«Сәлемдесе білгенім, бабамның сөзін ілгенім»

Рухани байлықтың түп қазығы -зара сәлемдесу әдебі болып табылады. «Сәлем» сөзі араб тілінен аударғанда «амандық» , «есендік» деген ұғымды білдіреді.

Сәлемдесу яғни « Әс-сәләғмугалейкум» - «Аллаһтың амандығы, есендігі сіздерге болсын » деген тілек. Аллаһтың Адам атаға және оның ұррпақтарына үйреткен есендік сөзі. Сәлем-әдептілік белгісі.

Сәлемдесу адамдардың бір-бірінің амандығын біліп, қуанышқа бөленуі, тілдесуі яғни ізеттілік пен инабаттылық нышашын білдіруі. Осыған орай 3 «А» сынып оқушыларының «Сәлемдесе білгенім, бабамның сөзін ілгенім» атты ашық тәрбие сағатын назарларыңызға ұсынамыз.

Оқушы: Дүниенің асылы, бағалысы адам болып саналады десек , сол асылдың бойындағы ең басты, шешуші қасиеттеріне деген сауалға бүгінгі тәрбие сағатымызда жауап береміз. Қай заманда болсын өмірден түйгендері мол адамдар ұрпақтарына үлкенді сыйлау, оларға ілтипат көрсету, қамқорлық жасау жөнінде өсиет қалдырып отырған. «Үлкенге сый-құрмет, кішіге жол көрсет».

Бұл үлкенді сыйлай білу, кішілерге үлгі-өнеге болу деген ұғымды білдіреді. «Үлкендерге сый-құрмет » деген кішіпейіл, әдепті, сыпайы болу дегенді білдіреді.

Оқушы: Халқымызда ақ сақалды атаны ақ жаулықты ананы жалпы үлкенді сыйлап, алдынан қия өтпей сәлем беру-ата дәстүріміз.

Оқушы: Үлкен адамға сәлем беру кішінің міндеті. Сәлем беру инабаттылық, имандылық,көрегенділік, мәдениеттілік белгісі.

Оқушы: Адамның ішкі мәдениеті сәлем беруінен және алуынан көрінеді. Бір-біріне ашық жүзбен жылы шыраймен амандасып жатқан жандарды көргенде көңілің жадырап сала береді. Қазақта «Сәлемі түзу» деген сөз бар. Бұл да бекер айтылмаған. Өйткені, сәлемдесуден адамдардың бір-біріне деген ықылас-пейілі байқалады. Өздеріңізге белгілі кісінің кісіге деген көңілі сәлемнен аңғарылып тұрады емес пе?бір сәт айналаңызға назар аударып қарасаңыз , сәлемдесуге ерекше мән беріп жатпайтын жандарды да байқар едіңіз. Күнде көріп жүрген өзіміздің адамдар ғой деп, міндет теу үшін сүлесоқ, бейжай амандасатын , бетіңе қарап-ап үн жоқ, түн жоқ алдыңнан өте шығатын жандар да болады. Бұл әдептілік ережесін білмейтін адам болып саналады.

Оқушы: Сәлемдесудің де,өз әдебі, жөн-доралғысы бар. Әр халықтың сәлемдесу үрдісінде өзіндік ерекшеліктері болады. Мысалы: Орта Азия халықтарында сол жақ төсін басып, кеудесін иіп қалыптасқан. Үнділер екі алақанды біріктіріп, маңдайына тигізіп бас иеді.

Оқушы: Қазақ дәстүрінде бірнеше сәлемдесу реттері қалыптасқан. Мәселен, жасы кішілер үлкен ақсақалдармен кездескенде, әдетте «Ассалаумағалейкум»-араб сөзі. Оның мағынасы «Сізге тыныштық тілеймін» дегенді білдіреді. Оған жауап, яғни сәлем алу ретінде айтылатын «Уағалейкүмассалам » сөзі- «Сізге де тыныштық тілеймін» дегенді білдіреді. Содан кейін барып, «Үй-ішіңіз, мал-жаныңыз ауыл-аймағыңыз аман ба? Денсаулығыңыз жақсы ма?»деген сияқты хал-жағдайларды білісу, жөн сұрау рәсімі жалғасады.

Оқушы: Күнде көріп жүрсе де. Көзінен шуақ шашып, көптен сағынысып, көріскендей ішкі пейілін алақанының жылуымен жүзінің нұрымен білдіретін жандар болады.

Оқушы: Алдымен кезіккен,

Көп танысты көреміз.

Бәріне ізетпен,

Біздер сәлем береміз.

Оқушы: Сырттант келген мейманға,

Сәлем беріп,қол алса.

Бірінші еткен құрметтің,

«Үйге кіріңіз» деп төс беріп

Жылы қабақ танытса.

Екінші еткен құрметің,

Есік ашып,енгізіп.

Төрге отырғызып,қол алса.

Үшінші еткен құрметің,

Мейман риза болмағы

Құрметпен үйге қонғаны.
Кешіктірмей шай берсе,

Ұмыт болар тоңғаны.

Қызғанбасаң барыңды

Қонақжайлы -сол дағы.

Оқушы: Алдыдан әжей жолықса,

Бөгелем кеп әдейлеп.

Сәлем беріп,сол тұста.

Есенсіз бе? -әжей!-деп,

Сыйлап сәлем беремін.

Оқушы: Көршілерді көргенде,

Ізетті деп білеемін.

Үйге қонақ келгенде,

Әдепсіз деп сөкпесін

Анама айтып өкпесін.

Оқушы: Әркім кіммен, қа жерде қандай жағдайда жолығып тұрғанынан жаңылмай, өзінің тәртібіне, деңгейіне қарай барынша сыпайы , әдепті сәлемдесіп үйренгені абзал. Ендеше мына бір көріністі тамашалаңыздар.(Көрініс көрсетеді).

Оқушы: Дәурен қаладан атасының ауылына келеді. Амандықтарын сұрасты. Ата-әжесімен дастархан басында әңгімелесіп отыр. Көрші Жақып қария сексенге келіп қалғанына қарамастан Дәуренге амандасуға келіпті.

Ата: Ассалаумағалейкүм,Дәурен батыр.

Дәурен: Уағалейкумассалам ата, -деп қолын берді. (Жөн-жосық сұрасты).

Оқушы: Осы көріністе көргеніміздей халқымыздың төбе биі Төле бидің «Алыстан алты жасар бала сәлем береді» дейтін аталы сөзі бар. Алыс жол жүріп келген немесе ауылға алғаш рет ат басын тіреген адамға жасының адамдар өздері келіп сәлем береді. «кішіпейіл болғаннан кішірейіп кетпейсің» деген осы көрініске дәлел.

Оқушы: Енді әдептілік туралы айтайық.

Оқушы: Тегінде , әдеп, адамшылық амандасудан басталады. Сәлемдесудің мәні-ең алдымен бетпе-бет ұшырасқан сәттегі үнсіздікті жою, өздерінің аман-есен дидарласып тұрғанына қуану, ниеттерінің ақ,адал,таза екенін білдіру. Оқушы: Ата-ананың тілегі

Адам болып өскенің.

Адамдықтың тірегі,

Адал болып өскенің.

Оқушы: Әдептілік дегенің,

Әрқашанда керегің.

Әсемпаздық дегенің,

Әуре сарсаң әлегің.

Оқушы: Тәртіпті бала сүйеніш,

Төбең бір көкке жетеді.

Тәртіпсіз бала күйініш,

Төмендеп басың кетеді.

Оқушы: Кім үлкенді сыйласа,

Кім үлкенді тыңдаса.

Сыйлы болмақ зі де

Үлкен болған кезінде.

Оқушы: Меңінше, өмірдің ең үлкен сабағы - айналағда,ы адамдармен қарым-қатынас.Ал адамдармен қарым-қатынас дидарласудан, сәлемдесуден, сұхбаттасудан басталады. Өмірдің қат-қабат сырларын бір-ақ ауыз сзбен түйіндеп, кейінгітұрпағына қалдырып кеткен данышпан аталарымыздың «Сөз атасы сәлем » деген сөзінде терең мағына бар. Ойлап қарасақ, қазақтың әрбір мақалында бір-бір кітаптың жүгі жатады-ау.

Оқушы: Адам баласы жолдастарымен,туыстарымен қарым-қатынас жасағанда, оның таныс,таныс еместігіне , алыс-жақындығына, үлкен-кішілігіне, қызмет дәрежесіне қарамай, кішіпейіл,әдепті болуы керек. Бұл-адамгершілік борыш. Кішіпейілділік, сыпайыгершілікке байланысты мақал-мәтелдерді айтып көрейік.

Оқушы: Сыйға-сый, сыраға бал.

Сыпайы қыз әлемде сұлу.

Оқушы: Сыйластық бар жерде, Қыймастық бар.

Сыйласаң, сыйымды боласың,

Сырлассаң,сырын да табасың.

Оқушы: Кішіпейілділіктен, кішіреймейсің,

Кішіпеілділік -кісінің кркі.

Ұлық болсаң кішік бол.

Оқушы: Әдепті елдің баласы,

Алыстан сәлем береді.

Оқушы: Жақсы сөз -жарым ырыс.

Оқушы: Сәлем беру де-парыз.

Сәлем алу да -парыз.

Оқушы: Сәлем -әдептілік белгісі.

Оқушы: Сөз басы-сәлем

Сыйламаған жолдасын,

Сыйлай да алмас өз басын.

Оқушы: Енді балалар, осы мақал-мәтелдердің мағынасын анықтайық.

Оқушы: Адамдар бірін-бірі сыйлау керек.Сонда ғана оны басқалар сыйлайды. Жасынан ешкімді сыйламай,ешкімді тыңдамай «Тек өзім» деп өскен адам өзімшіл болып кейін өзгелерден өзін артық санайтын әдетке ұрынады.

Оқушы: Ұлы істердің қандайы болмасын кішіпейілділіктен басталады. Сондықтан әркім өзінен кішілердің мінезі кішкентайынан дұрыс қалыптасуына қамқорлық жасап, оларға жол көрсете білулері керек.

Оқушы: «Сәлем-сөз атасы» демекші ,мәдениеттілік ,адамгершіліктің өзі сәлемдесуден басталмай ма? Ендеше ,сәлемдесудің қандай түрлерін білесіңдер?

Бәрі: - Ассалаумағалейкүм

• Уағалейкүмассалам

• Есенсіз бе?

• Сәлем бердік

• Мал-жаныңыз,ауыл -аймағыңыз аман ба?

Оқушы: Үлкендерег жастар бірінші болып сәлемдеседә. Қол алып «Ассалаумағалейкүм» дейді. Амандасқанда ұл балалар бас киімін шешу керек. Егер тагыс адамың алыстау тұрса, оған айғайлап амандасудың қажеті жоқ. Егер ол сені көрсе, басыңды иіп сәлемдес.

Оқушы: Міне,балалар, адамгершілік қасиеттің қайнары сәлем беру, үлкенге сый-құрмет, кішіге ізеттің не екенін білдік. Адамның әр күнгі іс-қимылы таңертеңгі сәлеммен , жақсы лебіз, қошеметпен басталса, ол нағыз-адамгершілік. Адамгершілік-өткінші міндет емес, өмірлік міндет.

Оқушы: Енді күнделікті ісімзді сәлем беруден бастаймыз.

Оқушы: Сөздің басы сәлемнен басталады. Сәлемдесе білу де өнер екен. Сәлемдесе білейік.

Оқушы: Сәлем беру өткінші міндет емес, өмірлік міндет.

Оқушы: Ендеше одан жалығуға хақымыз жоқ.

Оқушы: Сәлем беру-кішіліктің белгісі.

Оқушы: Арманда ап бетке

Көгер қане көкте.

Кімді көрсең-дағы

Сәлем бермей өтпе.

Сәлем-тілек шыңы,

Сөзімнің бұл шыны.

Ұлттың салтын сақтау,

Кісіліктің құны.

Балалар бүгінгі «Сәлемдесе білгенім, бабамның сөзін ілгенім» атты ашық тәрбие сағатында өздерінің бойларына қаншама жақсы қасиеттерді сіңіріп алатындай маңызды да мәнді тәлім-тәрбие алары анық.

Алматы облысы

Панфилов ауданы

Головацкий атындағы орта мектеп

Бастауыш сынып мұғалімі: К.Исабаева