Қалалық классикалық гимназия

Ғылыми жоба тақырыбы:

«Айранның қасиеті мен пайдасы.»

Бағыты: биология

Автор:Жора Гүлзат

3 «ә» сынып оқушысы

Жетекшісі: Мухамеджанова Ботакоз Аскеровна

Петропавл қаласы,2013ж

Аңдатпа

Жора Гүлзаттың «Айранның қасиеті мен пайдасы» атты ғылыми жобаның теориялық бөлімінде адам ағзасына сүт тағамдарының қаншалықты шипалық әсері күшті екенін білсек те, бұлардың кейбіреулерінің емдік қасиеттері бар екенін біле бермейміз. Гипертонияға, гастрит аурулардан емделуге болатынын анықтады.
Жұмыс мұқият тілмен рәсімделген, сауатты , жеңіл оқылады және түсінікті. Онда қажетті көрнекті материалдар бар.Оқушы зерттеген жұмысын біледі, ғылыми және практикалық мақсаттарды қойып оны шешті.
Ғылыми болжаулар жасады. Тартылған майсызданған сүттен жасалған айранмен, шәйнек ішіндегі қоспақты жұмсартып тазартады деген жорамалдау шығарды. Жаңа шыққан қымбат тазартқыш ұнтақтардың орнына экологиялық таза айранды қолданған жөн екенін шештік.
Ғылыми жұмыс барлық талаптарға сәйкес келеді.
Зерттеу жұмысы керек деңгейде орындалды

Мақсатым:
Шәйнек ішіндегі қоспақты тазартуға жол іздеу .
Қоспақты тазарту үшін айранның құрамын және қасиетін зерттеу.
Айранмен шәйнек ішін тазартып көру.
Зерттеудің практикалық маңыздылығын ашу.

Аталған мақсатымызға жету үшін алдымызға төмендегідей міндеттер қойдым:

Міндеттері:
Ұлттық тағам туралы түсінік алып және оны өмірде пайдалана білуге үйренем.
Айранның құрамын және қасиетін анықтаймын.
Шәйнектің ішіндегі қоспақты тазалаймын.
Зерттеу күнделігін толтырып отырамын.

Жұмыстың кезеңдері:
І - кезең 15.10.-23.11. 2013 жылы тақырыпқа қатысты материалдар жинақталып, жүйеленді. Жинақталған материалдар іріктелді, жұмыстың бағыт - бағдары айқындалып, жоспар құрылды.

ІІ - кезең 23.11.-30.11.2013 жылы жұмыс жасалып, зерттеу бөлімі тиянақталды, қол жеткізген нәтижелер анықталды.

-1-

Жоспар:

I.Теориялық бөлімі 3-4 бет
1.Сүт тағамдары 4-5 бет
2.Айран ұйыту 5-6 бет
3.Айранның құрамы 5 бет
4.Шаш жууға пайдалану 6бет
4ә Бет тазартуға пайдалану 7 бет
4б.Әжемнің тері тазалау әдісі 7 бет
5 Актуалдық 7бет
6 Проблемалық сұрақ 7 бет
7Ақпаратты жинақтау 8бет
8.Ғылыми болжам 8 бет
9.Практикалық маңыздылық 8бет
II.Практикалық бөлімі 8 бет
1 кезең. Айран ұйыту 9 бет
2 кезең. Айранның ашуы 9 бет
3 кезең. Айранмен шәйнектерді толтыру 9 бет
4.кезең. Шәйнектерді тексеру 9бет
III.Зерттеудің нәтижесі 10 бет
IV.Қорытынды: 10бет
v. Қолданылған материалдар 10бет

-2-

I.Теориялық бөлімі
Айран ішкен сауығар…

Айран құрамы мен қасиеттері бойынша сүтке ұқсас. Бірақ ұйытылғаннан кейін құрамы өзгеріп, пайдалы бактериялардың саны артады. Ағзамызда қордаланған зиянды бактерияларды жойып, иммундық жүйемізді нығайтуда бұл бактериялардың пайдасы зор.
Бәріміз де ауылда айран ішіп өстік. Аптап ыстықта салқын айранды сіміріп алып әрі шөл қандырып, әрі қарын тойдырып жөніне кете баратын қазақ көп. Көжеге қатық, құртқа сүзбе болатын бұл тағамның дайындалу әдісі өте оңай. Пісірілген сүтті қам жылы етіп суытып, ұйытқы құйсаңыз болғаны. 3 сағатта қаймағы іркілген бал айраныңыз дайын. Сондай-ақ ашыған сүтті де айран ретінде пайдалануға әбден болады. Өздігінен ұйып қалған айранның құрамы пайдалы элементтерге толы. Қазақ дастарқанының ең танымал тағамы айран десек артық болмайтын шығар. Себебі көп тағамға айран қосылып жасалады.

Атам айтатын,бұрын бір қойдың етін сүт пісірім уақытта бір өзі жеп тауыса алатын алып адамдар болған. Етті жеп, сорпасын ішіп алып, ауыл маңында өзен немесе көл болса, сол суға түсіп алады екен әлгі дәулер. Жеген астың бүкіл майы су бетіне тері саңылаулары арқылы қалқып шығады. Салқын судан соң, міндетті түрде айран ішеді. Бұл батырлар үшін ас қорыту жолдарын тазартып, ішек жұмысын қалыпқа келтіріп, артық салмақты жоюға мол септігін тигізетін сусын ретінде пайдаланылған. Айран дәрігер-диетологтардың емдәмдерінен түспейтін тағамдардың бірі. Себебі, құрамы күрделі болғанымен артық салмақты түсіруде өте белсенді. Сондай-ақ ауыр және майлы тағамдардан кейін айран ішу - көп калорияны жойып, семіздікке апармайды. Құрамындағы фосфор түрлі инфекциялардың алдын алып, ағзаның жалпы күшін арттырады.
Айранның пайдасын бүгінгі ұрпақ та жақсы біледі. Дәрігер апаммен сұхбаттасқанда әрбір науқастың рационында міндетті түрде айран

-3-

болғандығы жөн дегенді жиі айтады. Себебі науқас адам сауығу үшін түрлі дәрілерді қабылдайды. Олардың барлығы да пайдалы деп айту қиын. Ішек қызметін бұзып, қарын түктерін қабындырады. Салдары асқазан ауруына алып келеді. Ал сол дәрілерді айранмен бірге қабылдаған адамның жазылуы тез болады. Себебі айран ағзадағы зат алмасуға қатысып, иммундық жүйенің жұмысын жақсартады.
Айран ұйытылатын сүттің сапасына тікелей байланысты. Майлы, қаймақты сүттен дәл сондай майлы және қаймақты айран шығады. Бірақ майлылығы аз айранның пайдасы мол. Ондай айранның құрамындағы микроэлементтер ағзадағы түрлі ауру тудырушы бактерияларды жойып, созылмалы аурулардың алдын алады. Мұндай айран әсіресе балаларға өте пайдалы. Ағзадағы ас қорыту жүйесіне қатысатын мыңдаған бактериялар өзара қатынасқа түседі. Қабылдаған тағамның тез қорытылып, сіңіріліп және тиісті пайдасын тигізуі үшін өзара «күреседі».Сүт өнімдерін жақтырмайтын адамдар да болады.

Олардың ағзасы сүт құрамындағы лактоза деп аталатын элементті көтере алмайды. Салдарынан іш кеуіп, дисбактериоз деп аталатын дерт пайда болады. Ал айранды көтере алмайтын ағза жоқ. Құрамындағы пайдалы бактерияларынан бөлек, кальций мен калий бар. Ал бұл элементтердің ағзада алатын орны зор екендігі белгілі. Сонымен қатар айран көздің көру қабілетін арттырады. Құрамындағы А дәрумені тері қабатының жұмсақ әрі әдемі болуын қамтамасыз етіп отырады. Сосын кальциферон деп аталатын элементі бар. Бұл Д дәрумені. Сүйектің беріктігін қамтамасыз етіп, буындарды нығайтады.

-4-

1.Сүт тағамдары
Сүт тағамдарын қазақ халқы бір сөзбен "ақ" дейді.Ақтан тағамдар әзірлеуде бірнеше мыңдаған жылдар бойы халық аса бай тәжірибе жинақтай отырып, одан жүзден астам тамақ түрлері мен дайындау әдістерін жасаған[1] .Сиыр сүтінен сұйық, қою, қоймалжың, ащы, тұщы, жұмсақ, қатты, ұнтақ түріндегі ұлттық тағамдар жасаған. Сүт тағамдарының құрамы белок, май және көмірсуларға өте бай, олар адам организмінде оңай қорытылады әрі сіңімді болады. Кейбір Сүт тағамдарында түзілетін сүт қышқылы адамның ас қорыту жүйесіндегі шіру процестерінің дамуын тежеп отырады.

Адам ағзасына сүт тағамдарының қаншалықты шипалық әсері күшті екенін білсек те, бұлардың кейбіреулерінің емдік қасиеттері бар екенін біле бермейміз. Мысалы, гипертонияға шалдыққандар күніне 2 рет тамақ ішкеннен кейін жарты сағат өткенде 1 кесе айранды асықпай, баптап ішетін болса, бірнеше күннен кейін қан қысымы төмендеп, өзін жақсы сезінетін болады. Сондай-ақ ұйқы қашқанда түнемелік жатар алдында 1-1,5 кесе жылы айран ішсе, оның жақсы ұйықтап шығуға әсері мол. Тағы бір жайт, айранның гастрит ауруына да пайдалы екендігі. Ол денсаулыққа пайдалы және қоректік қасиеті мол[2] тағам.

2. Айран ұйыту.

Айран - қазақ аспаздығында айран кеңiнен қолданылады. Оған салқындатылған сусын, әрi тағам болып табылатын түрлi сорпалар қосады. Айранды дайындау үшiн сиырдың сүтiн қайнатады да, +35, 40 С-қа дейiн салқындатады. Онан соң айран (1 стақан айранды 5 литр сүтке) құяды. Онан соң ыдысты қақпақпен жауып, сүлгiмен орап, жылы жерге қояды. 4-6 сағаттан кейiн айран дайын. Сүт - өте бағалы өнім. Олай дейтініміз, организмге оның құрамдас бөлігінің 95-98 пайыз сіңеді[3]. Сүт, сондай-ақ, амин қышқылдарының, макро және микроэлементтердің, витаминдердің таптырмайтын көзі.

-5-

Сүттің тағы бір қасиеті - түрлі азық-түлікпен керемет үндесіп, адам тағамының биологиялық құндылығын көтереді. Қаймағы алынған немесе алынбай пісірілген сүтке азырақ айран ұйтқысын қосып ұйытылады. Ол жеңіл және сусындық тамақ.
Көп адам айранды ұйқы алдында, яғни түнде ішеді. Мұның да өзіндік сыры бар. Айран жүйке жүйесіне де оң әсер етеді. Ұйқысыздық және соңғы кезде әрбір адамды мазалап жүрген стрестік жағдайды емдейді, тыныш әрі жақсы ұйқыны қамтамасыз етеді. Бұдан бөлек, түнде ішілген айран ағзаны кальциймен толықтай қамтамасыз етеді. Ғалымдардың дәйегіне сүйенер болсақ, кез келген ағза кальций көлемін түн уақытында жақсы қабылдайды екен. Ағза толығымен тынығып, бұлшықет физикалық белсенділіктен босайтындықтан кальцийдің сіңірілуі өте жақсы үрдісте жүреді. Кешкі ас толықтай сіңіріліп, таңертеңгі тәбет жақсы болады.

Соңғы кезде сүт өнімдерінің арасында танымалдыққа ие болып жүрген айран бар. Ол - биоайран. Көп адам оны кәдімгі айраннан әлдеқайда пайдалы деп ойлайды. Ол шын мәнінде шала ұйытылған кәдімгі айран. Апаларымыз ұйытқан айранды уақытынан бұрын ашып ішсеңіз, биоайранның өзі. Ал сүт комбинаттары арнайы ашытқылармен дайындаған айраннан айырмашылығы жоқ деуге де болады. Тек «био» деп айдар таққан айранның құрамы бифидобактериялармен байытылған. Бұл ішектегі патогенді, яғни зиянды бактерияларды жойып, іш құрылысының саулығын арттырады.

3.Айранның құрамы
Өнімдер Сан Энергетикалық құндылығы (ккал) Ағуыздар (г) Майлар (г) Көмірсулар (г)
Айран 0 % 100 мл 30 3,0 0,1 3,8
Айран 2 % 100 мл 51 3,4 2,0 4,7

4.Шаш жууға пайдалану .

-6-

Айранды пайдалы тағам ретінде тұтынатындардың арасында косметологиялық мақсатқа пайдаланатындар да бар. Мәселен, шашты айранмен жуу. Бас терісінің құрғауы, қайызғақ, жансызданған шаш сияқты мәселелерді апаларымыз бір кесе айранның көмегімен-ақ жойған. Шаштың тамырын бекітіп, түсуін азайтатын, тарағанда оңай әрі сусылдап тұратын сүмбіл шаштар айранның көмегімен көптің қызығушылығын тудырады. Жоғарыда айтылған пайдалы элементтер мұнда да айрықша рөл атқарады. Шаштарды нәрлендіріп, жылтырауына сеп болады, тез өсуіне ықпал етеді.

А)Бет тазартуға пайдалану

Сонымен қатар айраннан қыз-келіншектер маска жасаса да болады. Ол үшін аса күрделі технология қажет емес. Қою айранның өзін тазартылған бетке жақса теріні нәрлендіріп, әр береді. Терең әжімдердің алдын алады. Ал бір стақан айранға 1 қасық бал қосып жақсаңыз құрғақ тері үшін таптырмас дауа. Бет терісін қалпына келтіріп, зат алмасу процесін жақсартады. Тері астындағы өлі жасушалардың шығуына жол ашып, демалдырады.
Күнделікті тіршілікте елей бермейтін, пайдасы зор екенін екшей бермейтін айранның қасиеті осы. Апаларымыздың «ағарған іш» деп отыратын ескертулерінің астында қанша мән жатқанын біле бермейміз. Көп тағамның дәмін арттырып, тәбетіңді ашатын айранның сыры мұнымен бітпек емес. Дастарханымыздан ақ кетпесін!

Дәрігер-диетолог:Ақсәулеш Иманбаева

- Айран деген құт қой. Мүмкіндігінше дастарқаннан үзбеуіміз керек. Қазір жастар бұл ағарғанға мән бермейтін болды. Немерелерімізге айран берсек, йогурт одан пайдалы деп ойлайды ма, келіндер сол боялған тәтті айранды береді. Онысы сары, қызыл, тіпті көк қой. Әрине, бояуы бар. Мүңкіген иісі жүрегіңді айнытады. Одан да үйдегі айранға тәтті тосапты қосса дүкендегі йогурт болады ғой. Қоспасыз, бояусыз. Қант қосып, бал қосып іше бер. Аузынан ақ кетпеген баланың денсаулығы мықты болады. Балаларымыздың барлығын да айран-сүтпен өсірдік. Ауру-сырқауды білмеуші едік. Осының барлығы да ұлттық асымыздың, ұлттық сусындарымыздың арқасы. Мұны әрбір келін, әрбір ана білуі керек.
-7-

ә)Әжемнің тері тазалау әдісі жайлы ойымен бөлісті.
Ауылда тұратын нағашы әжемнің тері илеуін көріп таңғалдым.
Кезінде, тіпті, айранды тері илеуге де пайдаланған. Тері илеу үшін малма жасайтын қасиеті де бар. Әжемнің терінін илеуі әдісі.

5.Актуалдық:
Әжемнің жануарлардың терісін ащы айранмен тазалау әдісін бақылап, өзім бір ойға келдім. Айранмен шәйнектің ішіндегі қоспақты тазартып көру керек.

6. Проблемалық сұрақ
Айранмен шаш жуады, бетті ағартады, тері тазалайды.........................................
ал жемірілген шәйнекті айранмен тазартуға бола ма?

7.Ақпаратты жинақтау

Мектеп кітапханасынан қосымша айран туралы ақпараттар жиналды

Химия пән мұғалімі жемірілу (коррозия) туралы мәлемет алынды.

Интернеттен ақпараттар қарастырылды


8.Ғылыми болжам
2а)Ғылыми болжау: Мен тартылған майсызданған сүттен жасалған айранмен, шәйнек ішіндегі қоспақты жұмсартып тазартады деген жорамалдау шығардым.

2ә)Ғылыми болжау: Тартылмаған майлы сүттен жасалған айранмен шәйнектін ішіндегі қоспақты жақсы тазартады деген жорамалдау шығардым.

9.Практикалық маңыздылық
Жаңа шыққан қымбат тазартқыш ұнтақтарды қолданғанның орнына экологиялық таза айранды қолданған жөн.

Құрамы:минералды және органикалық қышқылдар, арнайы қоспалар бар.
Терісіне немесе көздің сілекей қабығына тиіп кетуден сақтаңыз!.
Тиген жағдайда сумен әбден шайыңыз.
Тамақ өнімдерінен аулақ жерде сақтау қажет!

II.Практикалық бөлімі
Зерттеу жұмысы бақылау әдісі арқылы орындалды, және өзгерістері күнделікке толтырылды
-8-

1кезең
Айран ұйыту
1.Сүтті пісіріп айран ұйыттым.
Тартылған сүттен және тартылмаған сүттен айран ұйыттым.

2.Тартылмаған майлы сүттен жасалған айран 2 күннен кейін ашыды. Бөлме температурасы 19º С градус.

2 кезең. Айранның ашуы

3.Тартылған сүттен жасалған айран бір күннен кейін аши бастады.
Бөлме температурасы 19ºС градус. 23.11.2013ж

3 кезең.

№1 шәйнек

Айранмен шәйнектерді толтыру
4.Ашыған айранды шәйнектер ішіне құйдық 25.11.2013ж

4кезең.
Шәйнектерді тексеру

№1 шәйнек
5.Бір тәуліктен кейін ашыған айран быршыды, түсі өзгерді.Бөлме температурасы 19ºСградус.26.11.2013ж

№2 шәйнек
6.Ашыған айранды шәйнектер ішіне құйдым. Қақпақтарын жауып қойдым.
19ºС градус 25.11.2013ж

№2 шәйнек
7.Екі тәуліктен кейін айранды төгіп тастадым. Түсі өзгерді.
27.11.2013ж

5 кезең Айранды төгу

8.Айранды төгіп тастадым, шәйнектің ішін сумен жудым 28.11.2013ж
№1 шәйнек № 2 шәйнек

-9-

III.Зерттеудің нәтижесі:
1.Тартылған сүттен жасалған айран

№1 шәйнек
Шәйнекті таза сумен шәйіп қырып көрдім. Шәйнектің ішіндегі қоспағы жеңіл алынды

2.Тартылмаған сүттен жасалған айран

№2 шәйнек
Шәйнекті таза сумен шәйіп қырып көрдім. Шәйнектің ішіндегі қоспағы қатты және оңаймен алынбады.

IV.Қорытынды:
Сондықтан да 1-ші гипотеза бойынша ең абзалы - таза, табиғи әрі адам денсаулығына кері әсері жоқ сүт тағамдарының бірі тартылған сүттен жасалған айранмен шәйнектің қоспағын тазартуға пайдаланғанымыз жөн.


V.Қолданылған материалдар
1.Қазақтың дарқан дастарқаны , Алматыкітап 2007ж
Авторы Сейіт Кенжеахметұлы 92-94бет
2.Қазақтың дәстүрі этнографиясы , Алматыкітап 2006ж
Авторы А.К.Саматұлы 56-57 бет
3.Ежелгі Қазақстан , Аруна 2006ж
Авторлары: Т.Жұматаев, Л.И.Тетенко Т.Жұмаханов, Т.Шаңбай 92-93бет
4.Қазақ әдебиеті, Аруна Алматы 2005ж 65-66бет
5.Сен білесің бе? , Энциклопедиясы Аруна ЖШС
Райымбеков Қ.Ж, Байғабылова Қ.Т. 252-253бет
6.Орифлэйм , 34-39бет
7.Әжемнің әңгімесі
8.Химия мектепте ғылыми -педагогикалық журнал , 2005ж 6-8бет
9.Химия 10сынып Нурахметов Н., Қ,Бекішев, Н.Заграничная 141-147бет
10.Интернет ресурсы [activia.kz›kaz/pages/ajrandy] [9]