхес булараҡ үҫтереү, танып белеү һәм эшмәкәрлек һәләттәрен күреү» ҡыҙыл һыҙыҡ өҫтөнә алынған. Шул маҡсаттан сығып башҡорт телен уҡытыуҙың төп мәсьәләләре билдәләнде:

- телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу: тыңлау, һөйләү, уҡыу, яҙыу;

тел системаһын (фонетика, лексика, орфография, орфоэпия, грамматика, пунктуация) өйрәнеү;

- башҡорт теле фәне аша тирә-яҡты, йәғни баланы уратып алған мөхитте, объекттарҙы, күренештәрҙе танып белергә өйрәтеү;

- башҡорт теле ғилемен өйрәнгәндә баланың шәхси мөмкинселектәрен иҫәпкә алып, уның һәләтен, эрудицияһын формалаштырьту өсөн шарттар тыуҙырыу;

- тел ғилемен өйрәнеү процесында универсаль уҡыу эш төрҙәренә өйрәтеү; уҡыу эшмәкәрлегенең төп компоненттарын үҙләштереү (уҡыу мәсьәләһе, проблема ҡуйыу; эште планлаштырыу, ойоштороу; уҡыу мәсьәләһен сисеу; эште баһалау; рефлексив-контроль эшмәкәрлек);

милли үҙаңды формалаштырыуға нигеҙ һалыу.

Башҡорт мәктәптәрендә уҡытыу һәм тәрбиә эше башҡорт телендә бойомға ашырыла. Шуның өсөн башҡорт теле балаға башҡа фәндәрҙе үҙләштереүсе ҡорал булып тора. Был йәһәттән туған телдә аралашыу, уҡытыусы һәм тиҫтерҙәре менән мөнәсәбәт ҡороу; мәғлүмәт, белем алыу сығанағы итеп ҡулланыуҙы маҡсат итеп ҡуйыу зарур. Тимәк, башҡорт теле баланы тирә-йүнде танып белеү, мәғлүмәт, белем алыу, тыуған еренә, халҡына, теленә һөйөү тәрбиәләү сараһы булып та тора. Шуға күрә уҡыу процесында туған телде өйрәнеүҙең баһаһы арта, роле тағы көсәйә төшә. Башланғыс звеноны тамамлағас, әсә теле (башҡорт теле) урта һәм юғары звеноларҙа балаға үҫеш кимәлен камиллаштырыу ҡоралы булып хеҙмәт итә.

Тәҡдим ителгән уҡыу программаһы нигеҙендә башҡорт телен өйрәнеү, туған телде мәҙәни аралашыу үҙ-ара кешеләр менән заманса мөғәләмә итеү оҫталығын юғары коммуникатив кимәлгә ҡуйыу өсөн уҡытыу-тәрбиә эшен күрһәтелгән маҡсаттарға ярашлы итеп ойошторорға кәрәк.

Әсә теленә өйрәтеү программаһының принциптары

1. Һәр баланың шәхси үҙенсәлектәрен иҫәпкә алыу.

Тәҡдим ителгән программаны хөкүмәт стандарты нормаларына яраҡлаштырып ҡороу күрһәтелгән гтринципты тормошҡа ашырыуға мөмкинселек бирә. Хөкүмәт стандарттары талаптарына ярашлы шәхси үҫеш, предмет һәм метапредмет өлкәһендәге үҫеште уҡыу программаһына таянып, дәреслек материалдарын төрлө интеллектуаль кимәлдәге балалар өсөн эштәр менән тәьмин итеү бурысы тора. Был төрлө кимәлдәге үҫеш менән уҡырға килгән һәм шулай уҡ тәбиғәттән төрлө аң-аҡылға эйә булған балаларҙың программа йөкмәткеһен үҙләштереүе уның шәхси мөмкинселектәрен, булмышын иҫәпкә алып ойоштороуға булышлыҡ итәсәк.

2. Фәнни-теоретик белем биреү.

Телде өйрәнеүгә төп фәнни-теоретик төшөнсәләрҙе үҙләштереүгә нигеҙләп ҡороу. Төп тел төшөнсәләрен баланың аң-зиһен кимәлен, фекерләү ҡеүәһен үҫтереү, аралашыу оҫталығын шымартыу объекты итеп ҡулланыу.

3. Һәр баланы төрлө яҡлап , төрлө өлкәлә үҫтереү.

Был принцип баланы аҡыллы, эмоциональ -эстетик, рухи-әхлаҡи һау-сәләмәт йәшәргә өйрәтә. Тимәк, укытыусы ошо йүнәлештәрҙә тейешле шарттар булдырырға бурыслы.

4. Баланың тәбиғәттән бирелгән, ата-бабалары булмышынан күскән ьңғай сифаттарын иҫәпкә алыу.

Балаға тәбиғәттән бирелгән йәки ата-.бабаһынан күскән аң, зиһен, фекерләү, эмоциональ булмыш, телмәр сферала бындағы ьңғай һыҙаттарҙы күтәреү, уларҙы иҫәпкә алып, баланың аҡылын үҫтереүҙе тормошҡа ашырыу. Башҡорт милләтенә, халҡына хас яҡшы сифаттарҙы нығытыу, дауам итеү.
5. Әсә телен заманса аралашыу, коммуникатив эшмәкәрле мөнәсәбәт ҡороу ҡоралы итеп ҡулланыу.
Рәсәй Федерацияһының «Мәғариф тураһындағы», Башҡортостан Республикаһының «Башҡортостан халҡының телдәре тураһында»ғы закондарына нигеҙләнеп, шулай уҡ башҡорт теленең хөкүмәт статусына эйә булыуына таянып, бала үҙенең туған телен республика эсендә аралашыу теле итеп тойорға һәм ирекле һөйләшеү мемкинселектәренә эйә булырға тейеш. Башланғыс мәктәптә әҙәби тел һәм ябай һөйләшеү - аралашыу күнекмәләренә башланғыс һалыу тигән һүҙ.
6. Баланың лсихик һәм физик һаулығын һаҡлау, нығытыу.
Әсә телен өйрәтеүҙә балаға ихтирам, яратыу, иғтибарлы булыу, психологик комфорт атмосфераһын тыуҙырыу кәрәк. Бының өсөн махсус рәүештә программа материалы нигеҙендә уҡыу ситуациялары тыуҙырыу, предметты өйрәнеүҙә дәреслектең персонаждарын ҡулланып, баланы уйнатып, уйландырып, мауыҡтырғыс итеп үткәреү талап ителә.
Бөгөнгө көн уҡытыусылар алдына етди талаптар ҡуя. Мәктәп тамамлаған йәш быуын зиһенле, фекер йөрөтә белгән, өҙлөкһеҙ белемгә һәм камиллашыуға ынтылған булырға тейеш. Йәмғиәт өсөн социаль тәжрибәгә эйә булған һәм яңылыҡҡа ынтылыусы, уны күтәреп алып, ғәмәлгә ашырырға әҙер тороусы, йүнсел, эшһөйәр һәм эшҡыуар йәштәр, коммуникатив шәхестәр әҙерләргә кәрәк.
Мәктәптә уҡытыу-тәрбиә, белем биреү бөгөнгө көн талаптарына яуап биреп еткермәүе күптәргә мәғлүм. Уҡыусыны мәктәптә уҡытыу эшмәкәрлегенә өйрәтергә, уның зиһен-фекерен һәм шәхесен үҫтереүгә ҡоролған концепциялар алдынғы уҡытыусылар араһында киң хуплау тапты. Уның психологик нигеҙҙәрен һәм технологияһын П. Я. Гальперии, Л. В. Занков, В. В. Давыдов, Д. Б. Эльконин, В. В. Репкин, Г. А. Цукерман, А. Е. Дусавицкий, А. Б. Воронцов,
В. Ф. Сафин, А. З. Рәхимов һ. б. психолог һәм методист ғалимдар эшләгән.

Был эш республикабыҙҙың мәктәптәрендә лә киң урын ала. Республиканың байтаҡ мәктәптәрендә яңы үҫтерешле уҡытыу концепцияһы нигеҙендә балалар уҡытыла һәм тәрбиәләнә. Программа менән бергә дүрт йыллыҡ башланғыс кластар өсөн дәреслектәр үҙгәртеп яҙылған һәм Республиканың Мәғариф министрлығы тарафынан раҫланған. Был дәреслектәр республика мәктәптәрендә һынау үтте. Әммә уҡытыу программаларын, дәреслектәрен камиллаштырыуҙың сиге юҡ. Тәжрибәле уҡытыусылар, ғалимдар һәм методистарҙың фекеренә таянып, улар киләсәктә лә артабан сифат яғынан да яҡшырасаҡ.
Дөйөм белем биреү буйынса икенсе быуын дәүләт стандарттары уҡыусылар һәм уҡытыусылар алдына түбәндәге талаптарҙы һәм бурыстарҙы ҡуя.
Беренсенән, уҡыусыны уҡыу, белем алыу эшмәкәрлегенә өйрәтеү, фекерләү, аҡыл-аң ҡеүәһен үҫтереү; үҙен уратыл алған һәр нәмәгә, күренешкә, хәл-ваҡиғаға үҙ ҡарашы, баһаһы булған шәхес итеп үҫтереү.
Әлеге көндә мәктәптәрҙәге традицион алым буйынса уҡытыу балаға белемдәрҙе әҙер көйәнсә аңлатып биреүгә, хәтерҙә ҡалдырыуға һәм нығытыуға йүнәлтелгән күнегеүҙәр эшләүгә ҡоролған. Дәрестә уҡытыусы өҫтөнлөк итә, уҡыусы иһә тыңлаусы һәм уның ҡушҡанын үтәүсе генә булып ҡала. Белем биреүҙе шулай ҡорғанда баланың уҡыуға булған дәрте оҙаҡҡа бармай. Өлкән кластарҙа күпселек уҡыусыла ул ҡыҙыҡһыныу һүнеп тә ҡала.
Ғалимдарҙың раҫлауынса һәм мәктәп практикаһында белем алыуға ынтылыш, ҡыҙыҡһыныу уятыусы һәм этәргес көс, эске мотив булып дәрестә проблемалы уҡытыу мәсьәләһе тора. Ҡуйылған уҡыу проблемаһы ярҙамында дәрестә өйрәнелергә тейеш булған темаға теге йәки был күренешкә, хәл-ваҡиғаға ҡарата тыуҙырылған ҡыҙыҡһыныу - баланы ҡуйылған проблеманы хәл итеү юлдарын, ысулдарын эҙләүгә, тикшеренеү эшен тормошҡа ашырыуға - үҙ аллы белем алыуға юл аса. Бала белеменә, тәжрибәһенә таянып, был эшкә тотонорға баҙнат итә. Баланың инициативаһын, ьтнтылыш күрһәтеүен маҡтап, психологик атмосфера тыуҙырыу, тейешле күргәҙмә әсбаптар менән тәьмин итеү мотлаҡ. Дәрестә һәр саҡ тыуҙырылған бындай мотив балала белемде ҡыҙыҡһынып алыуға этәргес сара, шарт булып һанала.

Уҡытыусы дәрестә махсус рәүештә тейешле ситуация, «интеллектуаль конфликт» (коллизия), йәғни ҡаршылыҡ тыуҙырып, баланы уйларға мәжбүр итә: мин кисә (аҙна йәки ай элек) өйрәнгән ҡағиҙәне (алгоритм, ысул, закон һ. б.) килеп тыуған уҡыу проблемаһын сисеү өсөн бармай; ни эшләргә, был проблеманы хәл итеү юлын, ысулын эҙләп табырға кәрәк. Был осраҡта уҡыусы әлегә тиклем алған белеменең етерлек булмауын аңларға тейеш. Шулай итеп, бала күрһәтелгән проблеманы әлегә белеп етмәүен төшөнөп, үҙенең бурыстарын күҙаллай, уның аңында был мәсьәләне тормошҡа ашырыу ысулдары төҫмөрләнә башлай һәм уҡытыусы етекселегендә бала үҙ алдына маҡсат ҡуя, эште планлаштырырға өйрәнә һәм уны тормошҡа ашырыу буйынса конкрет эш башлай. Был йүнәлештә эш 1-2-се кластарҙа уҡытыусының ҡатнашлығын талап итһә, 3-4-се кластарҙа балаға үҙаллылыҡ биреү мөһим шарт булып тора.
Уҡыусы - дәресте тыңлаусы ғына түгел, киреһенсә, фекерләүсе, эҙләүсе, белем алыусы ла. Ул дәрестә уҡытыусы менән тиң ҡатнашырға һәм эшләргә тейеш. Шуға күрә уҡытыу программаһында «уҡытыусы - уҡыусы» һәм «уҡыусы - уҡытыусы» мөнәсәбәтен дөрөҫ ойоштороуға ҙур иғтибар бирелә.

Мәктәп ишеген тәү башлап асҡан баланы уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәтә башлау еңелдән түгел. Беренсе, икенсе кластарҙа белем алыу бер аҙ уйынға ла оҡшабыраҡ китә. Беҙҙең дәреслектәрҙә әкиәттән килгән шәхестәр, Отҡор исемле зат, Бикә менән Булат кеүек балалар, уларҙың атаһы ҡатнаша. Атай кеше телдең серҙәрен күрергә ярҙамлаша, балаларына проблема ҡуя, кескәйҙәр уйлана, әҙерләнә, эҙләнә, хаталана. Уларға ҡушылып, уҡыусылар ҙа эҙләнә, хаталарын төҙәтә, телебеҙҙең серҙәренә төшәнә. Бында моделдәр, схемалар, шаҡмаҡтар ярҙамға килә. 'I'елмәр берәмектәрен ишетеп, күреп, хатта тотоп ҡарай. Бала аныҡ, конкрет һиҙемләй, әкренләп төшөнсәләр менән эш итергә өйрәнә. Һөҙөмтәлә фекере баҫҡыслап күтәрелә. Ғилми уҡытыуға нигеҙ һалына башлай.

Икенсенән, башҡорт балаларының күпселеге уҡырға үҙ телендә һөйләшеп килә, үҙ телендә фекер йөрөтә. Баланың аҡыл үҫешен тотҡарламау өсөн, уны үҙ телендә уҡытып алып китеү мөһим. Рус теленә өйрәтеү балаларҙың башҡорт теле дәрестәрендә алған белемдәренә (грамотаға өйрәтеү, уҡыу-яҙыу күнекмәләр биреү, ҡайһы бер тел өлкәһендәге дөйөм төшөнсәләр) нигеҙләнеп өйрәтелә.
«Әлифба" осоронда баланы уҡырға һәм яҙырға өйрәтеү күҙҙә тотола. Ләкин эш бының менән генә сикләнмәй. Тәүге көндән үк бала әсә теленең серҙәрен уҡытыусы менән бергәләп аса башлай. Эш барышында уҡыусыға телебеҙҙең үҙенә генә хас сифаттары күрһәтелә: һүҙҙә өндәрҙең оҡшашлығы, ул һүҙҙәрҙең ҡалын йәки нәҙек өндәрҙән тороуы, һөйләмдең үҙенсәлекле ҡоролоуы, һүҙҙә баҫымдың да үҙенсә төшөүе күҙәтелә. Балала үҙ теленең матур, яғымлы булыуы тураһында фекер тыуа һәм ғорурланыу тойғоһо уяна. Киләһе кластарҙа ошо үҙенсәлектәрҙе баланың телмәренә күсереү күҙҙә тотола.
Өсөнсөнән, телде аралашыу, кешеләр менән хеҙмәттәшлек итеү, мөнәсәбәт ҡороу ҡоралы итеп күҙаллап өйрәтеү. Илдәге сәйәси-иҡтисади, социаль шарттарҙың ҡырҡа үҙгәреүе кешенең йәмғиәттәге тәғәйенләнешенә, йәшәйеш шарттарына етди үҙгәрештәр индерә. Йәмғиәттә баланың шәхес булараҡ үҙ урыны, рухи һәм материаль байлыҡтарға эйә булырға булышлыҡ иткән шөғөлө, эш урынында бер йүнәлештә хеҙмәттәшлек иткән, рухи донъяһына ауаздаш дуҫ-иштәре булырға тейеш. Шулай уҡ, төрлө ситуация, ерлектә уның уй-фекере менән килешеп бөтмәгән, тәнҡит күҙлеген белдергән кешеләр менән эш итә белеү, уларҙы шәхес-кеше булараҡ ихтирам итеп таныу, төрлө ситуатив шарттарҙа алған маҡсатҡа ирешеү өсөн улар менән дөрөҫ мөнәсәбәт ҡороу, мәҙәниле аралашыу серҙәренә өйрәнеү ҙур әһәмиәткә эйә. Быға баланы кесе йәштән өйрәтә башлау, мәктәптән һуң үҙ аллы тормош юлына баҫҡан үҫмергә хеҙмәт юлында кешеләр менән һыйышып, ярҙам итеүсе кешелек һыҙаттарын, ҡылыҡ- булмышын формалаштырыуҙа ҙур әһәмиәткә эйә. Был йәһәттән «Әлифба» ,«Әсә теле» фәндәренең йөкмәткеһе һәм технологияһы ла айырым үҙенсәлектәргә эйә. Юғарыла әйтелгәндәр дөйөм мәғариф алдына ҡуйылған төп маҡсаттарҙы ҡыҙыл һыҙыҡ өҫтөнә ала. Ғәмәлдә, ҡайһы бер мәктәптәрҙә был төп маҡсат күләгәлә ҡалып, телде өйрәнеү эше грамоталы уҡытыуға ҡайтып ҡала. Йәғни грамматика менән үтә мауығыу күҙгә ташлана.
Бәләкәй бала һөйләшеүгә әүәҫ. Беренсе класҡа килгән алты- ете йәшлек баланың да һөйләшеүгә дәрте ҙур. Уның ошо теләген иҫәпкә алып, фекерен, телмәрен үҫтереү өсөн тейешле шарттар тыуҙырыу мөһим. Бер партала ултырған ике уҡыусы үҙ-ара һөйләшергә, фекер алышырға тейеш. Улар ғаиләһе, ата-әсәһе, туғандары тураһында, өйҙәге, мәктәптәге эштәре буйынса ла һөйләшәләр. Уҡыусы үҙ уйын тартынмай әйтеп бирһен өсөн, шарттар булдырыла. Бала уҡытыусыға ла һорау ҡуйырға баҙнат итә. Уҡыған текстың йөкмәткеһен аңлағас, ул был әҫәр буйынса иптәшенә һорауҙар бирә башлай. Һорай белеү, һорау ҡуя белеү, йәғни үҙең белмәгәнде асыҡларға баҙнат итеү юғары баһалана.
Икешәр, дүртәр-бишәр уҡыусы төркөмдәргә бүленеп эшләгәндә, бала һорау бирергә, фекерен үҙенсә әйтергә һәм яҡларға, кешенең әйткәнен иғтибар менән тыңлап, уны баһаларға әкренләп өйрәнә башлай. Уй-фекерен аныҡ итеп әйтергә кәрәклеген төшөнә, иптәштәренә лә иғтибарлы була бара.
Тәүге осорҙа баланың телен асыуҙы үҙ-ара һөйләшеүгә (диалогка) ҡорғанда, артабан эҙмә-эҙлекле әйтеп биреүгә (монологка) күсеү ҡарала.
Телмәрҙе аралашыу 'ҡоралына, фекереңде асыҡ әйтеп бирә белеү сараһына әүерелдереү алымдары ла бик күп. Улар кластан класҡа ҡатмарлана барасаҡ. Ҡыҫҡаһы, яңы программала телмәр үҫтереүгә ҙур урын бирелә.
Дүртенсенән, башланғыс мәктәптә туған тел уҡытыуҙы, уҡытыу-тәрбиә эшен халҡыбыҙҙың бай мираҫына ҡороу төп шарт булып тора. Ошонан сығып, дәреслектәрҙә халыҡ ижады ҡомартҡылары - әкиәт, йомаҡ, мәҡәл, әйтем, көләмәс, тиҙәйткес, һамаҡлау, һанашмаҡтарҙы ҡулланыуға иғтибар ителә. Халыҡтың тарихы, йыр-моңо, шөғөл-кәсептәре, тормош-көнкүрештәре, этнографияһы менән баланы әкренләп, эҙмә-эҙлекле таныштыра барыу ҙа маҡсат итеп ҡуйыла. Ошо хазинаны уҡыусыға кесе йәштән таныта барыу, күңеленә һеңдереү изге бурыс итеп һанала.
Баланы халҡыбыҙҙың тамырҙарына ҡайтарыу, түбән кластарҙан уҡ йәлеп итеү мәктәп алдындағы изге бурыс.

Бишенсенән, башланғыс мәктәптә уҡытылған бүтән фәндәрҙе - рус теле һәм уҡыу, тәбиғәтте өйрәнеү, математика, һынлы сәнғәт, музыка өлкәһендәге белемдәрен һ. б. әсә теле фәне менән тығыҙ бәйләнештә уҡытыу мөһим. Һөҙөмтәлә башланғыс мәктәптә уҡытыу-тәрбиә эше дөйөм бер система булып тора.

Программаға ярашлы уҡыу материалы һайлауға ҡарата талаптар
Балалар баҡсаһынан мәктәпкә уҡырға килгәс, балала уҡыусы эшмәкәрлегенә яраҡлашыу осоро башлана. Баланың мәктәпкәсә формалашҡан психикаһы, йәшәү шарттары һәм балалар баҡсаһындағы шөғөлә башҡаса йүнәлеш ала. Бала мәктәпкә аяҡ баҫҡан көндән үҙен уратып алған мөхиттең, эшмәкәрлектәренең бөтөнләй яңы, ят икәнен тоя. Ул тәүге тапҡыр фәнни-теоретик төшөнсәләр менән таныша, төрлө уҡыу операцияларын башҡарырға өйрәнә. Беренсе көндәрҙән баланың иңенә ишелгән был йөк, йәғни уҡыусы статусы баланан лсихик һәм физик көсөргәнешлек талап итә. Л. С. Выготский билдәләүенсә, мәктәпкә килеү менән баланың иреге сикләнә һәм был баланың һаулығын һаҡлау буйынса тейешле саралар күреүҙе, шарттар тыуҙырыуҙы талап итә.
Төп шарттарҙың береһе - балаға ентекле уйлап төҙөлгән уҡыу программаһы һәм уға ярашлы уҡыу материалы һайлап алыу баланың йәшен, йәғни психологик һәм физиологик үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып ҡоролорға тейеш. Был программаның һәм дәреслектәргә һайлап индерелгән материалдың төп үҙенсәлеге. Әйтелгәнгә бәйләнешле баланың һаулығын һаҡлау көнүҙәк проблема булыуын һыҙыҡ өҫтөнә алыу кәрәк. Уҡыу процесында был йәһәттән уҡыу материалын балаға еткереүҙе психологик комфорт атмосфераһы тыуҙырып, 'ҡыҙыҡһындырыусы эске мотивтар булдырып, уйнатып уйландырып ойоштороу зарур.

Беренсе класҡа килгән балалар араһында әҙерлек кимәле төрлөсә була. Ҡайһы берәүҙәре балалар баҡсаһында мәктәпкәсә йәштәге балаларҙы тәрбиәләү һәм үҫтереү программаһы буйынса махсус әҙерлек үткән, икенселәре тик өйҙә атай- әсәй йәки өләсәй-олатай янында, өй шарттарында ғына тәрбиәләнгән. Төрлө сәбәптәр менән беренсе класҡа төрлө йәштәге (6, 7, 8 йәшлек) балалар ҙа килеп эләгә. Ошоно иҫәпкә алып, программа материалы төрлө үҙерлек кимәлен күҙ уңында тотоп эшләнде. Грамотаға өйрәтеү материалы мәктәпкә тиклем уҡый белеп килгән һәм хәреф танымаған балаға яраҡлаштырылды.
1-се кластан 4-се класҡа тиклем программа ауырлығы, күләме яғынан яйлап үҫә барыу принцибына ҡоролған. Тел ғилеменә ҡағылышлы булған теоретик төшөнсәләр(өн, хәреф, ижек, баҫым, һүҙ төркөмдәре һ. б.) дәрестә балаға уйын формаһында еңелләштереп бирелә.
Программала ҡаралған телмәр эшмәкәрлегенә өйрәтеү ҡайһы бер балаларҙың тыңлау һәм ишетеү һәләтенең түбән йәки бөтөнләй юҡ кимәлдә булыуын иҫәпкә алыуҙы талап итә. Ошоно күҙаллап, программала әлифбаға тиклемге осор оҙайлыраҡ итеп бирелгән. Өндәр системаһын өйрәнеү, өндәр менән эш итеүгә иғтибарҙы күберәк бүлеү баланы тиҙерәк уҡырға һәм грамоталы яҙырға нигеҙ һалыусы төп шарт булып тора.
Тәү башлап башҡортса уҡырға һәм яҙырға өйрәтеү өлкәһендә ғалимдар З. Айыуханов (1931-1939), А. А. Ғәлләмов (1960-1985), Т. Х. Аслаев (1970-1995), Ф. Ш. Сынбулатова (1991-2010) тарафтарынан башҡарылған оҙайлы эҙләнеүҙәр, фәнни-эксперименталь эш, республика кимәлендә дөйөм белем биреү мәктәптәрендә эш тәжрибәһе уҡыуға- яҙыуға өйрәтеүҙең һығылмалы моделен эшкәртеүгә булышлыҡ итте.
Программа 1-4-се кластарҙа дөрөҫ, грамоталы яҙыуҙы ғына бурыс итеп ҡуймай. Һөйләү һәм яҙма телмәр формалаштырыу, предмет өлкәһендә белем биреү, шәхес булараҡ тейешле кешелек сифаттары тәрбиәләү, универсаль уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәтеү - программаның төп йүнәлештәре булып тора.

Башкорт теле дәрестәрендә эшмәкәр шәхес тәрбиәләү
Эшмәкәр шәхес кем ул?
Рәсәй Федерацияһының икенсе быуын дөйөм белем биреү хөкүмәт стандартының төп талаптарының береһе булып баланы шәхес итеп формалаштырыу тора. Был йүнәлештә уҡытыу эшен ойоштороу - төп талаптарҙың береһе.
Шәхес - ул:
- туған теленең фәнни-теоретик нигеҙҙәрен (йәшенә ярашлы) белгән, уның төп үҙенсәлектәрен тәрән тойомлаған, үҙ телендә иркен аралашҡан;
- белем алыуға үҙенә кәрәк мәғлүмәтте үҙ аллы эҙләү һәм уға эйә булыу һәләте булған;

• мәҙәниәтле аралашыу оҫталығына эйә булған; һөйләшеү маҡсатын күҙ уңында тотоп, әңгәмәсеһенә үҙ фекерен аныҡ итеп еткергән; уны иғтибар менән тыңлаған һәм ҡабул иткән;
  - мәктәптә алған белемде тормош шарттарында ҡулланыуға һәләтле булған; алған белемде стандарт булмаған ситуацияларҙа файҙалана белгән;
  - хаталаныуҙан ҡурҡмаған ышаныслы эш иткән; яңылышҡанда эшләнгән хаталарҙың сығанағын асыҡлай һәм анализлай белгән, уларҙы булдырмау юлдарын билдәләп, хата эшләнгән эштәрҙән фәһем ала белгән;
  - үҙен уратып алған һәр объектҡа, күренешкә үҙ фекере, ҡарашы булған

• социаль-әхлаҡи ҡанундарға эйә булған; кеше ҡайғыһын, зарын аңлай белгән; яҡындарының ҡайғы-шатлыҡтарын уртаҡлаша алған тотороҡло рухлы, эмоциональ, матур эске мәҙәниәтле башҡа милләт халҡына ихтирамлы, уларҙың теленә, мәҙәниәтенә иғтибарлы булған алдынғы ҡарашлы кеше.

2-се класс

(34 аҙна х 3 сәғәт)

2-се класта «Әсә теле»н өйрәнеү курсы тел ғилемен, телмәр эшмәкәрлеген үҙләштереүҙе артабандауам итеү, туған тел аша донъяны артабан танып белеү һәм социаль өлкәлә аң- белем алыу, мәҙәниәтле шәхес итеп тәрбиәләү маҡсатын ҡуя.

Күрһәтелгән маҡсаттарға ирешеү өсөн түбәндәге ғәмәли мәсьәләләрҙе хәл итергә кәрәк:

-лексика, фонетика, грамматика, синтаксис, орфография, пунктуация, телмәр үҫтереү өлкәһендәге белемдәрҙе, оҫталыҡты артабан нығытыу, киңәйтеү;

-коммуникатив компетентлыҡ: грамоталы яҙыу һәм уҡыу, диалогта ҡатнашыу, монолог текстар төҙөү һәм һөйләү;

-туған телгә ҡыҙыҡһыныу тәрбиәләү, уны теләп өйрәнеү.

Программа йөкмәткеһе

Ι. Графика. Хәреф һәм өн. Я, е, ё, ю хәрефле һүҙҙәр. Һүҙҙең өн моделе менән тамғаланышы. Уларҙың хәреф менән яҙылышы.

График тамғалар: һүҙҙәр араһында ара ҡалдырыу, юлдан юлға күсереү тамғаһы, ҡыҙыл юл.

ΙΙ. Морфология. Һүҙ төркөмдәре. Предмет атамаһы. «Кем?», «нимә?» һорауына яуап биреүсе һүҙҙәр. Уның мәғәнәһе, телмәрҙә ҡулланышы. Кешенең исем-фамилияһын; хайуандарҙың ҡушаматтарын; ер-һыу атамаларын белдереүсе һүҙҙәр.

Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Уларҙың мәғәнәһе. «Ни эшләй?», «ни эшләне?», «ни эшләр?», «ни эшләйәсәк?» һорауҙарына яуап биреүсе һүҙҙәр һәм уларҙы телмәрҙә ҡулланыу.

Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр. Уларҙың мәғәнәһе. «Ниндәй?» һорауына яуап биреүсе һүҙҙәр.

Ярҙамсы һүҙҙәр: һәм, менән; -да, -дә, -ҙа, -ҙә, -та, -тә, -ла, -лә, -ғына, -генә, -ҡына, -кенә. Уларҙың айырым торғанда мәғәнә аңлатмауы. Ярҙамсы һүҙҙәрҙең телмәрҙә ҡулланышы.

ΙΙΙ. Һүҙъяһалыш. Тамырҙаш һүҙҙәрҙе уҡыу, яҙыу.

IV. Синтаксис. Һөйләм, һүҙбәйләнеш, һүҙ. Һөйләмде әйтеү маҡсаты. Һөйләмдә интонация. Хәбәр, һорау, өндәү һөйләмдәр. Һөйләмдең баш киҫәктәре. Эйә, хәбәр. Эйәрсән киҫәктәр.

V. Орфография һәм пунктуация. Дөрөҫ яҙылыш ҡағиҙәләрен өйрәнеү һәм ғәмәли ҡулланыу. Ҙур хәреф. Һөйләм башы. Кеше исем- шәрифтәре. Хайуан ҡушаматтары. Ер- һыу атамалары. Ике кешенең һөйләшеүен диалог формаһында яҙыу. Хәбәр, һорау, өндәү һөйләмдәре аҙағында тыныш билдәләре. Һөйләмдә һаналып киткән һүҙҙәр араһында тыныш билдәләре. У-ү, о-ө, э, ы хәрефле һүҙҙәр. Йә, йө, йү, йе, йо, йы ҡушымсалары. Ике өндө белдергән хәрефле (я, е, ё, ю) һүҙҙәр. Һүҙ башында [уы], [үэ] өндәре ( в хәрефе).

VΙ. Телмәр үҫтереү. Аралашыу ситуацияһы. Уға ярашлы һөйләшеү ҡороу. Текст. Тексты таныу. Текстың исеме, уның һөйләмдәренең мәғнәүи бәйләнеше. Текст абзацтары һәм уларҙың мәғнәүи эҙмә-эҙлелеге. Текст төҙөү. Диалог. Монолог. Аралашыу этикеты.

VΙΙ. Универсаль уҡыу эш төрҙәренә өйрәнеү. Үҙ аллы белем алыу оҫталығына өйрәнеү. Уҡыу эшмәкәрлеге. Уҡыу диалогы. Аралашыу мәҙәниәте.

Уҡыу йылы аҙағына планлаштырылған һөҙөмтәләр.

«Әсә теле» программаһын өйрәнеү процесында уҡыусы өйрәнергә тейеш:

1. Шәхси сифаттарҙы үҫтерергә:

- үҙ аллы эш итергә, белем алыу процесына етди һәм яуаплы ҡарарға;

-атай-әсәйгә, тиҫтерҙәренә, уҡытыусыларға, яҡындарына, мәктәп хеҙмәткәрҙәренә иғтибарлы һәм ихтирамлы булырға;

-мәктәп йыһаздарына, уҡыу әсбаптарына һаҡсыл булырға;

-һаулыҡты нығытырға.

2. Предмет буйынса белем алырға:

-һүҙҙәрҙе мәғәнәһе буйынса төркөмләргә. Уларға тейешле һорау ҡуйырға. Предмет атамаһын, хәрәкәтен, билдәһен белдереүсе һәм ярҙамсы һүҙҙәр тураһында һөйләргә һәм яҙма телмәрҙә урынлы ҡулланырға;

-һүҙҙәрҙең өн моделен төҙөргә һәм уны хәрефтәр менән яҙырға;

-һөйләдәр төҙөргә , уларҙы тейешле һүҙ өҫтәп тулыландырырға;

-һөйләмдәрҙе әйтелеү маҡсатына ҡарап хәбәр, һорау, өндәү һөйләмдәргә айырырға. Уларҙы тейешле интонация менән уҡырға;

-һөйләмдең эйәһен, хәбәрен (баш киҫәктәрен) айыра белергә;

-башҡорт телендә дөрөҫ яҙылыш ҡанундарын, ҡағиҙәләрен үҙләштерергә: у-ү, о-ө, э(е), ы хәрефле һүҙҙәр, һүҙҙә йә, йө, йү, йе( һүҙ уртаһы), йо, йы ҡушымсалары, һүҙ башында я, е, ё, ю хәрефтәре , һүҙ башында в хәрефе, ярҙамсы һүҙҙәрҙең (һәм, менән; да-дә, ҙа-ҙә, та-тә, ла-лә; ғына-генә, ҡына-кенә) айырым яҙылышын белергә. Һөйләм аҙағында тейешле тыныш тыныш билдәһе(нөктә, һорау, өндәү) ҡуйырға. Кеше исем-шәрифтәрен, хайуан ҡушаматтарын, ер-һыу атамаларын һәм һөйләмдең башын ҙур хәреф менән яҙыу.

-8-10 һөйләмдән торған (35-40 һүҙ) тексты күсереп яҙырға;

-30-35 һүҙҙән торған тексты диктант итеп яҙа белергә; һүҙҙе ижеккә бүлергә, уны юлдан юлға күсерә белергә;

-тексты аңлы уҡырға һәм уның йөкмәткеһе менән бәйләнгән эштәрҙе эҙмә-эҙлекле үтәргә. Уның нигеҙендә ҡоролған һөйләшеү йәки тикшереү эштәрен үтәргә;

-уҡыу ситуацияһына ярашлы диалогта ҡатнашырға.

3.Универсаль уҡыу эш төрҙәрен үҙләштерергә:

-үҙ аллы уҡыу, мәғлүмәтле булыу оҫталығын камиллаштырырға: белем, мәғлүмәтте эҙләү күнекмәләре булдырырға; тикшереү- эҙләнеү эшен планлаштырырға; парлап, төркөмләп, команда менән эшләргә;

-алған мәғлүмәтте ҡағыҙға теркәргә;

-диалог ҡорорға, уҡыу материалын тикшерергә, анализларға, һығымта яһарға;

- мәҙәни аралашыу этикетына өйрәнергә: әңгәмәсене тыңлай, хуплай белергә, аңламағаныңды итәғәтле итеп һорашырға, яуап алырға һәм рәхмәтеңде белдерергә; үҙ фекереңде ҡыҫҡа һәм аңлайышлы итеп еткерергә, уны яҡлай белергә.

№

Дата

Дәрес темаһы

Сәғәт һаны

Дәрес төрө

Йөкмәткеһе

Планлаштырылған һөҙөмтә

п/п

Си-рек-

тә

План

буйын-са

Ысын

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1

Уҡымышлы булыу өсөн ни кәрәк?

1

Үтелгәнде нығытыу.

Мәктәптә белем алыу, уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәнеү Һәм әхлаҡи рухлы төшөнсәләре, уларға эйә булыу.Мотив тыуҙырыу.

2-се класта уҡыу осоронда пландар ҡабул итергә, маҡсатлы йүнәлеш алырға. Уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәнергә

2-3

Һөйләм.

2

Үтелгәнде нығытыу.

Һөйләм башы.Һөйләм аҙағы. Һөйләмде тейешле интонация менән уҡыу. Уны әйтеп яҙҙырыу. Һөйләмде күсереп яҙыу. Шиғырҙы күсереп яҙыу. Шиғыр строфаһының һәр юлы ҙур хәрефтән яҙылыуы.

Һөйләмде тейешле интонация менән уҡырға. Уның башында ҙур хәреф, аҙағында тейешле тыныш билдәләрен ҡуйып яҙырға. Күсереп яҙыу ҡағиҙәләрен үтәргә.

4

Һөйләм. Һүҙбәйләнеш.

1

5-6

Кеше исемдәре.

2

Үтелгәнде нығытыу.

Кеше исемдәре. Уларҙың мәғәнәһе. Кеше исемдәренең яҙылышы. Әйтелгәнсә яҙылмай торған исемдәр.

Кеше исемдәренең мәғәнәһе тураһында мәғлүмәт алыу өсөн төрлө сығанаҡтар ҡулланырға. Кеше исемдәрен дөрөҫ яҙырға. Һөйләмде күсереп яҙыу ҡағиҙәләрен үтәргә

7-9

Кеше фамилиялары.

3

Үтелгәнде нығытыу.

Кеше фамилиялары. Әйтелгәнсә яҙылмай торған фамилиялар. [-ыф], [-эф] өндәренә бөткән ир-ат фамилияһының аҙағында -ов, -ев хәрефтәре яҙылыуы. Күсереп яҙыу.

Кеше исем- фамилияларын дөрөҫ яҙырға. Һөйләмдә орфограммалар аҫтына һыҙырға. Уларҙы аңлатырға. Һөйләмде дөрөҫ күсереп яҙырға.

10-11

Ҙур хәреф. Ер-һыу атамалары.

2

Үтелгәнде нығытыу.

Ер-һыу атамаларын аңлатҡан һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Тыуған ауыл (ҡала) янындағы йылға, күл, тау атамалары. Күсереп яҙыу.

Тыуып үҫкән ер- һыу атамалары тураһында мәғлүмәт алырға. Улар тураһында һөйләргә. Күл, йылдға, тау, ауыл, ҡала, ил атамаларын ҙур хәрефтән яҙырға.

12-14

Хайуан ҡушаматтары.

3

Үтелгәнде нығытыу.

Хайуан ҡушаматтарының ҙур хәреф менән яҙылышы. Йорттағы эт, бесәй, һыйыр ( быҙау), ат (ҡолон) ҡушаматтарын яҙыу. Күсереп яҙыу.

Ҡушамат хайуанға нимәгә нигеҙләнеп ҡушылыуын аңлатырға. Уларҙы ҙур хәрефтән яҙырға. Һөйләмде күсереп яҙғанда тейешле инструкция буйынса эш итергә.

15

Тикшереү эше.

1

Контроль дәрес.

Кеше исем-фамилиялары , хайуан ҡушаматтары, ер- һыу атамаларын аңлатҡан һүҙҙәрҙе ҙур хәрефтән яҙырға. Күсереп яҙыу. Диктант.

Яңғыҙлыҡ исемдәрҙе ҙур хәрефтән яҙырға. Һөйләм, тексты дөрөҫ күсереп яҙырға. Диктант тексын иғтибарлы тыңларға, дөрөҫ яҙырға.

16

Үҙ-ара һөйләшеү. Диалог.

1

Яңы теманы аңлатыу.

Үҙ-ара аралашыу. Хәл-әхүәл белешеү. Яңылыҡтар менән бүлешеү. Теге йәки был күренеш, хәл- ваҡиға тураһында уй- тойғолар менән бүлешеү.

Үҙ-ара аралашыу оҫталығына өйрәнергә. Төрлө ситуацияларҙа кешегә башлап өндәшергә. Һорау, үтенес менән өндәшкәндә итәғәтле, йомшаҡ , яғымлы һөйләшергә, яуап көткәндә түҙемлә булырға һәм рәхмәт әйтергә.

17-18

Үҙ-ара һөйләшеү ҡороу. Диалог.

2

Ҡатнаш дәрес.

Кеше менән танышыу (диалог ҡороу). Танышҡан кешеңде һүрәтләп һөйләү. Уның ҡылыҡ - фиғеленә һүрәтләмә биреү.

Кеше танышҡанда мотлаҡ әйтелә торған һүҙҙәрҙе (һаумыһығыҙ, хәлдәрегеҙ нисек, зинһар өсөн һ.б) йомшаҡ, яғымлы итеп әйтергә. Үҙеңде шәхес булараҡ ҡуя белергә- аралашыу мәҙәниәтенә өйрәнергә.

19-20

Йәмғиәт урындарында осрашыу. Диалог.

2

Ҡатнаш дәрес.

Йәмғиәт урындарында кешеләр менән аралашыу, диалог ҡороу. Кеше менән аралашыу этикеты. Ике кеше һөйләшеүен дәфтәргә яҙыу.

Таныш булмаған кешегә тәү башлап һүҙ ҡушырға, уның янына килеү маҡсатын-үтенесеңде ҡыҫҡа ғына итеп әйтергә, әңгәмәсеңдеихтирам, яҡты йөҙ менән тыңларға. Иғтибары, ярҙамы өсөн рәхмәт әйтә белергә. Аралашырға, күнегергә.

21-22

Яҡын кешеләрҙе ҡотлау.

2

Ҡатнаш дәрес.

Атай-әсәй, ҡартатай-ҡартәсәй, олатай-өләсәй, апай-ағай, ҡусты-һеңлеләр, уҡытыусы, класташтарҙың тыуған көнө менән ҡотлау (диалог). Уға иғтибар бүлеү. Ҡотлау, тәбрикләү башындағы һөйләшеү (диалогты) дәфтәргә теркәү.

Атай-әсәй, ҡартатай-ҡартәсәй, олатай-өләсәй, апай-ағай, ҡусты-һеңлеләр, уҡытыусы, класташтарҙың тыуған көнөн дәфтәргә теркәү. Ул көндө уларҙы ҡотларға: иғтибар, ихтирам итергә.

23-25

Әкиәт геройҙары. Минең тиҫтерҙәрем. Аралашыу этикеты.

3

Ҡатнаш дәрес.

Аралашыу этикеты. Ғәҙәти көнкүреш ситуацияларында бер- береңә өндәшеү, үҙ-ара һөйләшеү мәҙәниәте. Диалогты дәфтәргә яҙыу.

Өндәшеү маҡсатына, урынына ҡарап тауышты тейешлесә көйләргәөйрәнергә. Һөйләшеү башындакешенең торошон, уның әңгәмә өсөн ваҡыты күпме булыуын иҫәпләпһөйләшеү ҡорорға. Диалог барышында яғымлы, тотанаҡлы булырға.

26-28

Мәғлүмәт, белешмә эҙләү.

3

Ҡатнаш дәрес.

Кәрәкле белешмә, мәғлүмәт алыу маҡсатындакешегә өндәшеү. Телефон аша аралашыу. Диалогты тейешле тәртиптә яҙыу.

Йәмғиәт урындарында ашығыс белешмә кәрәк булған осраҡта фекереңде аңлайышлы, ҡыҫҡа ғына итеп аңлата белергә. Телефон аша яғымлы, асыҡ итеп, кешене оҙаҡ тотмай һөйләшә белергә.

29

Һамаҡ. Әйтеш. Һынамыш.

1

Ҡатнаш дәрес.

Бәләкәй жанр ижады Диалог ҡороу мәҙәниәте.

Һамаҡ, һынамыш, мәҙәл- әйтемдәрҙе яттан белергә. Уларҙы урынлы ҡуллана белергә.

30

Һынамыш. Һанамыш.

1

Ҡатнаш дәрес.

31

Мәҡәлдәр. Әйтемдәр.

1

Ҡатнаш дәрес.

32-33

Иғлан. Белдереү.

2

Ҡатнаш дәрес.

Иғлан, белдереү тексы төҙөү.Уны газета- журнал битенә баҫтырырға әҙерләү.

Иғлан, белдереү йөкмәткеһен ҡыҫҡа һәм аңлайышлы итеп төҙөргә, уны матбуғат биттәрендә баҫтырыуҙы планлаштырырға.

34-35

Тикшереү эше. Эшкә анализ.

2

Контроль дәрес

Аралашыу, диалог ҡороу оҫталығы. 2 кеше һөйләшеүен дәфтәргә грамоталы яҙыу.

Актуаль темаларға ике кеше араһында һөйләшеү өлгөһө ижад итергә. Уны дәфтәргә тейешле ҡағиҙәләргә ярашлы итепяҙырға.

36-37

Һөйләм.

2

Ҡатнаш дәрес.

Һөйләм. Һөйләмдең билдәле бер мәғәнәне, фекерҙе белдереүе. Һөйләм башы, аҙағы. Хәрәкәтте белдергән һүҙҙең һөйләмдең иң аҙағында килеүе.

Һөйләмде тейешле интонация менән уҡырға, тыңларға. Уның мәғәнәһенә төшөнөргә. Һөйләм төҙөргә. Уны ҙур хәрефтән башларға, аҙағында тейешле тыныш билдәһе ҡуйырға.

38-40

Һөйләмдең баш киҫәктәре. Эйә, хәбәр.

3

Ҡатнаш дәрес.

Һөйләмдең баш киҫәктәре. Уларҙың һөйләмдәге функцияһы.

Һөйләмдең баш киҫәктәрен табырға, аҫтарына һыҙырға.

41

Һүрәт буйынса өйрәтеү иншаһы. «Торналы күл»

1

Ҡатнаш дәрес.

Һүрәт буйынса инша яҙыу. Сюжет йөкмәткеһе. Уны эҙмә- эҙлекле тасуирлау.

Һүрәткә ярашлы ҡулланыу өсөн бирелгән һүҙҙәрҙе ҡулланып, сюжет йөкмәткеһен бирергә.

42-43

Хәбәр һөйләм.

2

Ҡатнаш дәрес.

Хәбәр һөйләм. Һөйләмдә кем йәки нимә тураһында хәбәр ителеүе.

Хәбәр һөйләм аҙағында нөктә ҡуйылыуы. Уны дөрөҫ күсереп яҙырға.

44-45

Өндәү һөйләм.

2

Ҡатнаш дәрес.

Өндәү һөйләм. Уның ҡасан ҡуйылыуы.

Өндәү һөйләмде тейешле интонация менән уҡырға. Диктант яҙғанда яңылышмаҫҡа.

46-47

Һорау һөйләм.

2

Ҡатнаш дәрес.

Һорау һөйләм. Нимәлер хаҡында һорау маҡсатында өндәшеү. Һорау һөйләм аҙағында һорау билдәһе ҡуйыу.

Һорау һөйләмде тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса һорауҙар төҙөргә һәм класташтарыңа бирергә.

48-50

Текст. Һөйләм.

3

Ҡатнаш дәрес.

Текст ике йәки унан күберәк һөйләмдәрҙән тора. Текста һөйләмдәр бер-береһенә бәйле була. Ҡыҙыл юл.

2-3, 3-4 һөйләмдән торған текст төҙөй белергә. Тексты күсереп яҙыу ҡағиҙәһенә ярашлы күсереп яҙырға.

51

Тикшереү эше.

1

Контроль дәрес.

Һөйләм төҙөү. Һөйләм аҙағында тыныш билдәләре. Һөйләмдең баш киҫәктәрен айырыу. Текст күсереп яҙыу.

Һөйләмде дөрөҫ яҙырға. Тексты күсереп яҙыу ҡағиҙәһенә ярашлы күсереп яҙырға.

52

Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы.

1

Ҡатнаш дәрес.

Саф башҡорт һүҙҙәре нисек әйтелә, шулай яҙыла. Һүҙҙе ижеккә бүлеү.

4-5, 5-6 хәрефтән торған һүҙҙәрҙе әйтеп яҙырға. Һүҙҙе юлдан юлға күсереү өсөн ижеккә дөрөҫ бүлергә.

53-55

Ҡалын һәм нәҙек әйтелешле һүҙҙәр.

3

Ҡатнаш дәрес.

ә, ө, ү, е, э, и һәм а, о, у, ы хәрефле һүҙҙәр. Һүҙҙәге тартынҡы өндәр нәҙек һәм ҡалын һуҙынҡылар уратылышында. Һүҙҙең тәүге ижеге ҡалын булһа, башҡа ижектәре лә ҡалын. Һүҙҙең тәүге ижеге нәҙек булһа, башҡа ижектәре лә нәҙек.

Һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға. Үҙ аллы эшкә йомғаҡ яһарға, ҡағиҙә төҙөргә.

56-57

Һүрәт буйынса инша. «Елдерәләр саналар»

2

Телмәр үҫтереү дәресе.

Һүрәт йөкмәткеһен эҙмә- эҙлекле бәйән итеү. Яҙма телмәр.

Бирелгән һүҙҙәрҙе ҡулланып, һүрәт буйынсахикәйә төҙөргә.

58-59

Һүҙҙе юлдан юлға күсереү.

2

Ҡатнаш дәрес.

Ижеккә бүлеү. Һүҙҙе юлдан юлға күсереү. Күсереп яҙыу.

Һүҙҙе ижеккә бүлеү ысулдарын үҙләштерергә. Һүҙҙе юлдан юлға күсереү оҫталығы булдырырға.

60-62

У-ү хәрефе.

3

Ҡатнаш дәрес.

У-ү хәрефле һүҙҙәр: ус-үс, ос-өс, аса-әсә һ.б. Уларҙың өн моделе. Һүҙҙе ижеккә бүлеү. Уны юлдан юлға күсереү.

У-ү хәрефле һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. У-ү хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға.

63

Һүрәт буйынса өйрәтеү иншаһы. «Шарлауыҡ янында»

1

Ҡатнаш дәрес.

Инша яҙырға өйрәнергә. Һүрәтте өйрәнеү. Һүҙлек эше. Һүрәт йөкмәткеһе буйынса һөйләшеү. План төҙөү. Яҙыу.

Инша яҙырға өйрәнергә.

64-66

О-ө хәрефле һүҙҙәр.

3

Ҡатнаш дәрес.

О-ө хәрефле һүҙҙәр. Уларҙың әйтелеше, яҙылышы.

О-ө хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға.

67

Ээ өнө һәм хәрефе

1

68

Ээ хәрефле һүҙҙәр.

1

Ҡатнаш дәрес.

Ээ хәрефе һүҙ башында. Ээ хәрефле һүҙҙәр. . Һүҙҙе юлдан юлға күсереү. Күсереп яҙыу.

Ээ хәрефле һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Ээ хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға.

69

[э] өнө һүҙ уртаһында һәм аҙағында.

1

Ҡатнаш дәрес.

[э] өнө һүҙ уртаһында һәм аҙағында е хәрефе менән билдәләнеүе. Һүҙҙәр йыйыу: бер, кер, кеш һ.б

Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Уны күҙәтергә, ( [э] өнөн) һығымта яһарға. [э] өнө һүҙ башында һәм уртаһында (аҙағында) килгән һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. Һүҙҙе юлдан юлға дөрөҫ күсерегә. Һөйләмде күсереп яҙыу ҡағиҙәләрен үтәргә.

70

Ыы хәрефе

1

71

Ыы хәрефле һүҙҙәр.

1

Ҡатнаш дәрес.

Ыы хәрефе һүҙ башында, уртаһында, аҙағында.

Һүҙ байлығын арттырырға. Ыы хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. Бәйләнешле телмәрҙе үҫтерергә. Мәҙәниәтле аралашыу ҡағиҙәләрен үҙләштерергә.

72

Тикшереү эше. Диктант.

1

Һөйләмдә бер үк һорауға яуап биргән хәрәкәт һүҙҙәр. Предметтың атамаһын, уның хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Һүҙбәйләнеш. Һөйләм. Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы.

Эште грамоталы яҙырға. Таҙа яҙырға.

73-74

Йй хәрефле һүҙҙәр.

2

Ҡатнаш дәрес.

Йә, йө, йү, йе (һүҙ уртаһы) йо, йы ҡушымсалы һүҙҙәр.

Һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға.

75

Йй хәрефле һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы.

1

Ҡатнаш дәрес.

Йй хәрефле һүҙҙәр.Уларҙың яҙылышы.

Дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәләрен үтәргә.

76-77

Йй хәрефле һүҙҙәр

2

78

Инша «Һаумы, Яңы йыл!»

1

Ҡатнаш дәрес.

Яңы йыл байрамы тураһында.

Инша яҙырға өйрәнергә.

79-80

[йа] өнө ниндәй хәреф менән тамғалана?

2

Ҡатнаш дәрес.

Яя хәрефе һүҙ башында, уртаһында, аҙағында. Яя хәрефле һүҙҙәрҙең өн моделе, транскрипцияла яҙылышы.

Яя хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға.

81-82

[йу] өнө ниндәй хәреф менән тамғалана?

2

Ҡатнаш дәрес.

Юю хәрефенең ҡалын һүҙҙә генә яҙылыуы. Юю хәрефле һүҙҙәрҙең өн моделе, транскрипцияла яҙылышы.

Юю хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға.

83-84

[йэ] өнө ниндәй хәреф менән тамғалана?

2

Ҡатнаш дәрес.

Ее хәрефенең һүҙ башында яҙылышы. Ее хәрефе һүҙ уртаһында.

Ее хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға.

85

[йо] өнө ниндәй хәреф менән тамғалана?

1

Ҡатнаш дәрес.

Ёё хёрефе рус теленән һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәрҙә.

Ёё хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға.

86

Тикшереү эше. Диктант.

1

Ике өндө белдергән хәрефле (е, ё, ю, я) һүҙҙәрҙең яҙылышы.

Эште грамоталы яҙырға.

87

Вв(Уу-Үү) хәрефтәре

1

Ҡатнаш дәрес.

Һүҙҙәрҙе аңлатҡан мәғәнәһе буйынса төркөмгә бүлеү: предмет атамаһын, хәрәкәтен, билдәһен белдергән һүҙҙәр, ярҙамсы һүҙҙәр.

Һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Текстағы һүҙҙәрҙе аңлатҡан мәғәнәһе буйынса төркөмләй белергә.

88-89

Предмет атамаһын белдергән һүҙҙәр.

2

Ҡатнаш дәрес.

Тирәү йүндәге предметтар. Уларҙың атамаһы (исеме). Кем? нимә? һорауына яуап булыусы предмет атамалары. Йәнле, йәнһеҙ предметтар. Фәҡәт бер генә предметтың атамаһы булып тороусы һүҙҙәр (яңғыҙлыҡ исемдәр). Күп һандағы бер иш ппредметтарҙың атамаһы (уртаҡлыҡ исемдәр). Һөйләмдәге бер һорауға яуап биргән (һаналып киткән) атама һүҙҙәр.

Предметтарҙы күҙәтергә, тасуирлап һүрәтләп һөйләргә. Предмет атамаһын белдергән һүҙҙәрҙе һөйләм схемаһына тейешле тамғалар менән билдәләргә.

90-91

Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр.

2

Ҡатнаш дәрес.

Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Ни эшләй? ни эшләне? ни эшләйәсәк? ? һорауына яуап булыусы һүҙҙәр. Һөйләмдең мәғәнәһен белдергән төп һүҙҙәр- эйә һәм хәбәр.

Предметтың башҡарған эшен, хәрәкәтен атарға. Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙгә һорау ҡуя белергә. Предмет атамаһына ярашлы уның хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр уйлап әйтергә, яҙырға.

92-93

Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр.

2

Ҡатнаш дәрес.

Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр. Ниндәй? һорауына яуап булыусы предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр. Нисек? һорауына яуап булыусы хәрәкәт билдәһен белдергән һүҙҙәр

Предметҡа ярашлы билдәне табырға. Һүҙбәйләнеш төҙөп яҙырға. Һөйләмдә билдә-һүҙҙәрҙе айырырға.Уларға һорау ҡуйырға.

94-95

Һөйләмдең тиң киҫәктәре.

2

Ҡатнаш дәрес.

Һөйләмдә бер үк һорауға яуап биреүсе (һаналып киткән) предмет билдәһен, хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Һөйләмдең эйәһе, хәбәре, эйәрсән киҫәктәре.

Һөйләмдә һаналып киткән билдә-һүҙҙәр араһында өтөр ҡуйырға.Һөйләмдең баш киҫәктәрен, эйәрсән киҫәктәрен тамғалай белергә.

96-98

Ярҙамсы һүҙҙәр.

3

Ҡатнаш дәрес.

Ярҙамсы һүҙҙәр. Уларҙың айырым торған осраҡта мәғәнә белдермәүе. Ярҙамсы һүҙҙәрҙең телмәрҙә ҡулланышы. Һөйләмдәге функцияһы. Һәм, менән ярҙамсы һүҙҙәре. Ла-лә, да-дә, та-тә; ғына-генә, ҡына-кенә ярҙамсы һүҙҙәре.Уларҙың яҙылышы.

Ярҙамсы һүҙҙәрҙе телмәрҙе йәнләндереү, тәрәнерәк мәғәнәле итеү маҡсатында ҡулланырға. Уларҙы предмет атамаһын, хәрәкәтен, билдәһен белдергән һүҙҙәрҙән айырым яҙырға

99-100

Үтелгәндәрҙе ҡабатлау.

2

Үтелгәнде нығытыу.

Һөйләм. Эйә, хәбәр -һөйләмдең баш киҫәктәре. Һөйләмдә эйәрсән киҫәктәр. Һөйләшеү. Һүҙ төркөмдәре.

Һөйләмде дөрөҫ күсереп яҙырға. Уҡытыусы уҡыуы аҫтында текст яҙырға.

101-102

Йыллыҡ тикшереү эше. Эшкә анализ.

2

Контроль дәрес.

Программа материалын үҙләштереү сифатын өйрәнеү.

Бирелгән эштәрҙе аңлы итеп уҡып, дөрөҫ итеп үтәргә.

4-се класс

102 сәғәт

№

Дата

Дәрес темаһы

Сәғәт һаны

Дәрес төрө

Уҡыусылар эшмәкәрлеге

Планлаштырылған һөҙөмтә

п/п

Си-рек-

тә

План

буйын-са

Ысын

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1

Яңы уҡыу йылы менән!

1

Үтелгәнде нығытыу.

Һөйләмдәрҙе дөрөҫ интонация менән уҡыу һәм һөйләү. Йәйге каникулдар тураһында диалог ҡороу, фекер алышыу. Дәреслек менән танышыу. 2-се һәм 3-сө класта үтелгәнде иҫкә төшөрөү.

2

Т/у. Инша. «Һаумы, мәктәп!»

1

Йәйге каникул хәтирәләре менән уртаклашыу. һөйләм аҙағында тейешле тыныш билдәләрен ҡуйып яҙыу. Тарҡау һөйләмдәр төҙөү.

3

Фонетика. Өн һәм хәреф.

1

Өндәрҙе һәм хәрефтәрҙе сағыштырыу. Фонетик анализ яһау.

4

Һүҙҙәргә фонетик анализ.

1

Һүҙҙәргә тулы фонетик анализ яһау тәртибен үҙләштереү. Үҙ аллы эшләргә һәм бер-береңдең эшен тикшерергә өйрәнеү.

5

Һүҙҙәрҙә я, е, ё, ю хәрефтәре.

1

Ике өндө белдергән хәрефтәре булған һүҙҙәрҙе күҙәтеү, сағыштырыу һәм дөрөҫ яҙыу. Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышын аңлата белеү.

6

Ҡушма һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы.

1

Ҡағиҙәләрҙе файҙаланып, ҡушма һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙыу. Ҡушма һүҙҙәр яһау, уларҙы телмәрҙә ҡулланыу.

7

Ҡуш тартынҡыларҙың дөрөҫ яҙылышы.

1

Ҡуш тартынҡылы һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙыу күнекмәһе алыу. Руc һәм башҡа телдәрҙән ингән ҡуш тар­тынҡылы һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышын үҙләштереү. Уларға үҙгәртеүсе ялғауҙар ҡушыу.

8

Ярҙамсы һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы.

1

Ярҙамсы һүҙҙәрҙе таныу һәм ялғау­ҙар менән сағыш тырыу. Һүҙҙең ялғауына баҫым төшөүен һәм ҡушылып яҙылыуын, ә һүҙгә бәйләнеп килгән ярҙамсы һүҙгә баҫым төшмәүен һәм айырым яҙылыуын сағыштырыу нигеҙендә ғәмәли үҙ­ләштереү.

9

Диктант.

1

Өйрәнелгән ҡағиҙәләрҙе үҙләштереү һәм ҡуллана белеү кимәлен тикшереү.

10

Йомғаҡлау.

1

Үтелгәндәрҙе ҡабатлау һәм системаға килтереү.

11

һөйләм. һөйләмдең баш һәм әйәрсән киҫәктәре.

1

Һөйләмдең баш һәм әйәрсән киҫәктәрен таба белеү. Һөйләмдең нигеҙен билдәләү. һөйләмдә һүҙҙәр тәртибен һыҙмала күрһәтеү.

12

Йыйнаҡ һәм тарҡау һөйләмдәр.

1

Ике баш киҫәге лә булған һөйләмдәрҙе синтаксик яҡтан тикшереү, таныш моделдәр нигеҙендә йыйнаҡ һәм тарҡау һөйләмдәр төҙөү. Һөйләмдә һүҙҙәр тәртибен күҙәтеү. Һөйләмде синоним, антоним һәм фразеоло- гизмдар менән байытыу.

13

Һөйләмдең тиң киҫәктәре.

1

Тиң киҫәктәрҙе һанау интонацияһы менән уҡыу. Һөйләмдең тиң киҫәктәр араһына өтөр ҡуйып яҙыу. Һөйләмдә тиң киҫәктәрҙе билдәләү.

14

Т/ү. «Алтын көҙ» картинаһы буйынса инша.

1

Картинаны өйрәнеү тәртибе менән танышыу. Иншаның планын төҙөү. Күҙәтеүҙәргә нигеҙләнеп, картина буйынса текст төҙөү һәм уны дәфтәргә яҙыу. Үҙ эшмәкәрлегеңде план- лаштырыу, ойоштороу һәм контроль.

15

һөйләмгә син- таксик анализ.

1

«Һөйләм» темаһы буйынса проект төҙөү. Тема буйынса белемдәрҙе тәрәнәйтеү, синтаксик анализ әшләү.

16

Морфология.

Исем.

1

Морфологияның нимә өйрәнеүен үҙләштереү. Исемде белдергән һүҙҙәрҙе күҙәтеү, сағыштырыу һәм уның үҙенсәлектәре, грамматик билдәләре тураһында һығымта яһау.

17

Яңғыҙлыҡ

һәм уртаҡлыҡ исемдәр.

1

Яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәрҙе күҙәтеү, сағыштырыу, һығымта яһау, уларҙы дөрөҫ яҙыу.

18

Исемдең һан менән уҙгәреүе.

1

Исемдәрҙең берлек һәм күплек фо маларын ғәмәли үҙләштереү. Төркөмдәрҙә килешеп эшләү.

19

Исемдең эйәлек заты менән үҙгәреүе.

1

Исемдәрҙең эйәлек заты менән үҙгәрешен үҙләштереү, ялғауҙар яҙылы- шын сағыштырыу, һығымта яһау. Күнегеүҙәр башҡарыу. Исемдәргә морфологик анализ яһау. Үҙеңдең һәм иптәшеңдең эшен тикшереү.

20

Т/ү. Изложение. «Йламаҫ».

1

Тексты аңлап уҡыу һәм төп фекерен билдәләү. Һүрәттәр буйынса өлөштәргә бүлеү. План төҙөү. Ентекле һәм ҡыҫҡартып һөйләү. Өйрәнгән текстан иң әһәмиәтле мәғлүмәтте айырып алыу. Дәфтәргә ҡыҫҡартып яҙыу.

21

Исемдең килеш менән үҙгәреүе.

1

Исемдәрҙең төрлө ялғауҙар ҡабул итеүен күҙәтеү нигеҙендә килештәрҙе, уларҙың һорауҙарын ғәмәли үҙләш­тереү. Исемдәрҙе килеш менән үҙ- гәртеү күнекмәһе алыу. Төрлө ки- лештәге исемдәрҙең һөйләмдәғе ро­лен билдәләү. Төркөмдәрҙә һәм үҙ аллы әшләү.

22-

23

Исемдәрҙә ҡалын һәм нәҙек ялғауҙар.

2

Нәҙек һәм ҡалын килеш ялғауҙарын сағыштырыу, уларҙы дөрөҫ яҙыу.

24

Рус теленән ингән исемдәрҙә ялғауҙар яҙы- лышы.

1

Рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең төп законға буйһонмауын күҙәтеү, ялғауҙарҙы дөрөҫ яҙыу, тикшереү һәм һығымта яһау, дөрөҫ яҙыу ҡа- ғиҙәһен төҙөү.

25

Исемгә морфологик анализ.

1

Уҡытыусы ярҙамында дәрестә эшмәкәрлек планын төҙөү. Анализды дөрөҫ эшләргә өйрәнеү. Пландың үтәлешен тикшереү, үҙгәртеү.

26-

27

Ҡабатлау. Йомғаҡлау.

2

«Исем» темаһы буйынса белемдэрҙе системаға һалыу, һығымта яһау. Белем кимәлен баһалау.

28

Т/ү. Һүрәт буйынса инша. «Ҡыш».

1

Текст, китап менән әш итеү алымдарына өйрәнеү, кәрәкле матери­ал туплау. Инша яҙырға өҙерлөнеу маҡсатында текстарға анализ яһау. Ѕүр1тте иғтибарлы өйрөнеү. Бәйләнешле текст төҙөү, текстың темаһын, төп өлөштәрен билдөлөү. Уны хатаһыҙ яҙыу. Үҙеңдең, иптөштәреңдең әшен тикшереү һәм баһа биреү.

29

Алмаш.

1

Алмаштарҙың зат һәм предметтарҙы атамайынса, уларҙың исемен алмаштырып килеүен күҙәтеү. Уларҙы таныу, табыу, һорау ҡуйыу, ниндей һүҙ төркөмөн алмаштырып килеүен билдәләү, төркөмсәләрен өйрәнеү.

30

Зат алмаштары. Эйәлек заты ал­маштары.

1

Телмәрҙә зат һәм әйәлек заты алмаштарының ҡулланы лыуын күҙәтеү. Ниндәй һүҙ төркөмөн алмашты­рып килеүен төшөнөү. Алмаштарҙы килеш менән үҙгәртеү, уларҙы тел­мәрҙә ҡулланыу, һөйләмдәге ролен билдәләү.

31

Һорау һәм күрһәтеү алмаш­тары.

1

Һорау һәм күрһәтеү алмаштарын сағыштырыу, анализлау, һөйләмдәге ролен билдәләү.

32

Телмәрҙә алмаштарҙың ҡулланы лышы. Алмаштарҙы килеш менән үҙгәртеү.

1

Текста алмаштарҙы исем менән алмаштырыу һәм сағыштырыу. Текс­та алмаштарҙы табыу, уларҙың килештәрен, һөйләмдәге ролен билдәләү. Анализ яһау.

33

Т/ү. Изложение. «Ҡышҡы уйындар».

1

Дәреслектә бирелгән текст буйынса изложение яҙыу. Ентекле һөйләү һәм өйрәнелгән ҡағиҙәләрҙе ҡулланып грамоталы яҙыу. Сәләмәт тормош алып барыу тураһында әңгәмәлә ҡатнашыу.

34

Алмашҡа морфологик анализ.

1

Алмаштарға бирелгән өлгө буйын­са морфологик ана лиз яһау. Телмәр үҫтереү буйынса күнегеүҙәр баш- ҡарыу.

35

Сифат.

1

Сифаттарҙың телмәрҙәге әһәмиәтен күҙәтеүҙәр нигеҙен дә асыҡлау. Си­фат менән матур һүҙбәйләнештәр, һөй ләмдәр, текстар төҙөү.

36

Тамыр һәм яһалма сифат тар.

1

Тамыр һәм яһалма сифаттарҙың яһалышын күҙәтеү, сағыштырыу, һығымта яһау, Ьүҙҙәргә антонимдар һәм синонимдар табыу, уларҙы телмәрҙә ҡулланыу.

37

Сифат дәрәжәләре.

1

Сифат дәрәжәләре тураһында белешмә алыу. Сифаттарҙы төрлө дәрәжәгә ҡуйыу. Уларҙың яһалыу ысулда рын өйрәнеү һәм телмәрҙә урынлы ҡулланыу. Төрлө дәрәжәләге сифат­тарҙы дөрөҫ яҙыу.

38

Төп һәм шартлы сифаттар.

1

Төп һәм шартлы сифаттарҙы сағыш­тырыу һәм айырырға өйрәнеү. Улар­ҙы телмәрҙә урынлы ҡулланыу.

39

Ҡабатлау.

1

Сифаттарға морфологик анализ яһау. Үҙ эшеңде тикшереү, баһалау.

40

Т/ү. А. Пластовтың «Тәүге ҡар» картинаһы буйынса инша.

1

Картинаны иғтибар менән өйрәнеү һәм йөкмәткеһен үҙләштереү. План төҙөү. Сифаттар ҡулланып матур текст төҙөргә өйрәнеү.

41

Сифаттың һөйләмдәге роле.

1

Һөйләмдә сифаттарҙы табыу һәм ро­лен билдәләү, график тамғалау.

42

Сифатҡа морфологик анализ.

1

Бирелгән өлгө буйынса сифатҡа морфологик анализ яһарға өйрәнеү. Телмәр үҫтереү өҫтөндә эшләү. Си­фаттар ҡулланып һүрәтләү текстары төҙөү.

43

Йомғаҡлау.

1

Тема буйынса уҡытыусы ярҙамында проект төҙөү. Башҡарылған про­ект эшенең һөҙөмтәләрен ҡыҫҡаса һөйләп биреү, бөтә үтелгәндәрҙе нығытыу.

44

Рәүеш. Уның яһалышы.

1

Рәүеш тураһында төшөнсә алыу, уның билдәләрен күҙәтеүҙәр, сағыштырыу нигеҙендә асыҡлау һәм һы- ғымта яһау. Уға бәйләнеп килгән һүҙҙәрҙе' асыҡлау. Киң таралған рәүештәргә һорау ҡуйыу, һөйләмдәрҙән табыу, һүҙбәйләнештәр төҙөү.

45

Рәүеш төркөмсәләре.

1

Рәүештәрҙең төркөмсәләрен сағыштырыу нигеҙендә ғәмәли өйрәнеү, уларҙы телмәрҙә ҡулланыу.

46

Рәүеште си- фат менән сағыштырыу.

1

Рәүеш һәм сифаттарҙың айырмалы яҡтарын ғәмәли үҙләштереү. Бер үк һүҙҙең рәүеш тә, сифат та булып килә алыуын күҙәтеү һәм уларҙың ниндәй һүҙ төркөмө булыуын һорауҙар ярҙамында айырырға өйрәнеү. Рәүештәр һәм сифаттар менән һүҙбәйләнештәр төҙөү.

47

Т/ү. «Яңы йыл» картинаһы буйынса инша.

1

Картинаның йөкмәткеһен үҙләштереү. Картина, терәк һүҙҙәр һәм уҡыусыларҙың тормош тәжрибәһенә таянып ентекле һүрәтләү-хикәйәләү тибындағы текст төҙөү. Сифаттарҙы һәм рәүештәрҙе ҡулланып, матур текст төҙөү күнекмәһе алыу.

48

Рәүешкә морфологик анализ.

1

Бирелгән өлгө буйынса рәүештәргә морфологик анализ яһарға өйрәнеү. Уларҙы һөйләмдә билдәләү.

49-

50

Диктант.

1

Орфограммаларҙы ҡулланып, хатаһыҙ диктант яҙыу. Диктантҡа ана­лиз яһау һәм хаталар өҫтөндә эшләү.

51

Ҡылым.

1

Ҡылым тураһында төшөнсә алыу, һорауҙары һәм белдергән мәғәнәһе тураһында һығымта яһау, кағиҙә төҙөү. Текстан ҡылымдарҙы табыу, һорауҙар ҡуйыу, һөйләмдәге ролен асыҡлау.

52-

53

Ҡылымдар

ҙың

яһалышы.

1

Ҡылымдарҙы яһалышы яғынан сағыштырыу, анализлау, өс төргә бүлеү. Башҡортостан ҡомартҡылары тураһында фекер алышыу.

54

Ҡылымдарҙың заман менән үҙгәреше.

1

Телмәрҙә ҡылымдарҙың заман төрҙәрен айырырға өйрәнеү, уларҙы урынлы ҡулланыу.

55-

56

Үткән заман ҡылымдары.

2

Ҡылымдың үткән заманы тураһында белешмә алыу, белдергән мәғәнәһен асыҡлау. Уларҙың ике формаһын (шаһитлы һәм шаһитһыҙ) сағыштырыу, айырмаһын билдәләү. Ҡылымдарҙың үҙгәрешен ғәмәли үҙләш тереү. Тест ярҙамында белемдәрҙе тикшереү һәм баһалау.

57

Т/у. «Хоккей майҙансығында» һүрәте буйынса инша.

1

Һүрәт буйынса һорауҙарға яуап биреү. Сәләмәт тормош алып барыу тураһында әңгәмәләшеү. Уҡыусыларҙың ҡышҡы уйындар тураһында сығыш яһауы. һүрәт бу йынса план төҙөү һәм план буйынса ентекле һөйләү. Иншаны иғтибар менән хатаһыҙ яҙыу.

58

Хәҙерге заман ҡылымдары.

1

Ҡылымдың хәҙерге заманы тура­һында белешмә алыу, белдергән мәғәнәһен асыҡлау.

59

Хәҙерге заман

ҡылымдарының

үҙгәреше.

1

Хәҙерге заман ҡылымдарының һан, зат менән үҙгәреүен, барлыҡ-юҡлыҡ формаһында ҡулланылыуын өйрәнеү. Алған мәғлүмәттәрҙе гра­фик һыҙма (презентация) ярҙамында күрһәтеү. Һыҙма буйынса йомғаҡлау яһау.

60

Киләсәк заман ҡылымдары.

1

Ҡылымдың киләсәк заманының формалары тураһында белешмә алыу, белдергән мәғәнәһен асыҡлау. Килә­сәк заман ҡылымдарының зат, һан менән үҙгәреүен, бар лыҡ һәм юҡлыҡ формаларҙа ҡулланы лыуын үҙләштереү.

61

Киләсәк заман ҡылымдарының ике төрө.

1

Киләсәк заман ҡылымдарының ике төрлө яһалышын өйрәнеү, айыра белеү. Уларҙы телмәрҙә урынлы ҡулланыу.

62

Т/ү. Изложение.

1

«Сәйер ҡош» тексының йөкмәткеһен үҙләштереү, планын төҙөү, уны тексҡа яҡын итеп һәм ҡыҫҡартып һөйләү. Изложениены ҡыҫҡартып яҙыу.

63

Ҡылым һөйкәлештәре.

Бойороҡ

һөйкәлеше

ҡылымдары.

1

Ҡылым һөйкәлештәрен сағыштырыу, айырмаларын һәм оҡшаш яҡтарын билдәләү, һығымта яһау. Бойороҡ һөйкәлеше ҡылымдарының зат һәм һан менән үҙгәре үен, барлыҡ-юҡлыҡ формаһында ҡулланылыуын күҙәтеү. Уларға анализ яһау.

64

Хәбәр һейкәлеше ҡылым­дары.

1

Хәбәр һөйкәлеше ҡылымдарының зат һәм һан менән үҙгәреүен, барлыҡ- юҡлыҡ формаһында ҡулланылы уын күҙәтеү һәм һығымта яһау. Ҡылымдарға анализ яһау.

65

Ҡабатлау.

1

Ҡылым һөйкәлештәрен айырыу. Уларҙы график рәүештә тамғалау. Телмәрҙә ҡулланыу, дөрөҫ интона­ция менән уҡыу.

66

Т/ү. Инша. «Батырлыҡ».

1

Текст, китап менән эш итеү алымдарына өйрәнеү, кәрәкле материал туплау. Башҡортостандың геройҙары тураһында әңгәмәләшеү. Бәйләнешле текст төҙөү күнекмәһе алыу. Үҙ эшеңде тикшереү, иптәшеңдең эшен тыңлау, төҙәтмәләр индереү, баһа биреү.

67

Шарт һөйкә­леше ҡылым­дары.

1

Шарт һөйкәлеше ҡылымдарын башҡа һөйкәлеш ҡылымдары менән са­ғыштырыу, айырмалы яҡтарын бил- дәләү. Был ҡылымдарҙы телмәрҙә ҡулланырға өйрәнеү.

68

Теләк һөйкә­леше ҡылым­дары.

1

Теләк һөйкәлеше ҡылымдарының белдергән мәғәнәләрен, һорауҙарын асыҡлау. Башҡа һөйкәлештәр менән сағыштырыу. Телмәрҙә ҡулланырға өйрәнеү.

69

Ҡылымға морфологик анализ

70

Ҡабатлау. Контроль диктант

71

Йомғаҡлау.

72

Нимә ул һан?

73

Һан төркөмсәләре

74

Телмәр үҫтереү. Изложение.

75

Һандарҙың дөрөҫ яҙылышы

76

Һандарҙың башҡа һүҙҙәр менән оҡшашлығы

77

Һанға морфологик анализ

78

Ҡабатлау

79

Ҡабатлау

80

Т/ү. Инша. «Ҡоштар ҡайта».

1

Тема буйынса материал туплау һәм дәрестә сығыш яһау. Уй-фекерҙе тулы итеп еткерергә өйрәнеү. Баһа биреү төҫөндәге фекерләү (ниңә? нилектән? ни өсөн?) элементтары булған текст төҙөү һәм уны дәфтәргә яҙыу. Тәбиғәткә һаҡсыл ҡараш булдырыу.

81

һүҙҙең күп мәғәнәлелеге. һүҙҙәрҙең тура һәм күсмә мәғәнәһе.

1

Һүҙҙәрҙең төрлө мәғөнәгә әйә булыуын күҙәтеү. Аңлатмалы һүҙлектәр менән эшләү. Күсмә мәғәнәле һүҙҙәрҙе урынлы ҡулланырға өйрәнеү.

82

Омонимдар-

1

Бер үк яҙылышлы, ләкин төрлө мәғәнә аңлатҡан һүҙҙәрҙе айырыу, уларҙы һүҙлектән табыу, мәғәнәһен аңлатыу.

83

Синонимдар.

1

Синонимдарҙы һүҙлектән табырға өйрәнеү. Уларҙьщ әһәмиәтен аңла­тыу. Синоним һүҙҙәр туплау.

84

Антонимдар.

1

Ҡапма-ҡаршы мәғәнәле һүҙҙәрҙе һүҙлектән табыу. Мәҡәлдәрҙә һәм йомаҡтарҙа антонимдарҙың ҡулла- нылыуын күҙәтеү, бының әһәмиәтен аңлатыу.

85

Нығынған һүҙ- бәйләнештәр.

1

Нығынған һүҙбәйләнештәрҙе текстан табыу, мәғәнәһен аңлатыу. Уларҙы һөйләү телмәренә индереү.

86-

87

Т/ү. Контроль

изложение

«Ҡуян».

1

Тәбиғәттәге яҙғы үҙгәрештәрҙең хай- уандар тормошона йоғонтоһо тура- һында әңгәмәләшеү. Үҙ аллы төҙөгән план буйынса текстың йөкмәткеһен һөйләү. Иң мөһим ваҡиғаларҙы һай лап алыу һәм ҡыҫҡартын яҙырға өйрәнеү.

88-

89

Фонетика.

Ьүҙьяһалыш.

1

Өйрәнелгән төшөнсәләр, тел күренештәрен ҡабатлау, системаға килтереү. Тема буйынса проект төҙөү һәм уны яҡлау.

80

Т/ү. Инша. «Ҡоштар ҡайта».

1

Тема буйынса материал туплау һәм дәрестә сығыш яһау. Уй-фекерҙе тулы итеп еткерергә өйрәнеү. Баһа биреү төҫөндәге фекерләү (ниңә? нилектән? ни өсөн?) элементтары булған текст төҙөү һәм уны дәфтәргә яҙыу. Тәбиғәткә һаҡсыл ҡараш булдырыу.

81

һүҙҙең күп мәғәнәлелеге. Һүҙҙәрҙең тура һәм күсмә мәғәнәһе.

1

Һүҙҙәрҙең төрлө мәғөнәгә әйә булы- уын күҙәтеү. Аңлатмалы һүҙлектәр менән эшләү. Күсмә мәғәнәле һүҙҙәрҙе урынлы ҡулланырға өйрәнеү.

82

Омонимдар-

1

Бер үк яҙылышлы, ләкин төрлө мәғәнә аңлатҡан һүҙҙәрҙе айырыу, уларҙы һүҙлектән табыу, мәғәнәһен аңлатыу.

83

Синонимдар.

1

Синонимдарҙы һүҙлектән табырға өйрәнеү. Уларҙьщ әһәмиәтен аңла­тыу. Синоним һүҙҙәр туплау.

84

Антонимдар.

1

Ҡапма-ҡаршы мәғәнәле һүҙҙәрҙе һүҙлектән табыу. Мәҡәлдәрҙә һәм йомаҡтарҙа антонимдарҙың ҡулла- нылыуын күҙәтеү, бының әһәмиәтен аңлатыу.

85

Нығынған һүҙбәйләнештәр.

1

Нығынған һүҙбәйләнештәрҙе текстан табыу, мәғәнәһен аңлатыу. Уларҙы һөйләү телмәренә индереү.

86-

87

Т/ү. Контроль

изложение

«Ҡуян».

2

Тәбиғәттәге яҙғы үҙгәрештәрҙең хай-уандар тормошона йоғонтоһо тураһында әңгәмәләшеү. Үҙ аллы төҙөгән план буйынса текстың йөкмәткеһен һөйләү. Иң мөһим ваҡиғаларҙы һайлап алыу һәм ҡыҫҡартын яҙырға өйрәнеү.

88-

89

Фонетика.

Һүҙьяһалыш.

2

Өйрәнелгән төшөнсәләр, тел күренеш- тәрен ҡабатлау, системаға килтереү. Тема буйынса проект төҙөү һәм уны яҡлау.

90-

93

Һөйләм.

4

Ьөйләм аҙағында тейешле тыныш билдәләрен ҡуйып яҙыу. Һөйләмгә тулы синтаксик анализ яһау. һөйләм киҫәктәрен билдәләү.

94-

95

Исем.

2

Исемдәрҙең грамматик билдәләрен ҡабатлау. Текстам исемдәрҙе табыу һәм уларға морфологик анализ яһау.

96

Алмаш.

1

Алмаштарҙың грамматик билдәләрен ҡабатлау. Текстан алмаштарҙы та­быу һәм уларға морфологик анализ яһау. Телмәрҙә алматтттарҙы ҡул- ланыу күнекмәһе алыу.

97

Сифат.

1

Сифаттарҙың грамматик билдәләрен ҡабатлау. Текстан сифаттарҙы та­быу һәм уларға морфологик анализ яһау.

98

Рәүеш.

1

Рәүештәрҙең грамматик билдәләрен ҡабатлау, уларҙы сифаттар менән сағыштырыу. Текстан рәүештәрҙе табыу һәм уларға морфологик ана­лиз яһау.

99-

100

Ҡылым.

2

Ҡылымдарҙың грамматик билдәләрен ҡабатлау. Текстан ҡылымдарҙы табыу һәм уларға морфологик ана­лиз яһау.

101

Һан.

1

Һандарҙың грамматик билдәләрен ҡабатлау. Текстан һандарҙы табыу һәм уларға морфологик анализ яһау.

102

Тикшереү эше.

1

4-се класта өйрәнгәнде иҫкә төшөрөү, тикшереү эшен башҡарғанда ҡулланыу, һығымта яһау.

«Башҡорт теле» дәрестәрендә тикшереү эштәре

Диктант текстары, тикшереү эштәре 1-се кластың беренсе сирегендә 5-7 минут тирәһе, икенсе сиректә 15-20 минутта, икенсе ярты йыллыҡта диктант һәм эштәр 20-25 йәки 25-30 минутта үтәлә. 2-се класта 30-35 минут, ә 3-4 -се кластарҙа 40-45 минут ваҡыт бирелә. Диктант текстары һәм тестар Сынбулатова Ф.Ш. Нурыева Р.Ф. авторлығындағы " 1-4-се кластар өсөн диктанттар йыйынтығы һәм тикшереү эштәре» башҡорт теле уҡытыусылары өсөн ҡулланманан алына.

«Башҡорт теле» дәрестәрендә файҙаланылған техник саралар :

-проектор

-экран

Йыhазландырыу :

1.Дөйөм белем биреү буйынса башҡорт мәктәптәренең башланғыс кластары өсөн башҡорт теле буйынса өлгө программалар. Р.Д. Салауатова. Өфө.Китап,2011.(Икенсе быуын стандарттары)

2.«Әлифба»дәреслеге.СынбулатоваФШ.Исламғолова Ы.Ә Өфө..2011

3«Әлифба эш дәфтәре»Ф.Ш.Сынбулатова Өфө Китап.2011

Мәүлийәрова Ә. Т.

4. Сынбулатова Ф.Ш. Нурыева Р.Ф.Ғәлиуллина Г.Б. 1-4-се кластар өсөн диктанттар йыйынтығы һәм тикшереү эштәре. Башҡорт теле уҡытыусылары өсөн ҡулланмана.-" Өфө. Китап,2011.