Учителю
Поурочный план 'орыс сыныптарына қазақ тілінен сабақ жоспарлары' 8 класс

Поурочный план 'орыс сыныптарына қазақ тілінен сабақ жоспарлары' 8 класс

Автор публикации: Баймбетова А.Б.

Дата публикации: 21.11.2015

Краткое описание:

предварительный просмотр материала

Мадиева Т.

ҚАЗАҚ ТІЛІ ПР АКТИКУМЫ

(Орыс аудиториясына арналған жаттығулар

жинағы)

Алматы 2010

2 Қазақ тілі практикумы

Редакция алқасы:

Қапалбеков Б.С. - Мемлекеттік тілді дамыту институтының

директоры, филология ғылымдарының кандидаты (бас редактор)

Құлманов С.Қ. - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының

аға ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты, доцент

(жауапты редактор)

Пікір жазғандар:

Иманбердиева С.Қ. - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының

ғалым - хатшысы, филология ғылымдарының докторы

Кажиева Ә.А. - Мемлекеттік тілді дамыту институтының оқытушы-әдіскері

Қазақ тілі практикумы (Орыс аудиториясына арналған

жаттығулар жинағы). / Құраст.: Мадиева Т.Ә. -Алматы: «Мемлекеттік

тілді дамыту институты», 2010. - бет.

ISBN

Бастауыш деңгейге арналған жаттығулар жинағы Мемлекеттік тілді

дамыту институтындағы оқытушылардың осы саладағы тәжірибесі негізінде

құрастырылған. Белгілі бір тақырыпты меңгерту үшін немесе

грамматикалық бірліктің қызметін үйрету үшін жинақталған жаттығулар

бастауыш деңгейді оқытатын өзге де орталықтармен тәжірибе алмасу үшін

де керек деген ойдамыз. Жинақта 300-ден аса жаттығу қамтылған.

УДК

ББҚ

институты, 2010

4 Қазақ тілі практикумы

Мемлекеттік тілді

мемлекеттік қызметшілерге (ересектерге, тіл үйренуші жеке тұлғаларға)

оқыту бағдарламасы

(бастапқы деңгей)

№ Бөлімнің аты Лексикалық тақырып Грамматикалық тақырып

1 «Кіріспе» Қазақ тілі туралы түсінік.

Амандасу, қоштасу, танысу.

Әліпби.Дауысты,дауыссыз

дыбыстар.Үндестік заңы.

Кім? Не? Сұраулық шылау.

2 «Өзім және отбасым» - Отбасым (туыстық қатынастар,

жас мөлшері)

-Портрет

-Менің үйім, пәтерім (бөлмелері,

жиһаздары)

-Қорытындылау

Есімдік.

Көптік жалғау.

Тәуелдік жалғауы.

3 «Менің жұмыс орным» -Жұмыс орным, жұмыс күні

-Мамандық. Менің әріптесім

-Қызмет (қызметтік міндеттер)

-Күн тәртібі

Жіктік жалғау

Зат есімнен зат есім

тудыратын жұрнақтар.

Қалып етістіктер.

Осы шақ етістік, келер шақ

етістік

4 «Уақыт» -Жыл мезгілдері (ай, күн аттары)

-Ауа райы

-Тәулік мезгілі

-Сағат

-Қорытындылау

Мезгіл үстеу

Сан есім

Сын есім.

Өткен шақ.

5 «Ас -адамның арқауы» -Тағам атаулары (ыдыс-аяқ)

-Асханада

- Ұлттық тағамдар

Ілік септігі

Сын есімнің шырайлары

Етістіктің райлары (қалау рай)

6 «Сауда орындары» -Дүкенде (киім, азық-түлік, т.б.

тауарлар)

- Базарда (жеміс-жидек,

көкөністер)

-Қорытындылау

Сұраулы сөйлем.

Барыс септігі.

7 «Тұрмыстық қызмет

көрсету»

-Шаштаразда

-Аяқ киім шеберханасы

- Банктік операциялар, қызмет

көрсету

-Пошта, байланыс

Болымсыз етісітік

Көмекші етістіктер.

Табыс септігі.

Омоним.

8 «Денсаулық -зор

байлық»

-Дене мүшелері

-Емханада

-Дәріханада

-Спорт түрлері

-Қорытындылау

Жатыс септігі.

Етістер.

Көсемше, есімше.

Бұйрық рай.

9 «Менің отаным -

Қазақстан»

-Қазақастан -тәуелсіз мемлекет.

-Ата заң, Тіл туралы заң (7-бап)

-Рәміздері, президент

-Қазақстан қалалары

-Қазақстан табиғаты (тау, көл,

жан-жануарлары)

- Ұлы адамдар - хандар, билер.

-Мерекелер, тілектер, баталар.

Шығыс септігі.

Көмектес септігі.

Қаратпа сөз.

Одағай.

Шартты рай.

Антоним.

Модаль сөздер.

6 Қазақ тілі практикумы

10 Қазақ халқының салт-дәстүрлері

- Бала тәрбиесі (шілдехана,

бесіктой, тұсау кесер, сүндет той,

құда түсу, үйлену тойы)

-Ұлттық ойындар (бәйге, көкпар,

ақсүйек, тоғызқұмалақ, қыз қуу)

-Ырымдар, салт-дәстүрлер.

Қорытындылау

Шылау.

Еліктеу сөздер.

Синоним сөздер.

11 Қорытынды сабақ Қайталау

Лексикалық тақырып: Қазақ тілі туралы түсінік

1. Өлеңдерді түсініп оқыңыз. Жаттап алыңыз.

Сүйемін туған тілді -ана тілін, Асан қайғы, Жиренше

Бесікте жатқанымда берген білім. Сөйлеп өткен қазақ тіл.

Шыр етіп жерге түскен минутымнан, Әз Жәнібек, Қойлыбай

Құлағыма сіңірген таныс үнім. Сыйлап өткен ғажап тіл.

С. Торайғыров Осы тілді жек көрген

Дүниеден қалар құр.

Ана тілің- арың бұл Бағаласаң шынымен,

Ұятың боп тұр бетте Баба тілің асыл-дүр.

Өзге тілдің бәрін біл, Қожаберген жырау

Өз тіліңді құрметте!

Қ. Мырзалиев

Туған тілім -тірлігімнің айғағы,

Тілім барда айтылар сыр ойдағы.

Өссе тілім, мен де бірге өсемін,

Өшсе тілім, мен де бірге өшемін.

Ә. Тәжібаев

2. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Түркі тілдеріне қандай тілдер жатады?

___________________________________________________________

2. Қазақ тілдеріне жақын тілдерді атаңыз.

___________________________________________________________

3. Түркі тілдерінің жалғамалы тілдер деп аталуының себебі неде?

___________________________________________________________

4.Қазақ тілінің орыс тілінен қандай ерекшеліктері бар?

___________________________________________________________

3. Сөз тіркестерінің мағынасын түсіндіріңіз: Баба тілі, ана тілі, туған тіл,

ұлт тілі, халық тілі, көне тіл, өлі тіл, туыстас тіл.

4. Әріптесіңізбен «Мемлекеттік тіл - қазақ тілі» тақырыбына

пікірлесіңіздер, диалог құраңыздар.

Кіріспе

ŕńŅńį

8 Қазақ тілі практикумы

5. Қарамен жазылған сөздердің мағынасын түсіндіріңіз, синонимдерін

табыңыз.

1. Атың жақсы болса,

Ер жігіттің пырағы.

Балаң жақсы болса,

Жан мен тәннің шырағы.

Әйелің жақсы болса,

Бірінші - иманың,

Екінші - жиғаның

Үшіншісі - ырысыңның тұрағы. ( Төле би)

2. Сөз қуғанпәлеге жолығады,

Жол қуғанолжаға жолығады. (Әйтеке би)

6. Оқып, мәтінге тақырып қойыңыз. Қазақ тілінің бай әрі көркем тіл

екендігін мәтіннен байқауға бола ма? Пікіріңізді білдіріңіз.

Ескі ауылда ер жүрек, еті тірі жігіт дегендер

болатын.

Ер жігіт-мінер ат, ішер ас, киер киімін кем

ұстамайтын; дәулеті мол болсын, шағын

болсын, көңіл көтеріңкі жүретін, беруге де,

алуға да шыдайтын, айтқан сөзіне тұрақты,

қайғыға қайсар, жүрген жері думан бола-тын.

Еті тірі жігіт те өзін ер жігітпін деп түсінеді.

Бірақ оның «қысқа жібі күрмеуге кел-мейді», «жоқшылық жомарт ердің қолын

байлайды», «бөрі арығын білгізбес, сыр-тқа жүнін қампайтар» деп, жарғақ құлағы

жастыққа тимей, басын тауға да, тасқа да

ұрып, ер жігіттік дәрежеге жеткісі келеді.

Ондайларға қуған үміт қашқан түлкідей сылаңдап, өмір адырларынан анда-санда бір көрініп қап, кейде шалдырмайды. (С. Мұқанов.)

* Эсперанто- әлемде барынша кең қолдау тапқан жасанды тіл. Оны

варшавалық окулист Лазар Маркович 1887 жылдан бастап оны жыл бойы

көз майын тауыса отырып құрастырып шыққан. Қазір жер бетінде осы

тілде сөйлей алатындардың саны 2 миллионнан асады. Оларды көбіне эспе-рантофондар деп атайды. Көптеген еуропалықтар «кез келген білімді адам

өзінің ана тілімен қатар эсперантоны да игеруге міндетті» деп есептейді.

Олардың ойынша, бұл жасанды тіл жаппай қолданысқа енетін болса, әлем-де тіл үшін болып жатқан текетірестер азайып, түбінде барша халықтар бір-бірімен аудармашысыз-ақ тілдесе алатын болады. Әдетте, шетелдіктер ара-лас некеден туылған балаларын эсперанто тіліне бейімдейді. Әр жылы эс-перанто тілінде жүздеген кітаптар жарық көріп, фильмдер түсіріледі. Қазір

бұл тілдің болашағымен Бүкіләлемдік эсперанто қауымдастығы (UEA) ай-налысып жүр. Эсперанто алфавиті латын тіліне негізделіп жасалған, 28

әріптен тұрады. Ал сөздік қоры әлемде кең тараған бірнеше тілдерден жи-нақталған. Эсперантоның басты ерекшелігі - қай жағынан да (грамматика-лық, фонетикалық) үйренуге оңай. (интернет материалынан)

* Қазақ тілі- әлемдегі сөйлеушісі ең көп 70 тілдің бірі.

7. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

Казахи, как и все тюркские народы, являются наследниками руничес-кой письменности, известной в науке как орхоно-енисейская. Рунический

алфавит состоял из 24 букв и словоразделительного знака.

Затем под арабско-мусульманским влиянием на территории Казахста-на стали пользоваться арабским письмом. Казахи, живущие в Китае, про-должают до сих пор пользоваться модифицированной арабской графикой

в средствах массовой информации и частично в системе образования.

В период между 1929 и 1940 гг. Использовалась латинская графика.

Современный казахский язык, начиная с 1940 года, использует кирилли-ческую графическую систему.

Казахский алфавит содержит 42 буквы.

В исконно казахском языке существуеют 28 звуков. Они, как и в русском

языке, делятся на две основные группы: гласные и согласные.

Следует отметить, буква и звук не одно и то же. Букву мы пишем и

видим, а звук произносим и слышим.

8. Мақал-мәтелдердің мағынасын түсіндіріп көріңіз.

1. Адам көңілінен азады,

Тілінен жазады.

2. Артық тұз асқа залал,

Артық сөз басқа залал.

3. Арқанның ұзыны, сөздің қысқасы жақсы.

4. Сөз беру- бір абырой,

Сөзінде тұру- мың абырой.

5.Сөйлегенше сөзіңе өзің қожа,

Сөйлеген соң өзіңе сөзің қожа.

Кіріспе

10 Қазақ тілі практикумы

Грамматикалық тақырып: Әліпби. Дауысты, дауыссыз

дыбыстар

Казахский алфавит состоит из 42 букв, из них звуки ә, ө, ұ, ү, ы, і, ғ , қ, ң, һ

присущи только казахскому языку. Данные звуки в русском языке

отсутствуют.

В исконно казахском языке существуют 28 звуков.

1. Қазақ әліпбиінен қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне тән 28 дыбысты

тауып, дауысты, дауыссызға ажыратып жазыңыз.

2. Бағандарды осы әріптерден тұратын сөздермен толтырыңыз.

Ә Ғ Қ Ң Ө Ұ Ү Һ І Ы

3. Сөздіктен қазақтың төл дыбыстары бар сөздерді теріп жазыңыз.

Мағынасын біліп, жаттап алыңыз.

4. Сергіту. Разминка. Оқытушыны тыңдаңыз, қайталаңыз. Сөздердің

мағынасын біліңіз.

1.Ай-әй 4.ақ-әк 7. ұш-үш 10.құн-күн

ау-әу бақ-тақ құс-күш ұн-үн

2.Ар-әр 5.бос-бөс 8. улы-ұлы 11. соз-сөз

ал-әл тос-төс сулы-сұлы боз-бөз

3.аз-әз 6.ен-ең 9.ыс-іс 12. кен-кең

аһ-уһ сен-сең қыс-тіс мен-мең

5. Сергіту. Разминка. Жұмбақ әріптерді табыңыз.

Ақта бар, Ұнда бар, Меңде бар, Әнде бар,

Әкте жоқ. Үнде жоқ. Енде жоқ. Аңда жоқ.

Бақта бар, Құнда бар, Сеңде бар, Сәнде бар,

Текте жоқ Күнде жоқ. Елде жоқ Таңда жоқ.

6. Сергіту. Разминка

Қазақ ,орыс тілдерінің орфоэпилық заңдылықтарын сақтай отырып

оқыңыз. Есте сақтаңыз.

Сейчас- қазір Осень- күз Глубоко- терең Тауық- курица

Готов- әзір Сто- жүз Глухой- керең Көше- улица

Сетка- тор Мыслить- ойлау Тетя- тәте Богатырь- батыр

Канава- ор Праздновать- тойлау Ошибка- қате Палатка- шатыр

Песня- ән Медьведь- аю Дыня- қауын Зажигать- жағу

Мода- сән Богатеть-баю Дождь- жауын Стучать- қағу

7. Жаңылтпаштарды оқыңыз.

1. Дән-нан, 2. Бұрысты бұрыс де,

Нан-дәм, Дұрысты дұрыс де.

Дәм-нәр,

Нәр-әл,

Әрі-әр,

Әрі-ән.

8. Тиісті әріптерді қойыңыз. Аударыңыз.

Мемлек...т, к...тап, қаз...р, ...зіліс, ...йым, ағ..., са...ат, ж...лдыз, қ...қық, мені...

ат...м, ...аржы, отбас..., т...лқ...жат, ғыл...м, мұғал...м. балам...н, қыздарм...н,

қаламм...н.

Әріп және әліппе

Ең ежелгі әріп - «О». Бұл дыбыс біздің дәуірімізге дейінгі, шамасы 1300

жылдары жасалған финики әліппесіне енгізілген кездегі түрін күні бүгінге

дейін жоғалтпай сақтаған. Ең жаңа әріптердің қатарына 1630 жылдары

ағылшын алфавитіне қосылған «і» мен «v» әріптері екен. Қазір әлемде 65

әліппе бар. Солардың арасындағы ең көлемдісі Камбоджа тілінің әліппесі

72 әріптен, ал ең қысқасы Бугенвиль аралында өмір сүретін Роток деп

аталатын шағын халық тілінің әліппесі небәрі 11 әріптен тұрады екен.

(«Мөлдір бұлақ» журналынан)

9. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Қазақ әліпбиінде неше әріп бар?

___________________________________________________________

2. Қазақ тілінде неше дауысты дыбыс бар?

___________________________________________________________

Кіріспе

12 Қазақ тілі практикумы

3. Қазақ тілінде неше дауыссыз дыбыс бар?

___________________________________________________________

4.Дауысты дыбыстарды атаңыз.

___________________________________________________________

5. Жуан дауысты дыбыстарды атаңыз.

___________________________________________________________

6. Жіңішке дауысты дыбыстарды атаңыз.

___________________________________________________________

7. Қатаң дауыссыздарды атаңыз.

___________________________________________________________

8. Қазақтың төл дыбыстары нешеу? Атаңыз, мысал келтіріңіз.

___________________________________________________________

Грамматикалық тақырып: Үндестік заңы

По закону сингармонизма исконно казахские слова бывают либо

мягкими, либо твердыми и сочетаются только с твердыми или мягкими

гласными. Но этот закон не распространяется на слитные слова, например

на некоторые имена (Қарагөз, Айгүл) и названия населенных пунктов

(Актөбе), а также на заимствованные слова, имеющие арабское

происхождение (кітап, мұғалім).

1. Дыбыстар үндестігін сақтай отырып, сөздерге әртүрлі жалғау, жұрнақтар

жалғап көріңіз. Үлгі: бас+тық+тар+ға

Бас+ .......................... От +........................................

Сен+ .......................... Отбасы+ ................................

Үлкен+ ......................... Сөз+........................................

Біз+ .......................... Жиналыс+...............................

Күз+ .......................... Сынып+..................................

Мұғалім+..................... Оқушы+....................................

Көктем+....................... Пәтер+......................................

Бала+............................ Мереке+...................................

Кітап+........................... Үй+..........................................

2. Сөздерді орфоэпия заңдылығы бойынша айтыңыз. Үлгі: Жұмыс- Жұмұс

Жұмыс, көбелек, құқық, көбік, күрек, күшік, тасжол, Қыз Жібек, күзгі,

үтік,үтір, мүйіз.

3. Үндестік заңына жатпайтын сөздерді жазыңыз.

--------------------------------

4. Сөздерге жалғанатын қосымшаларды теріп жазыңыз.

1. Көктем + (-ға, -ге, -де, - лар, -ді, -ма, -ме, -тер, -бе, -нен, -тің, -ның)

2. Алма + (-ға, -ге, -де, - лар, -ді, -ма, -ме, -тер, -бе, -нен, -тің, -ның)

3. Кітап + (-тар, -ді, -ма, -пен, -ме, -тер,-да, -ге, -де, -дың, -ты)

4. Сарбаз + (-дар, - лар, -ді, -ма, -дан, -ға, -ме, -тер,-да, -ге, -дың)

5. Азамат + (-тар, -ді, -ма, -дан, -ме, -тер,-да, -ге, -де, -дың, -ты)

5. Берілген сөздерді көп нүктенің орнына қойыңыз.

Әріптес, маман, бас, ел, қонақ, көрші, жас, аты-жөн,бала.

Алматы .......+іміздің оңтүстік астанасы. Ол шетелден келген ...+тарды қарсы

алды. Сіз - бөлім ...+тығысыз. ...+леріңізге мінездеме жазыңыз. Сіздің

...+дығыңыз қандай? ...+ыңыз нешеде?

Менің ......+ім Сабыр Ғазизұлы. Ол кісінің ...+лары кеше келді. Театрға

...+теріңізбен бардыңыз ба?

6. Кәне, жарысайық! Қазақ тіліндегі ең ұзын сөзбен сөздер құраңыз.

Қанағаттандырылмағандықтарыңыздан

7. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сингармонизм заңы дегеніміз не?

___________________________________________________________

2. Үндестік заңына жатпайтын сөздерді атаңыз. Түсіндіріңіз.

____________________________________________________________

Кіріспе

14 Қазақ тілі практикумы

Лексикалық тақырып: Амандасу, қоштасу, танысу

1. Қазақ тілінде амандасу үлгілеріне назар аударыңыз

2. Ситуацияларға сұхбат құраңыз.

1. Көшеде танысыңызды көрсеңіз, қалай амандасып, жағдай сұрар едіңіз?

2. Бастығыңызбен немесе әріптестеріңізбен қалай амандасар едіңіз?

3. Үйіңізге алыстан көптен көрмеген досыңыз келді.

4. Көшеде алдыңыздан көрші қария шықты.

3. Диалогты толықтырыңыз.

-Сәлеметсіз бе?

-........................

-Қалыңыз қалай?

-........................ Сіздің ше?

-........................ Денсаулығыңыз қалай?

-........................., Ата-анаңыз аман-есен бе?

-........................ Сізбен кездескеніме қуаныштымын.

-..........., Бәріне сәлем айтыңыз! .............!

-................................. !

4. Керекті сөздер мен сөз тіркестерін біліңіз, аударыңыз.

Қош сау болыңыз! - ........................................................................................................

Жолыңыз болсын! - .........................................................................................................

Қоштасу - ..........................................................................................................

Кешікпей көріскенше - .............................................................................. .....................

Көріскенше! - ........................................................................... ...............................

Мен көп ұзамай ораламын - .........................................................................................

Жайлы жатып жақсы тұрыңыз - ...................................................................................

Бәріне сәлем айтыңыз - ............................................................................. .....................

Қош болыңыз! - ..................................................................................... ...........................

Сау болыңыз! - .................................................................................... .............................

Ғафу етіңіз! - .................................................................................. ..................................

Кешіріңіз! - ....................................................................................... ..................................

Жарайды - ........................................................................................................................

Ренжіме - ...................................................................................... ...................................

5. Диалогты орыс тіліне аударыңыз. Жаңа сөздер мен сөз орамдарын

жаттап алыңыз.

-Қайырлы кеш, қарындас!

-Қайырлы кеш!

-Кешіріңіз, есіміңіз кім?

-Есімім- Алтынбике.

-Есіміңіз әдемі екен.Менің атым - Әлисұлтан.Жұмыс

істейсіз бе, оқисыз ба?

-Жұмыс істеймін.

- Қайда жұмыс істейсіз?

- Емханада жұмыс істеймін- дәрігермін.

- Тамаша.Сізді қашан жолықтыруға болады?

- Кешіріңіз, мен асығып тұр едім.

- Өкінішті.Ендеше,көріскенше сау болыңыз, Алтынбике!

- Ренжімеңіз, Әлисұлтан! Келесі кездескенше!

6. Орыс тіліне аударыңыз және Сіз қалай қоштасып, қарсы алар едіңіз, өз

нұсқаңыздан мысал келтіріңіз.

а) - Мен Алматыға жол жүргелі тұрмын. Қош-сау болыңыз!

- Сау болыңыз! Жолыңыз болсын! Таныстарға сәлем айтыңыз!

ә) - Қош келдіңіз! Қалай жеттіңіз? Шаршаған жоқсыз ба?

- Жақсы жеттім! Рахмет сіздерге!

б )- Сәлеметсіздер ме? Мен Серіктің досымын. Есімім - Айдар.Досымның

атынан сіздерді қарсы алуға шыққан едім.

- Жақсы айналайын, бізді досыңның үйіне жеткізіп салшы!

в) - Амансың ба, Нұрша, қош келдің!Шаршамай жеттіңдер ме? Мал-жан

аман ба, бала-шағаң қалай?

Кіріспе

16 Қазақ тілі практикумы

-Амансың ба, Гүлсім. Бәрі жақсы, үй- іші тегіс аман.Барлығы сендерге сәлем

айтты. Өздеріңнің жағдайларың қалай?

7. Қазақ тіліне аударыңыз.

Будем знакомы, рад знакомству, передайте привет, познакомьтесь, главный

специалист, грамотный специалист, квалифицированый специалист,

опытный начальник, ладно, отлично, не плохо, до встречи, я тоже, все

хорошо, прекрасно, привет, до свидания, жаль, простите, пожалуйста,

прощайте, спокойной ночи, доброе утро.

8. Сөз тіркестерін сәйкестендіріңіз.

1.Менің атым қош болыңыздар

2. Қайырлы кеш үй-іші

3. Танысайық. жақсы

4.Сау бол көріскенше

5.Жаман емес аты-жөнім

6.Бала-шаға таныс болыңыздар

7.кездескенше кеш жарық

9. Сұрақтарға жауап жазыңыз.

А. Оқытушымен қалай амандасасыз, қоштасасыз?

___________________________________________________________

Ә. Жасы үлкен адаммен қалай амандасасыз, қоштасасыз?

___________________________________________________________

Б. Жасы кіші адаммен қалай амандасасыз, қоштасасыз?

___________________________________________________________

В Жастар бірімен-бірі, достарымен қалай амандасады, қоштасады?

___________________________________________________________

Г. Қарт кісілер қалай амандасады,қоштасады?

___________________________________________________________

10. Суреттерге қарап «Танысу тақырыбына» сөйлем құраңыз.

1) 2)

11. Мәтінді диалогқа айналдырыңыз.

Бүгін Әсем үйіне құрбысын ертіп келді. Амандықты сұрасып болғаннан

кейін, Әсем құрбысын отбасы мүшелерімен таныстыра бастады. Үй іші де

Әсемнің құрбысын жылы қарсы алды. Алдымен анасы, содан соң ағасы да

амандасты. Дастарханға шақырды. Барлығы дастарханда отырғанда үйге

көрші Жамал әже кірді. Барлығы әжемен амандасты. Төрге шақырды.

12. Төмендегі сөз тіркестерін бір-бірімен сәйкестендіріңіз.

1. -Қалыңыз қалай? 1. -Мен де қуаныштымын.

2. -Сау болыңыз! 2. -Жақсы.

3. -Атыңыз кім? 3. -Қош болыңыз!

4. -Танысқаныма қуаныштымын. 4.-Атым-Берік.

13. Мына сөздерге синонимдер табыңыз:

1. Сәлем,............................................................

2. Сау бол,..........................................................

3. Таныс болайық,.............................................

14. Төмендегі суреттерге қарап амандасу үлгілерін жазыңыз.

15. Сызба бойынша сөйлемдер жазыңыз.

Сәлем Сәлеметсің бе Сәлеметсіз бе Сәлеметсіңдер ме

Сәлеметсіздер ме

Амансың ба Амансыз ба Амансыңдар ма

Амансыздар ма

Ассалаумағалейкум!

Сау болсау болыңыз Сау болыңдар Сау болыңыздар

Қалың қалай Қалыңыз қалай Қалдарың қалай

Қалдарыңыз қалай Қалы қалай Қалдары қалай

Кіріспе

1) 2) 3)

18 Қазақ тілі практикумы

Грамматикалық тақырып: Кім? Не?

В казахском языке на вопрос кім? (кто?) отвечают только

существительные, обозначающие людей, например: Ерлан (имя), әке

(отец), жүргізуші (ведущая). Все эти слова отвечают на вопрос кім? А все

прочие существительные, вклучая сюда и названия животных, отвечают

на вопрос не?

1. Сөздерді екі бағанға жіктеп жазыңыз.

Бала, ана, адам, кітап, мысық, мәтін, күн, кісі, кәсіпкер,ағай, азамат,

тапсырыс, бөле, мырза, қызметкер, терезе, жылқы, құдағи, жолаушы,

құжаттар, маман, күртеше, әріптес, бор, білім, абонент, демалушы, алма,

тақта, көйлек, жол, Алматы, құрылысшы, жаттығу, есепші, дәрігер, сатушы,

балықшы,

Кім? Не?

Адам Мысық

2. Сөздермен сөйлемдер құраңыз.

1. Қызметкер ....................................................................................... .......................

2. Жолаушы ........................................................................................ ..........................

3. Маман ..................................................................................... ..................................

4. Жаттығу ...................................................................................... .................................

5. Жылқы ...................................................................................... ...............................

6. Бор ................................................................................ ..........................................

3. Қарапайым диалог құраңыз. Үлгі:

- Әсел, бұл кісі кім?

- Марат, бұл кісі менің досым -Ардақ.

4. Қазақ тіліне аударыңыз.

а) -Кто это? г) -Это библиотека, а это что?

-Не бойся, это-Мурка. - Это-торговый дом.

б) -Кто это?

- Это моя собака.

в) - Кто это?

-Это- художник.

3. Қай сурет артық?

Кіріспе

20 Қазақ тілі практикумы

5. Бағандарға сурет бойынша тиісті сөздерді жазыңыз.

5. Сызба бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

Кім? Не?

____________________ ___________________

Кім?

Не?

6. Мәтіннен Кім? Не? Сұрақтарына жауап беретін сөздерді теріп жазыңыз.

Оқушылар жазғы демалыста шетелге баратын болды. Дәрігер ауруларды

емдейді. Биыл жидектер көп шығыпты. Жылқының баласын құлын дейді.

Студент тапсырмаларды мұқият тыңдады. Біз орманға саңырауқұлақ теруге

бардық. Олар жақсы адамдар. Бөлмедегі жиһаздар өзімізде жасалған. Ағаш

жақсы гүлдеп тұр. Мектеп алыста ма?

Балалар тез келеді.

Грамматикалық тақырып: Сұраулық шылау

Вопросительное предложение образуется также с помощью

вопросительной частицы ма (ме, ба, бе, па, пе), которые соответствуют

русской «ли». Но в отличие от нее казахская вопросиетельная частица

(сұраулық шылау) в речи не отпускается.

1. Сөйлемдерді ма (ме, ба, бе, па, пе) шылауы арқылы сұраулы сөйлемдерге

айналдырып жазыңыз.

Бұл кісі Мараттың әкесі. Анау жатқан кітап менікі. Мамандығы - тарихшы.

Жазда Алматыға бармайсың. Ол менің қызым. Ол кісі оқиды, жұмыс істейді.

Бұл жақсы жұмыс. Біз ертең келеміз. Бұл ең танымал университет.

2. Ма (ме, ба, бе, па, пе) шылауымен сұраулы сөйлемдер құраңыз.

1. ма ______________________________________________________

2. ме ______________________________________________________

3. ба ______________________________________________________

4. бе ______________________________________________________

5. па ______________________________________________________

6. пе ______________________________________________________

3. Сұраулы сөйлемдерге айналдырып, аударыңыз.

Это наш дом. Моя ручка. Это - Асет. Университет имени Абая. Это

настоящее счастье. Это твоя книга. Мой сын. Твоя ручка. Наша улица.

День рождение. Ваша квартира. Директор завода. Наша Республика. Ваш

город. Страница книги.

4.Сөйлемдерді ма (ме, ба, бе, па, пе) сұраулық шылауымен аяқтаңыз,

сөйлем құрап үйреніңіз.Үлгі: Менің отбасым бар, ал сіздің отбасыңыз бар

ма?

1. Менің отбасым бар, ал ...

2. Менің ата-анам ауылда тұрады, ...

3. Менің әжем бар,...

4.Оның атасы жоқ,...

5.Біздің қарындасымыз тұрмысқа шыққан,...

6.Олардың інілері студенттер,...

7.Менің екі ұл, екі қызым бар,...

8.Мен мектепте жұмыс істеймін,...

9.Менің кіші ұлым әлі үйленген жоқ,...

10.Оның нағашылары Талдықорғанда тұрады, ...

Кіріспе

22 Қазақ тілі практикумы

5. Диалогты сұраулық шылауымен жалғастырыңыз.

- Тексеру ертең келе ме?

- Ертең бе, бүрсүгіні ме, білмедім.

- Осы жолы іссапарға сіз барасыз ба?

- Жоқ, мен келесі жолы барамын.

- .......................................................................................

6. Мақал-мәтелдерді оқып шығып, мәнін түсіндіріңіз, өз тіліңізде осы

мақал-мәтелдердің баламаларын іздеп көріңіз;

Адам тілдескенше, жылқы кісінескенше.

Бір көрген біліс, екі көрген таныс.

Түсі игіден түңілме.

Өзің білмегенді кісіден сұра,

Үлкен болмаса, кішіден сұра.

Досына қарап, адамды таны.

7. Сөздік диктант.

Бұл, ғарыш, ғалам, ұшақ, сұрақ, менің, заң, гауһар, жиһаз, құқық,қызық,

қария, әтір, әріп, іні ,тіл, үтір, үкімет, көктем, өнер, мұғалім, балалармен,

мекеме, мемлекет, мәтін, сәлем, амансың ба, сәлеметсіңдер ме, сау

болыңыздар, мен де қуаныштымын, қалдарыңыз қалай, сәлемдесу, атыңыз

кім, қоштасу, қайырлы кеш, менің атым, бала-шаға, танысайық, кездескенше,

көріскенше, таныс, кісі..

Лексикалық тақырып: Отбасым (туыстық қатынастар,

жас мөлшері)

1. Мәтінді оқып, аударыңыз. Мазмұнын айтыңыз.

Тәуке Ахметұлының отбасы

Тәуке Ахметұлының отбасында бес адам тұрады. Олар: өзі, жұбайы, ұлы,

қызы және анасы. Тәуке Ахметұлының жұбайының есімі - Нағима. Ол кісі

дәрігер болып жұмыс істейді. Жасы елу үште. Ұлының есімі - Нұрлан. Ол -

студент, болашақ экономист. Нұрлан спортпен айналысады, әсіресе суда

жүзгенді ұнатады. Қызының аты - Әлия. Әлия мектеп оқушысы, ол тоғызыншы

сыныпта оқиды. Әлия кітап оқығанды ұнатады. Тәуке Ахметұлының

анасының есімі - Зере. Зере әженің жасы сексен екіде. Ол кісі зейнеткер.

Зере әже бұрын мұғалім болған. Тәуке Ахметұлының жасы елу алтыда. Ол

кісі ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор. Ол кісі бос уақытында

тауға барғанды ұнатады. Тәуке Ахметұлының отбасы демалыс күндерін

саяжайда, табиғатта өткізеді. Тәуке Ахметұлының отбасы тату тұрады.

2. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Тәуке Ахметұлының отбасында неше адам тұрады?

____________________________________________________________

2. Нағима не істейді?

____________________________________________________________

3. Нұрлан нені ұнатады?

____________________________________________________________

4. Зере әже бұрын кім болған?

____________________________________________________________

5. Әлия студент пе?

____________________________________________________________

6. Тәуке Ахмет ұлы кім?

____________________________________________________________

7. Отбасы демалыс күндерін қалай өткізеді?

____________________________________________________________

3. Оқыңыз, жауап жазыңыз.

-Менің әйелім // жұбайым бар. Оның есімі - Бибігүл. Жасы 45-те. Ол-ғылыми

қызметкер. Сіздің әйеліңіз//жұбайыңыз бар ма? Оның есімі кім? Жасы

нешеде? Кім болып жұмыс істейді?

- .................................................................................................. ..........................................

Өзім және отбасым

ŕńŅńį

24 Қазақ тілі практикумы

- Менің күйеуім//жұбайым бар. Оның аты - Нұржан. Жасы 51- де.Ол- дәрігер.

Сіздің күйеуіңіз// жұбайыңыз бар ма? Оның есімі кім? Жасы нешеде? Кім

болып жұмыс істейді?

- .................................................................................................. ..........................................

- Біздің балаларымыз бар. Олардың аттары - Болат, Мерей, Айзада, Нұрбол.

Сіздің балаңыз бар ма? Есімі кім?

- .................................................................................................. ..........................................

- Менің тұңғышым Болат - студент. Ортаншы балаларым Мерей мен Айзада-мектеп оқушылары. Кенжем Нұрбол балабақшаға барады. Сіздің балаңыз

қаншада? Ол үлкен бе?

- .................................................................................................. .........................................

4. Суретке қарап мәтін құраңыз. Әңгімелеңіз.

5. Сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз.

Сіздің аты-жөніңіз кім?

____________________________________________________________

Сіздің отбасыңыз бар ма?

____________________________________________________________

Отбасыңызда (қанша) неше адам бар?

____________________________________________________________

Жұбайыңыздың аты кім?

Ұлыңыз бен қызыңыз қайда оқиды?

____________________________________________________________

Ағаңыз, Ініңіз бар ма?

____________________________________________________________

Әке - шешеңіз егде адамдар ма?

____________________________________________________________

Тағы қандай туыстарыңыз бар?

____________________________________________________________

6. Сөйлемнің жалғасын тауып, аяқтаңыз, аударыңыз.

1 Менің аты-жөнім зейнеткерлер

2 Менің отбасым үлкен. Олар: Айдын Арманұлы

3 Атам мен әжем жұмыс істейді

4 Әке-шешем тұрмыста

5 Ағаларым Атам,әжем,ата-анам,үш ағам, екі

қарындасымжәне мен

6 Қарындастарым ауылда тұрады

7 Өзім тарих пәнінің мұғалімімін

7. Диалогты аяқтаңыз.

-Менің атым-Еңлік, ал сенің атың кім?

-Менің атым-Ғазиза.

-Сенің отбасың бар ма?

-Иә, бар.

-Үлкен бе?

-Жоқ, үлкен емес, шағын: ...............................

-..........................................................................

-.........................................................................

8. Сөйлемдерді қалпына келтіріңіз.

1. аты, менің атым, Әлімжан, әкемнің, Кәмилә.

Өзім және отбасым

26 Қазақ тілі практикумы

2. оқимын, мен, ұлттық атындағы, әл-фараби, университетте.

3. мектепте, ол, қаласындағы, №12, пәнінің, Астана, дене шынықтыру,

мұғалімі.

4. ауылда, зейнеткерлер, әке мен шешем, істейді, ағаларым, жұмыс.

5. анасы, кісі, Жұлдыздың, бұл.

6. шағын, емес, отбасым, үлкен, менің

9. Суреттегі отбасылары жайында әңгіме құраңыз.

Анардың

отбасы

Әлидің

отбасы

ал

мынау

Ата

Әке

Бала

Немере

7. ________________________________

6. ________________________________

5. ________________________________

4. ________________________________

Шөбере

Шөпшек

Немене

3. ________________________________

2. ________________________________

1. үлгі: Менің атым - Әнуар

10. Сіз, өз жеті атаңызды білесіз бе? Сіз 7-ші ұрпақ неменесіз. Жеті

атаңызды жазыңыз.

11. Кесте бойынша сөйлемдер құраңыз.

Көршілері

Ата, әжесі

Достары

Әке-шешесі

Саяжайы

Ұлы, қызы

Жұмысы

Әйелі

Үйі Отбасы

Сәкеннің

12. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз. Сөз тіркестерін оқыңыз.

1) 2)

Атам Атамның

Әжем Әжемнің

Әкем Әкемнің

Анам Анамның

Қарындасым ... жаста Менің Қарындасымның жасы ...

Інім Інімнің

Ұлым Ұлымның

Қызым Қызымның

Атам

Әжем

Әкем ...-те

Анам ...-та

Менің Қарындасым ...-да

Інім ...-де

Ұлым

Қызым

13. Сөйлемдерді аяқтаңыз.

Менің атым _______________________________________ .

Жасым ___________________________________________ .

Өзім және отбасым

28 Қазақ тілі практикумы

Менің отбасым ____________________________________ .

Әкем _____________________________________________ .

Жасы ____________________________________________ .

Шешем ___________________________________________ .

Жасы ____________________________________________ .

Інім ______________________________________________ .

Жасы ____________________________________________ .

Қарындасым ______________________________________ .

Жасы ____________________________________________ .

15 мамыр Халықаралық отбасы күні. Бұл мереке 1993 жылы БҰҰ Бас

Ассамблеясы тарапынан құрылды. Отбасы күні алғаш рет 1994 жылы аталып

өтті. «Қоғамдық пікір» Қорының мәліметтерінше, азаматтардың 56 пайызы

отбасыдағы қаржылық қиындықтарды атаған, 22 отбасы баспананың

жоқтығын, 10 пайызы денсаулықты, ал 9 пайызы жұмыссыздықты тілге тиек

еткен. Отбасындағы білім алу мәселесі де алдыңғы қатарда орын тепкен.

Сұралғандардың 6 пайызы балаларға білім беруге қажетті қаржының

тапшылығын айтып, шағымданады. (интернет матеиалынан)

14. Мәтінді ретімен құрастырыңыз.

Қазір Лондон қаласында іссапармен

жүрмін. Лондон өте әдемі қала екен.

Дегенмен, Алматыны қатты

сағындым.

Менің аты-жөнім-Айерке Айдынқызы.

Мен Алматы қаласында дүниеге келдім.

Жасым 23-те. Менің есімімді атам мен

әжем қойған.

Мен ол кісілерді қатты жақсы көремін.

Мен қаржыгермін. «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорында

жұмыс істеймін.

Отбасымызда үш адам бар. Олар: әкем,

шешем және мен. Анам-дәрігер. Мен

әкем сияқты қаржыгер болуды

армандадым.

15. Әр кейіпкердің отбасы туралы әңгіме құраңыз.

Бұл - Алтынай

Грамматикалық тақырып: Есімдік

Бұл - Асқар ата

Бұл - Сәкен

Өзім және отбасым

Есімдік - часть речи, которая указывает на предметы, лица, признаки,

количество, способных заменить собой любое из именных частей речи.

1. Мәтіннен есімдіктерді тауып, астын сызыңыз. Аударыңыз.

Бұл-Назгүл. Ол- 31 жаста. Назгүлдің отбасы бар. Олар: жұбайы, өзі және

ұлы. Назгүлдің туыстары көп. Кейбіреулері ауылда, енді біреулері қалада

тұрады. Назгүл туыстарымен ешқашан ренжіскен емес. Көршілерімен де

тату.

2. Сөздермен сөйлемдер құраңыз:Мынау, анау, олар, сіз, кандай?, қалай?,

кім?, өзі, өзім, өзіміз, біреулер, кейбіреу, қайсыбір, әрдайым, әрқашан,

әлдеқашан, ештеңке, дәнеңе, ешқандай, бәрі, барлығы, бүкіл.

3. Сұрау, белгісіздік, өздік, жіктеу есімдіктерін пайдаланып диалог

құраңыз.

4. Қазақ тіліне аударыңыз.

Меня зовут Алексей. Мне 30 лет. Это моя семья. Куда вы идете? Кто вы?

Сколько Вам лет? Откуда Вы приехали? Сами спросите. Они сами. Их было

несколько. Ответил кто-то другой. Пусть всегда будет солнце. Никто не забыт.

5. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

1. ...ің атым ...дің отбасымыз

2. ...ің атың ...дің отбасыларың

3. ...дің атыңыз ...дің отбасыларыңыз

4. ...ның аты ...дың отбасылары

30 Қазақ тілі практикумы

6. Сұрақтарға есімдіктермен жауап беріңіз.

1. Бұл кім? __________________________________________________

2. Олар кімдер? ______________________________________________

3. Бұл отбасында студенттер бар ма? _____________________________

4. Әсия әже нешеде? __________________________________________

5. Өзіңіздің отбасыңыз бар ма? __________________________________

6. Сіздің ата-анаңыз зейнеткерлер ме? ____________________________

7. Отбасы түгел жиналды ма? ___________________________________

Лексикалық тақырып: Портрет

1. Мәтін бойынша, отбасыңыздың мүшелерін суреттеп айтып беріңіз.

Ұлының есімі-Данияр. Ол орта бойлы, көрікті жігіт. Қыр

мұрынды, кең маңдайлы, қоңыр көзді. Жасы 35-40-да. Қайратты,

қара шаштары оның мінезінің қайсар екендігін көрсетеді.

Келінінің есімі -Шолпан. Шолпан аққұба келген, қара көзді,

қолаң шашты сұлу келіншек. Жасы 25-30 шамасында.

Қызы Рәзиә, ұзын бойлы, нәзік, сымбатты қыз. Ұзын кірпіктері

және қиғаш қара қастары өте әдемі. Қазақи күміс сырғасы да

өзіне керемет жарасады. Жасы шамамен 17-20-да.

2. Мәтінде кездесетін сөз тіркестерімен сөйлем құраңыздар. Орта бойлы,

қайсар мінез, аққұба келіншек, қиғаш қас, қара көз, ұзын кірпік.

3. Мәтін бойынша жауап беріңіз.

1. Ұлының есімі кім?

___________________________________________________________

2. Данияр қандай жігіт?

___________________________________________________________

3. Жасы нешеде?

___________________________________________________________

4. Келінінің аты кім? Ол қандай келіншек?

___________________________________________________________

5. Жасы нешеде?

___________________________________________________________

6. Қызының аты кім?

___________________________________________________________

7. Жасы нешеде?

___________________________________________________________

4. Мәтінді оқыңыз, сын есімдерді тауып, аударыңыз.

Менің әріптесімнің аты- Медет. Медеттің мінезі сабырлы, ұстамды. Ол өте

еңбекқор адам. Медеттің әйелінің аты- Динара. Динара ақкөңіл, мейірімді

Өзім және отбасым

32 Қазақ тілі практикумы

әрі ақылды әйел. Олардың екі баласы бар. Ұлдарының аты - Мақсат. Мақсат

өжет бала. Қыздарының есімі- Дана. Дана ұялшақ қыз.

5. Сұрақтарға жауап беріңіз.

Досыңыз қандай адам? .....................................................................

Әріптесіңіз қандай адам? ..................................................................

Бастығыңыз қандай адам? ................................................................

Көршіңіз қандай адам? ......................................................................

6. Сөздердің антонимдерін табыңыз:

1. Жақсы ...

2. Ұзын ...

3. Аққұба ...

4.Жалқау ...

5.Ақылды ...

7. Жақша ішіндегі сөздерді аударыңыз.

Менің әріптесім (прекрасный) адам. Оның әйелі (умная, добрая, красивая).

Әлия (высокая,стройная, симпатичная) қыз. Ал, әкем керісінше (строгий,

серезный) кісі.

8. Синонимдік қатарды жалғастырыңыз.

1. Сұлу, ажарлы,.................................................................................... ................ қыз.

2. Батыр, ержүрек,.................................................................................. .............жігіт.

3. Сабырлы, салмақты,............................................................................... .............дос.

9. «Гүлғайша әженің отбасы» атты мәтін құрастырыңыз. Отбасы

мүшелерінің бет әлпеті, бойы, шашы, тұлғасы, мінездері туралы

айтыңыз.

10. Сөйлемдерді толықтырыңыз:

Әріптесімнің аты- ........ Ол ......... жаста. Оның ...... бар. Ол ..... көшесінде

тұрады. Мінезі ........................ Оның көзі ......., шашы........, бойы......... Ол

.................... адам.

11. Сұрақ қойып үйреніңіз:

Сенің отбасың бар ма? Оның жасы нешеде?

Сіздің неше балаңыз бар? Ол қандай (кім болып) жұмыс істейді?

Бұл кім? Сіздің әріптесіңіз қандай адам?

Сіздің жасыңыз нешеде? Анаңыз туралы айтыңызшы!?

Сізге қандай адам үнайды?

33 Өзім және отбасым

12. Адамның мінезіне қатысты қандай сөз тіркестері мен

фразеологизмдерді білесіз? Үлгі: Қой аузынан шөп алмас.

13. Кесте бойынша кейіпкерлердің отбасы туралы айтыңыз. Қосымша

мәліметтерді өзіңіз қосыңыз.

Есімі Туған жері Жасы Отбасы туралы

мәлімет

Пішімі, түрі Мамандығы

Жандос Алматы

қаласы

25 үйленген, қызы

бар

орта бойлы

ақсары

заңгер

Үміт Талдықорған

облысы

22 тұрмыс

құрмаған

ұзын бойлы

қараторы

дизайнер

Дана Қарағанды

қаласы

30 тұрмыста, үш

баласы бар

орта бойлы

аққұба

аудармашы

14. Суреттегі адамдар туралы айтыңыз. Үлгі: Бұл-Иван. Ұлты-орыс.

Иванның бойы ұзын, көзі көк, шашы бұйра т.б.

Грамматикалық тақырып: Көптік жалғау

В казахском языке множественное число образуется путем

присоединения к существительным в единственном числе аффиксов: -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер. Эти аффиксы выражают лишь одно -

признак множественного числа.

1. Көптік жалғауларын жалғаңыз.

Отбасы..., ата-ана..., келін..., оқушы..., әйел..., ер..., қыз..., ұл..., әже..., ата...,

бала..., студент..., әпке..., жезде..., туыс... .

2. Кестені толтырыңыз

-лар -лер -дар -дер -тар -тер

Бала+лар

34 Қазақ тілі практикумы

3. Қазақ тіліне аударыңыз.

Они юристы. Самые лучшие специалисты. Хорошие друзья. Здравствуйте.

Парни. Ученики. Близкие родственники. Это мои сестры. Счастливые дети.

Умные студенты.

4. Сәйкестендіріңіз, сөйлем құраңыз

дос -лар сәлем салады

келін -лер бақыт тілейді

күйеу бала -дар болашақ аналар

әже -дер бата береді

ата -тар жіп иіреді

ата-ана -тер жиналады

қыз қайын жұртын сыйлайды

5. Төменде берілген сөздердің синонимдерін тауып, оларға көптік

жалғауын жалғаңыз.

Үлгі: Отбасы+лар, жанұя+лар

Үй.......................................................................

Ана .............................................................................

Ата-ана........................................................................

Дос...............................................................................

Туыс.............................................................................

6. Суреттерде кімдербейнеленген, жазыңыз.

.................................................

Лексикалық тақырып: Менің үйім, пәтерім

(бөлмелері, жиһаздары)

1. Мәтінді оқып мазмұнын айтыңыз.

Менің үйім

Менің атым - Қарақат.Мен - дәрігермін. Алматы қаласында тұрамын.

Менің үш бөлмелі пәтерім бар. Үйім өзіме қатты ұнайды. Әсіресе ас бөлмеде

болғанды ұнатамын. Онда мен балаларым мен жұбайыма дәмді тамақтар

пісіремін.Жұбайымның есімі-Дәулет.Ол-құрылысшы. Біздің екі баламыз

бар.Есімдері- Ерлан, Ержан. Олар мектеп оқушылары. Жиһаздардың

барлығын жұбайымыз екеуміз таңдағанбыз. Балаларымыздың да тілектерін

ескеріп, бөлмелерін қалағандарындай етіп жабдықтадық.

2. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Қарақат қайда тұрады?

____________________________________________________________

2. Үйі неше бөлмелі?

____________________________________________________________

3. Жұбайы мен балаларының есімдері кім?

____________________________________________________________

4. Дәулет қайда жұмыс істейді?

____________________________________________________________

5. Қарақат әсіресе қай бөлмеде болғанды ұнатады?

____________________________________________________________

6. Жиһаздары туралы айтыңыз.

____________________________________________________________

7. Балаларының бөлмелерін қалай жабдықтаған?

____________________________________________________________

3. Суретті әңгімелеңіз.

Өзім және отбасым

36 Қазақ тілі практикумы

4. «Менің бөлмем» тақырыбына мәтін құраңыз.

5. Жиһаз атаулары мен бөлмелерді сәйкестендіріңіздер.

1. Төсек Ас бөлме

2. Қол жуғыш Намаз оқитын бөлме

3. Ойыншық Жуынатын бөлме

4. Жайнамаз Қонақ бөлме

5. Диван Балалар бөлмесі

6. Қысқа толқынды пеш Ұйықтайтын бөлме

6. Диалогты жалғастырыңыз

-Тұмар, маған сенің бөлмең қатты ұнайды.

-Рахмет, ата-анам бөлмемді жабдықтарда дизайнерлерден кеңес алған болатын.

-Тамаша, сонда барлығын арнайы маманның көмегімен жабдықтадыңдар ма?

-Жоқ, әрине. Мына қабырғадағы сурет пен жұмсақ орындықтарды мен

таңдағанмын.

- .................................................................................................... ..............

7. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сіз қай жерде тұрасыз?

--------------------------------

2. Пәтеріңіз неше бөлмелі?

--------------------------------

3. Қандай жиһаздарыңыз бар?

--------------------------------

4. Үйіңіз туралы айтып бере аласыз ба?

--------------------------------

Грамматикалық тақырып: Тәуелдік жалғау

В казахском языке имеется категория принадлежности, которая обозначает

принадлежность предмета к первому, второму, третьему лицу. В этих

сочетаних выражаются одновременно и предмет обладания, и лицо

обладателя. При присоединении аффиксов принадлежности к основам

существительных, соблюдается гармония гласных звуков.

1. Қазақ тіліне аударыңыз:

Это наш институт. Мой друг Асан, твой друг Дархан. Чья это школа? Это

моя школа.Это его карандаш. Это Ваш стул. Садитесь. Ваш друг хороший,

молодой человек. Наши соседи. Это моя книга а это его книга.

2. Сөздерді жекеше, көпше түрінде үш жақта тәуелдеңіз.

әке, іні, апа, қарындас.

3. Бағандандардағы сөздерді сәйкестендіріңіз, орыс тіліне аударыңыз.

1. Менің Аталары

2. Сенің Анамыз

3. Сіздің Қарындастарың

4. Оның Інілеріңіз

5. Біздің Ата-анаңыз

6. Сендердің Отбасым

7. Сіздердің Пәтерің

8. Олардың Баласы

4. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз, тәуелдік жалғауымен

тұрған сөздерді көшіріп жазыңыз.

Менің аты-жөнім... . Жасым... . Ұлтым... . ... қаласында тұрамын. ... інілерім,

ағаларым, қарындастарым бар. Мен оларды жақсы көремін, сыйлаймын.

5. Төмендегі сөздерге ІІІ жақта тәуелдік жалғауларын жалғап шығыңыз.

Ата-ана. Ата -әже. Әке.Ана.Бала. Күйеу бала. Қыз. Ұл. Тұңғыш. Ортаншы.

Кенже.Ата. Апа. Келін .Жеңге. Жезде. Немере.Сіңлі. Қарындас. Іні. Аға.

Жиен. Бөле. Нағашы.Ағайын. Бауыр.

6. Тәуелдік жалғауларын жалғаңыз

Бала... Апа...

Ата-ана... Ата...

Менің Ата... Біздің Сіңлі...

Сенің Әже... Сендердің Жұбай...

Сіздің Бауыр... Сіздердің Нағашы...

Оның Қарындас... Олардың Дос...

Әйел... Көрші...

Іні... Отбасы...

7. Тиісті сөздерді қойыңыз.

... балам. Менің ...әжең

... қыздары Сенің ...сіңлісі

... ұлдарың Сіздің ...ағаңыз

... отбасымыз Оның ...бауырларыңыз

Біздің

Сендердің

Сіздердің

Оладың

38 Қазақ тілі практикумы

8. Мақал-мәтелдердің мағынасын түсініңіз, жаттап алыңыз.

1. Ер жігіттің аты жақсы болса, бір бақыт,

Алған жары жақсы болса, мың бақыт.

2. Ата-ананың қадірін

Балалы болғанда білерсің;

Ағайынның қадірін жалалы болғанда білерсің.

3. Ақ жаулығы ананың-Ақ көрпесі баланың.

4. Ана көрген тон пішер,

Ата көрген оқ жонар.

5. Атаңа не қылсаң,

Алдыңа сол келер.

6. Ұлың үйленсе-ырысың,

Қызың орын тапса-өрісің.

7. Туғаным- туырлығым,

Қарындасым- қазынам.

9. Сөздік диктант.

Інім, отбасы, әжелер, жеңге ата-ана, ұлдары, туыстар, бүкіл, ешкім, барлығы,

сұлу, ұзын, бұйра шаш, үлкен, жақсы, аз, көп, ақкөңіл, елдер, қыздар, жиһаз,

кең бөлме, пәтер, кімнің, үйім, қызым, қарындасыңыз, атасы, балаларымыз,

інілеріңіз, олардың, біздің, сендердің, менің, сенің,

Қорытынды тест

1. Тиісті сөзді қойыңыз. « Ана ...»

а) жүрек

ә) мейірім

б) тіл

в) алақан

2. Түркі тілдерін көрсетіңіз:

а) орыс, украин, татар

ә) араб, тәжік, қырғыз

б) әзербайжан, құмық, қытай

в) қазақ, қарақалпақ, түрік

3. Ана тілің ... бұл.

а) анаң

ә) намысың

б) арың

в) ұятың

4. Қал-жағдайыңыз қалай?

а) жақсысыз

ә) жақсысың

б) жақсы

в) жақсысыңдар

5. Тиісті сөзді қойыңыз. « Сәлем ...»

а) апар

ә) аман

б) айт

в) қал-жағдай

6. Тиісті сөзді қойыңыз. « ... қуаныштымын»

а) танысқаныма

ә) таныс

б) болайық

в) сіздерде

7. Тиісті әріпті табыңыз. « ...ылым»

а) -қ

ә) -ғ

б) -һ

в) -г

8. Қазақ әліпбиінде неше әріп бар?

а) 15

ә) 25

б) 42

в) 33

9. Ежелден қазақ тіліне тән дыбыстар нешеу?

а) 15

ә) 28

б) 42

в) 3

10.бас...

а) - дар

ә) - тыкті

б) - тықтар

в) - шыге

11. Бала...

а) - ге

ә) - нан

в) - мен

г) - тан

12. кітап...

а) - ка

ә) - ке

б) - қа

в) - те

13. Кім?

а) алма

40 Қазақ тілі практикумы

ә) көбелек

б) күшік

в) күйші

14. Не?

а) тас

ә) тілші

б) кісі

в) ол

15. жүре ...?

а) ме

ә) ма

б)ба

в) бе

16. Мына қалам жаза ма?

а) жаза

ә) жаз

б) жазады

в) жазам

17. Бұл кімнің отбасы?

а) сіздерге

ә) сіздерде

б) сіздерді

в) көршінің

18. Ата-а) ана

ә) бала

б) отбасы

в) шеше

19. Аудармасын табыңыз. «Родственник»

а) тамыр

ә) нағашы

б) бауыр

в) туыс

20. Сілтеу есімдігін табыңыз

а) әр

ә) бұл

б) әрқашан

в) әлдекім

21. Есімдіктерді көрсетіңіз

а) бұл, ешқашан

ә) анау, бақыт

б) бәрі, бала

в) сен, туыс

22. Аудармасын табыңыз. « Әлдекім»

а) кто-то

ә) тот

б) этот

в) эти

23. Ақ...

а) еңбекқор

ә) ақыл

б) көңіл

в) сабыр

24. «Қандай адам?»

а) амандық

ә) адамгершілігі мол

б) адамгершілік

в) адамдық

23. Аудармасын табыңыз. « Больше»

а) үлкендер

ә) үлкен

б) үлкендеу

в) үлкентеу

24. менің ...

а) пәтерім

ә) бөлмеміз

б) көше

в) Алматы қаласым

25. Аудармасын табыңыз. «жарық бөлме»

а) светлая комната

ә) темная комната

б) теплая комната

в) светлые комнаты

26.Көптік жалғауын жалғаңыз. Пәтер...

а)-лар

ә)-дер

б)-тер

в)-лер

27. «Ножницы» аудармасын табыңыз

а) қайшы

ә) қайшыдар

б)қайшытар

в)қайшыдер

28. Көптік жалғауларын көрсетіңіз

42 Қазақ тілі практикумы

а) -лар,-лер/ -бар, -бер/-тар/ -тер

ә) -тар,-тер/ -лар, -лер/ -дар -дер

б) -дар,-дер/ -ып, іп/ -п

в) -лар,-лер/-нар,-нер/ -дар, -дер

29. Тәуелдік тұлғасындағы сөз тіркесін көрсетіңіз

а) Мен -қазақпын

ә) олар жастар

б) Жомарттың әкесі

в) Астанадан келді

30.ІІІ жақ тәуелдік жалғауын табыңыз

а) - сы, -сі/ -ы, -і

ә) - мы, -мі/ -ы, -і

б)-лы,-лі/ -ты,-ті

в) - 0

3. Менің жұмыс орным

Лексикалық тақырып: Жұмыс орным, жұмыс күні

1. Мәтінді оқыңыз, мазмұнын айтыңыз.

Менің есімім Ақбота. Мен Ұлттық кітапханада, кітапханашы болып

жұмыс істеймін. Кітапхана Абай даңғылында орналасқан. Жұмыс орным

екінші қабатта.

Жұмысқа таңертең сағат 8.00-де келемін. Жұмыс орнын ретке келтіремін,

компьютерді іске қосамын. Жұмыс сағат 8.30-да басталады. Мен

оқырмандарға керекті кітаптарын тауып беремін. Түскі үзіліске 13. 00-де

шығамын. Төменгі қабатта орналасқан асханадан тамақтанамын. 14.00-де

жұмысымды жалғастырамын. Жұмысым сағат 18.30-да аяқталады.

Мен өз жұмысымды жақсы көремін.

2. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Ақботаның мамандығы қандай?

--------------------------------

2. Жұмыс орны қай жерде орналасқан?

--------------------------------

3. Жұмысына қай уақытта келеді?

--------------------------------

4. Ол не істейді?

--------------------------------

5. Түскі үзіліске қашан шығады?

--------------------------------

6. Жұмысы сағат нешеде аяқталады?

--------------------------------

3. Сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз.

Жұмыс істеймін, көшесінде орналасқан, екінші қабат, таңертең сағат, 8.30-да басталады, түскі үзіліс, өзіме ұнайды. 18.30-да аяқталады.

4. «Менің жұмыс орным» деген тақырыпқа мәтін құраңыз. Мазмұнын

айтыңыз.

Диалогтарды оқыңыз, әріптесіңізбен жалғастырыңыз.

А)

-Әйгерім,сенің жұмыс орның ауысты деп естідім.

Менің аты-жөнім Бағлан Әрсенұлы. Мен

оқытушымын. Жұмыс орным Гагарин даңғылының

бойында орналасқан. Жұмыс бөлмем төртінші

қабатта. Маған жұмысым ұнайды. Ал, сіз кімсіз?

44 Қазақ тілі практикумы

-Иә, Мақпал жұмысымның ауысқанына он күндей болды.

-Жаңа жұмысың ұнай ма?

-Ұнайды, бірақ, жаңа орын, жаңа әріптестерге әлі де үйрене алмай жүрмін.

- .................................................................................................... .............

Ә)

-Мына бөлме кімнің бөлмесі?

-Бұл менің жұмыс бөлмем. Үйге келген соң, кешкі уақытта осы бөлмеде

отырып жұмыстарымды аяқтаймын, ертеңгі күнге жоспар құрамын.

-Бөлмең жылы, жанға жайлы екен.

-Рахмет .................................................................................................... .. ?

- .................................................................................................... .............

- .................................................................................................... ............. ?

- .................................................................................................... .............

Б)

- Тоғжан, сенің кеңсең қай жерде?

-Менің кеңсем Достық даңғылы мен әл-Фараби даңғылдарының

қиылысында.

-Нешінші қабатта?

-Тоғызыншы қабатта ................................................................................. ?

- .................................................................................................... .............

- .................................................................................................... ............. ?

- .................................................................................................... .............

5. Суретке қарап, жұмыс бөлмесін әңгімелеңіз

6. Жақша ішіндегі сөздерді аударып жазыңыз.

В казахском языке, в отличие от русского существуют личные окончания,

а слова с личными окончаниями всегда являются сказуемыми. Эти

окончания присоединяются не только к спрягаемым формам глагола, но

и к другим словам, обычно в предложении выступающем в качестве

сказуемого.

Бұл менің жұмыс (кабинет). Бөлмем (теплый) әрі (просторный). Мұнда

(большой стол, стулья, бумаги, документы, полки, компьютер, ручки, печать,

штамп, телефон, герб, флаг, портрет президента) бар. Жұмыс орным

Абылайхан көшесі мен Құрманғазы көшелерінің (пересечений)

орналасқан.Өзім (моя работа) жақсы көремін.

7. Сөздерді ретімен орналастырыңыз.

1. орны, оның, алыста, жұмыс.

4. кеңселері, ауысты,олардың.

5.үлкен, бұрынғы, қарағанда, бөлмеге.

6.мен, Байтұрсынұлы, Қабанбай батыр, көшесі, көшесінің, тұрған, ғимарат,

қиылысында.

7.үстелде, жатыр, қағаз, құжаттар, қалам.

8. Әріптестеріңізбен «Ал, сіз кімсіз?» ойынын ойнаңыздар.

9. Берілген сөйлемдерді аяқтаңыз.

1. Бұл кісі Сыртқы істер министрі. Аты-жөні...................., Жұмыс орны............

қаласында, ............. көшесінде,............ қабатта орналасқан.

2. Бұл кісі Әділет министрі. ....................................................................... ...............

.................................................................................................... .....................................................

3. Бұл кісі Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі...............................

.................................................................................................... .....................................................

4. Бұл кісі Қорғаныс министрі ...................................................................... ..........

.................................................................................................... ....................................

Интернет басылымдары әлемдегі ең қызық мамандықтардың тізімін жасап-ты. Соларды назарларыңызға ұсынып отырмыз. Токиода бір мамандық түрі

пайда болыпты. Ол - қарапайым әңгімелесуші. Миллиондаған халқы бар

үлкен қалада жалғызсырап жүрген кез-келген адам әңгімелесушінің көмегі-не жүгіне алады. Бұл үшін кісі көп шоғырланған көшелерде арнайы

дүңгіршектер орнатылған. Кәсіби әңгімешілер аптасына 10 мыңға жуық адам-ның сырына қанығады екен.Ал, Жапонияда жазушылардың беделі басым.

Өздерін райтер деп атайтын бұлардың қарапайым жазушыдан айырмашы-лығы - SMS-хаттар дайындайтындығында. Ұялы байланыс операторлары-ның айтуынша, жапондықтар күніге бір-біріне 2 млрд-қа жуық хабарлама

жібереді екен. Ал, жазғыштар ерекше хат үшін 1 цент «қаламақы» сұрайтын

көрінеді. Күнасты мемлекетінде тағы бір қызмет түрі пайда болды. Қытайдың

кез-келген қаласынан қоғамдық дәретханалар гидін кездестіруге болады. Бірақ

гидтің жол нұсқағаны үшін 4 цент төлеуіңіз тура келеді.Әрбір ағылшын өмірінің

бір жылын кезекке тұрумен өткізеді екен. Енді олардың 40 доллар төлеп,

алтын уақытын тиімді жұмсауға мүмкіндігі бар. Британияда ашылған жаңа

мекеме кезекке тұрумен айналысады. (интернет материалынан)

10. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

Асан работает водителем трамвая №6. Он живет в городе Алматы. Лейла

сидит у начальника. Я работаю здесь. В каком кабинете сидят сотрудники?

Мой кабинет находится на четвертом этаже.Я очень люблю свою работу.

Обеденный перерыв с 13. 00 до 14.00. Собрание закончится через два часа.

46 Қазақ тілі практикумы

Грамматикалық тақырып: Жіктік жалғау

1. Тиісті жалғауларды жалғаңыз.

Мен мұғалім... , сен дәрігер..., сіз озат студент..., ол жақсы әріптес..., біз

еңбекқор құрылысшылар..., сендер тәжірибелі спортшы..., сіздер білікті

маман..., олар атақты ғалымдар... .

2. Сөздерді жіктеңіз.

Жіктеу ес-рі Жіктік жалғаулары жекеше және көпше түрде

Мен Бағбан+... Суретші+... Мұрап+... Студент+... Шаштараз+... Аспаз+...

Сен

Сіз

Ол

Біз

Сендер

Сіздер

Олар

3. «Маман» сөзін жіктеңіз

Мен Біз

Сен Сендер

Сіз Маман ... Сіздер Маман ...

Ол Олар

4. Тиісті жіктеу есімдіктерін қолданыңыз.

... шаш қиямын. ... ертең келеді. ... егістікке бар. ... дәрігерден келдіңіз бе? ...

келесі жылы диплом аламыз. ... білікті мамандар. ... тәжірибелі

сатушысыңдар. ... білімді оқытушысыздар.

5. Өлеңді мәнерлеп оқыңыз. Жіктеу есімдіктері мен жалғауларын тауып

астын сызыңыз.

Мұқағали Мақатаев

Менің анкетам

-Туған жерің?

- Ұланымын Қарасаз деп аталатын ауылдың.

- Туған жылың?

- 1931. Құрдасымын Шәмілдің.

- Жынысың кім?

- Еркекпін ғой, еркекпін!

Және дағы тәуірмін...

-Партияда барсың?

-Жоқпын.

Бірақ коммунистік көзқараспен қараймын.

-Шыққан тегің?

-Шаруамын.

Бар тірліктен бағалы оны санаймын.

-Білімің ше?

-Орташа ғой.

Алайда өзім жоғарыға балаймын.

-Ана тілің?

-Қазақша.

-Қысылғанда орысша да, немісше де, тағы бар.

-Қайда істедің?

-Мынау «Еңбек кітапшамнан» тауып ал.

Оқымаған, дипломсыз демесең,

Бір басымнан бар мамандық табылар.

-Міндеттісің бе әскерге?

-Міндеттімін.

Біздің әлі жас кеуде.

Жауынгердің ұлымын ғой,

Жанын қиған Мәскеуге.

-Сөгіс алып көрдің бе?

-Ол жағынан періште едім дей алмаймын

Мен мүлде.

Ойлы-қырлы бұл өмірде болады ғой мүлт кету,

Ол өзі бір еншісі ғой ездің әрі ердің де...

-Шетелдерде болдың ба?

-Болғаным жоқ.

Олар маған тұрған да жоқ қол бұлғап.

Қалсам болды, өлсем болды жайыммен,

Осы отырған орнымда-ақ.

-Мекен-жайың?

-Мекен-жайым -жер менің.

Жерде жүрген ақын деген пендемін.

Қалам, қағаз, уақыт бер аздаған,

Мен өмірді жырлау үшін келгенмін!

6. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

Меня зовут Торгын.Я живу в городе Алматы. Мне 20 лет. Я учусь в

Национальном Университете имени аль-Фараби. Я будущий юрист.

Получаю президентскую степендию. Я очень люблю свою специаль-ность.

48 Қазақ тілі практикумы

7. Үлгі бойынша сөйлем құраңыз.

1. Сәлем! Мен Мадина+мын. Мен отызда+мын. Мен Шымкенттен+мін.

Мен аудармашы+мын.

2. Амансың ба? Мынау менің досым Әсет. Ол инженер. Ол

Талдықорғаннан.Ол жиырма бесте.

3. Сәлеметсіз бе? Біз мектеп оқушысы+мыз. Біз он бірде+міз. Біз

Алматыдан+быз.

8. Сөз тіркесін құраңыздар.

Сіз Жақсы мінезіңіз

ол Ақылды баламыз

Сендер Бақытты студент

Сіздің Мейірімді анасың

Біз Жомарт жігітсіңдер

Сен әдемі қызсыз

9. Қарамен жазылған жалғауларды талдап, айтып беріңіз.

-Мен аспазбын, ал сен кімсің?

-Мен де, аспазбын.

-Сен қашаннан бері жұмыс істейсің?

-Былтырдан бері.

-Жасыңнешеде?

-Он сегіздемін.Ал өзіңіз нешедесіз?

-Мен отыздамын.

-Сендер қандай тағам түрлерін жасайсыңдар?

-Біз көбінесе шығыс тағам түрлерін жасай мыз. Сіздер қандай тамақ түрлерін

жасайсыздар?

-Біз әртүрлі ұлттық тағамдар жасаймыз.

Лексикалық тақырып: Мамандық. Менің әріптесім

1. Мәтінді мәнерлеп оқыңыз, орыс тіліне аударыңыз.

Менің аты-жөнім Ақмарал Алтай. Мен Өскемен қаласында тұрамын.Мен-оралманмын.Қазақстанға Қытай Халық Республикасынан көшіп келгенмін.

Жасым отыз бірде. Отбасым бар. Математика пәнінің мұғалімімін.

Мамандығымды өзім таңдадым, себебі, есеп шығаруды бала кезімнен

жақсы көремін.Осы салада жұмыс істегеніме сегіз жылдан асты.

Жұбайымның есімі -Нұртас. Ол-дәрігер. Ол да өзінің мамандығын жақсы

көреді. Балаларымыз мектепте оқиды. Болашақта балаларымыз да өздері

қалаған мамандық иелері болады деп үміттенемін.

2. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Бұл кісінің аты-жөні кім?

--------------------------------

2. Қай қалада тұрады?

--------------------------------

3. Қазақстанға қай жерден көшіп келген?

--------------------------------

4. Отбасы бар ма?

--------------------------------

5. Мамандығы кім?

--------------------------------

6. Мамандығын таңдауына кім көмектесті? Себебі неде?

--------------------------------

7.Жұбайының мамандығы кім?

--------------------------------

3. Суреттердегі маман иелерін табыңыз.

4.Диалогты мәтінге айналдырыңыз.

-Бұл кісі кім?

-Бұл кісі менің әріптесім Марат Бисенұлы. Мамандығы -қаржыгер.

-Лауазымы қандай?

-Бөлім бастығы.

-Өзі қандай адам?

-Адамгершілігі мол, қарапайым кісі. Өзінің мамандығын қатты жақсы

1. Бұл-құрылысшы 2. Бұл-етікші

50 Қазақ тілі практикумы

3. Бұл-сауыншы 4. Бұл-балықшы

5. Бұл-дәрігер 6. Бұл-әртіс

7. Бұл-мұғалім 8. Бұл-зергер

көреді.Барлық жұмысын тиянақты, аса бір ұқыптылықпен жасайды. Сол

үшін де бұл кісіні барлық әріптестері сыйлайды, құрмет тұтады.

-Марат Бисенұлының жасы нешеде?

-Жақында елуге толды.

5.Мәтіндердің мазмұнын айтыңыз. Қоғам қайраткерлерінің

түйіндемелерін жасаңыз.

Ғалым - Ахмет Байтұрсынұлы

А. Байтұрсынұлы - тек белгілі қоғам қайраткері ғана емес, сонымен

бірге ақын, көрнекті ғалым-тілші, публицист, аудармашы, қазақ тіл білімінің

негізін салушылардың бірі.

Ол 1873 жылы қазіргі Қостанай облысының Жангелдин ауданындағы

Ақкөл деген жерде туған. Оның Қазан төңкерісіне дейін шыққан «Қырық

мысал», «Маса», атты кітаптары халық арасына кеңінен тараған.

А.Байтұрсынұлы тіл білімінің дамуына зор үлес қосқан. Сонымен қатар

ол -қазақ мектептеріне арналған алғашқы оқулықтардың, сол сияқты әр

түрлі бағыттағы ғылыми еңбектердің авторы («Оқу құралы», «Әліп-би»,

1.Жүргізуші Сабырлық, төзімділік,еңбек өтілі,

тәжірибе,жолдыжақсы білу,

мамандықты сүю

2.Аспаз Тірек сөздер Икемділік, дастархан мәзірі,

түрлі ас, ұлттық тағам, тәжірибе,

біліктілік , дәмді тамақ,

Ұзақ жол, ашық мінез, кішіпейілділік,

2.Жолсерік жүрдек пойыз, Алматы-Мәскеу

«Тіл-құрал»т.б.)

А. Байтұрсынұлы қазақтың тұңғыш кәсіби газеті - «Қазақтың» бас

редакторы, республиканың Халық ағарту комиссары, Қазақстан

академиялық орталығының жетекшісі болып қызмет атқарған.

А. Байтұрсынұлы 1929 жылы қуғын-сүргінге ұшырап, 1938 жылы қаза

болған.

1988 жылы Байтұрсынұлы толық ақталды. Оның шығармалар жинағы

1990 жылы «Жазушы» баспасынан басылып шықты.

Оның атымен көптеген мекеме, мектептер, Арқалық педагогика

институты мен Алматы қаласындағы бұрынғы Космонавтвр көшесі

аталады( осы көше бойында ғалым тұрған үй әлі күнге дейін сақталған).

Қазақстан Республикасы ҒА-ның Тіл білімі институты да

Бұл - Мағжан

Мағжан-кәсіпкер

Әңімелеңіз

Бұл - Ғани

Ғани - суретші

Әңгімелеңіз

Бұл - Сәуле

Сәуле - шаштараз

Әңгімелеңіз

52 Қазақ тілі практикумы

А.Байтұрсынұлы атында.

Әнші - Күләш Байсеітова

Күләш Байсеітова- ұлы әнші, қазақтың опера өнерінің негізін

салушылардың бірі, КСРО халық артисі, КСРО Мемлекеттік сыйлығының

лауреаты.

Ол Қазақ музыка театрында жұмыс істей жүріп, қазақ, орыс және шетел

композиторларының, атап айтқанда: Е.Г.Брусиловскийдің «Қыз Жібек», «Ер

Тарғын», «Жалбыр», операларында Қыз жібек, Ақжүніс, Қадиша,

М.Төлебаевтың «Біржан-Сара» операсында Сара, П.И.Чайковскийдің

«Евгений Онегинінде» Татьяна, Дж.Пуччинидің «Чио-Чио-Санында»

Баттерфляйдің бейнелерін жасады.

Күләш қазақ әдебиеті мен өнерінің 1936 жылы Мәскеуде өткен

онкүндігіне қатысып, КСРО халық артисі атағын алды. Бар-жоғы 24-ақ

жастағы әнші үшін бұл зор мәртебе, абырой еді, әлі күнге дейін мұндай

жетістікке ешкім жетіп көрген жоқ.

Алматыда оның атында орталық көше және музыкалық мектеп-интернат

бар. Әнші тұрған үйге ескерткіш тақта қойылған.

6. Қате көрсетілген мамандық түрін табыңыз.

7. Үлгі бойынша сөйлемдер құраңыз.

1.Мен-Бақытпын

Мен-балалар жазушысымын.

Мен «Балдырған» журналында жұмыс істеймін.

2.Сен-Арайсың

Сен-...

Сен ...

3. Сіз-Жасынсыз

Сіз-...

Сіз ...

8. Сөйлемдерді ретімен орналастырыңыз, мәтін құраңыз.

Айзере тәртіпті, сүйкімді бала. Менің нағашым бар. Жұбайының есімі -Меруерт. Ол өте білікті маман болғандықтан оны барлық әріптестері

сыйлайды. Қыздарының есімі- Айзере. Меруерт- экономист. Ербол тергеуші

болып жұмыс істейді. Оның қызметтік шені - аға лейтенант. Оның есімі -Ербол.

-шы,-ші (образуют существительные, обозначающие профессию человека

или склонность к чему-либо).

9.Қалаған мамандық түрін таңдап, шағын мәтін дайындаңыз.

10.«Кім жылдам?» ойыны. Шарты: мамандықтың барлық түріне бір-бірден сөйлем құрап айтыңыз.

Үлгі: 1. Айжан- тәрбиеші.

2. Әкем тәжірибелі мұғалім.

11. Әңгімелеңіз

12. Дұрыс жазылған сөйлемге (+), бұрыс сөйлемге( - ) белгілерін қойыңыз

1. Мен заңгермін. 1.

2. Сіз балықшысың. 2.

3. Сендер сатушысыздар. 3.

4. Менің есімім Санжар. 4.

5. Оның нағашым ауылда тұрады. 5.

6. Сен беделді қызметкеріміз. 6.

7.Біздің танымал бишіміз. 7.

13. Сөйлемдерге сұрақ қойыңыз.

1. Өмірде мамандықтың түрі көп.

2. Мен тіл маманымын.

3. Нағашыларым ауылшаруашылығымен айналысады.

4. Жақсы маман болу үшін зерделі, еңбек сүйгіш болу керек.

5. Менің ағам «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясында жұмыс істейді.

14. Жұмбақ өлең жолдарын оқып, жауабын табыңыз.

1. Арманы бала оқыту,

Зердеге білім тоқыту.

Бұл кім?

2. Сан кірпішті қалады,

Зәулім үйлер салады.

Бұл кім?

3. Дәрі-дәрмек береді,

Ауырудың әр түрлі,

Дауасын тауып береді.

Бұл кім?

4. Қара қылды қақ жарған,

«Әділдік» оның ұраны.

54 Қазақ тілі практикумы

Бұл кім?

5. Арманы оның көп екен,

Серігі көлік, жол екен.

Бұл кім?

Грамматикалық тақырып: Зат есімнен зат есім

тудыратын жұрнақтар.

1. Аударыңыз, -шы,-ші жұрнақтарымен жасалған мамандық атауларын

бірінші бағанға, қалған мамандық атауларын екінші бағанға жазыңыз:

Посол, врач, ученый, рыбак, сапожник, работник,писатель, учитель,

преподаватель, хлебороб, танцор, певец, парикмахер, повар.

2. «Күзетші», «омарташы», «балықшы» сөздерімен сөйлем құраңыз.

3. Аударыңыз.

1. Хатшы 1. ................

2. Күзетші 2. ................

3. Жүргізуші 3. ...............

4. Етікші 4................

5. Балықшы 5................

6. Омарташы 6.................

7. Егінші 7.................

8. Биші 8.................

9.Әнші 9..................

10.Күйші 10.................

4. Екі бағандағы сөз тіркестерін пайдаланып сөйлемдер құраңыз.

1.Жұмыс істейді Күзетші ата Күзетші атаны барлығы жақсы көреді

2.Ауылшаруашылығы Аңшы - Еркін __________________________

3. Жақсы маман Егінші-Марат __________________________

1. Суретттке қарап мәтін құраңыз.

4.Білікті маман Балықшы-Саят __________________________

5.Тәжірибелі маман Етікші-Омар __________________________

6.Жақсы көру Басшы-Қуат Саматұлы _____________________

7.Еңбек өтілі Студент бала __________________________

8.Туыстары қалада Есепші - Рауан __________________________

5. -шы/-ші жұрнақтары арқылы жасалған мамандық атауларымен

сөйлемдер құраңыз.

Лексикалық тақырып: Қызмет (Қызметтік міндеттер)

1. Төмендегі сөздерден мамандық атауларын жазыңыз.

1. Ұшу 1. ............................

2. Ән айту 2. ...........................

3. Күресу 3. ...........................

4. Күзету 4............................

Бастық

..................................................

5. Билеу 5............................

2. Әр маман «Не істейді?» деген сұраққа жауап беріңіз.

1. Балықшы 1. ............................................

2. Елші 2. ............................................

3. Сушы 3. ............................................

4. Етікші 4..............................................

5. Дәрігер 5...............................................

6. Құрылысшы НЕ ІСТЕЙДІ ? 6...............................................

7. Мұғалім 7...............................................

8. Бағбан 8................................................

Қызметтік міндет Бұл кім?

Факсті қабылдау,

телефондарға жауап беру

Адам өміріне жауаптылығын

білу, әуе жолдарын білу

56 Қазақ тілі практикумы

Рөлдерде ойнау, сахна мәдениетін

білу

Тауарларды реттеу, есептеу,

санау, өткізу, пайда табу

9. Бақташы 9................................................

10.Кітапханашы 10..............................................

3. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сіздің мамандығыңыз қандай?

2. Қай жерде жұмыс істейсіз?

3. Жұмыс орныңыз қай жерде орналасқан?

4. Лауазымыңыз қандай?

5. Қызметтік міндетіңізге не кіреді? (не кірмейді?)

4. Төмендегі үлгі бойынша өзіңіздің қызметіңіз туралы айтып беріңіз.

Менің аты-жөнім ... . Мен Кедендік бақылау комитетінде қызмет

атқарамын. Менің мамандығым ... , лауазымым ... . Менің жұмыс бөлмем

... қабатта орналасқан. Менің қызметтік міндетіме ......................................

кіреді. Осында жұмыс істегеніме ... жыл(ай, апта, күн). Жалпы, еңбек өтілім

... жыл(ай, апта, күн). Жұмысым өзіме ұнайды.

5. Тиісті әріптерді қойыңыз.

Бөл...м, лауаз...м, қ...змет, ж...мыс, м...ндет, маманд...қ, басшыл...қ, аты-жөн...м, орналасқ...н, мамандығ...м, ...р...птес, жұм...сшы, б...лме, ...имарат,

е...бек ...тілі.

6. Сәйкестендіріңіз.

1. Жүргізушінің міндеті -шаруашылықты басқару

2. Мұғалімнің міндеті -жолаушыларды жеткізу

3. Шекарашының міндеті -тапсырмаларды орындау

4. Дәрігердің міндеті -тауарларды өткізу

Форма настоящего времени обозначает действие, происходящее в момент

речи и образется с помощью 4-х глаголов: отыр- сидит, тұр - стоит,

жатыр - лежит, жүр- ходит. Данные глаголы, при помощи которых

образуется Нақ осы шақ - настоящее время, характеризует состояние

действующего лица.

5. Бастықтың міндеті -елін қорғау

6. Қызметкердің міндеті -білім беру

7. Сатушының міндеті -адам емдеу

7. Мәтінді аударыңыз.

Аңшылық- қазақ халқының көне кәсібі. Аңшылықта садақ ату, қақпан құру,

ор қазып, тұзақ құру сияқты әдіс, амалдар қолданылған. Ит ертіп, құс салу

да бар. Саятшылық- әрі кәсіп, әрі жігіттің жігіттігін көрсететін өнер түрі

болған.

8. Қажетті «міндеттерді» теріп жазыңыз: іссапарда жүреді, үй салады,

құжаттарға қол қояды, шай әкеледі, телефондарға жауап береді, жиналыс

ашады, жолаушыларды тасымалдайды, тауарларды сатады, бұйрық береді.

9.Диалогты аяқтаңыз.

-Айнұр, қызметкерлерді сағат 10.30-ға шақырыңызшы.

-Жарайды, Еділ Сәрсенұлы.

-Хатты Астанаға жібердіңіз бе?

-Жібергенмін, жауап та келген. Мінекейіңіз.

-Рахмет. ..........................................................

-...........................................................................

10. Ұяшықтарға тиісті мамандық атауларын жазыңыз.

11. Өз сөзіңізбен лауазымдық нұсқаулығыңызды жазып көріңіз.

1. Жалпы ережелер

1. 1.

1. 2.

1. 3.

2. Біліктілік талаптары және қажетті білім деңгейі

2. 1.

2. 3.

3. Міндеттері

---

58 Қазақ тілі практикумы

4. Құқықтары

4.1.

4.2.

4.3.

5. Жауапкершілігі

5.1.

12. Тапсырманы жазбаша орындаңыз.

1. Сізге мамандығыңыз бойынша жұмысқа орналасу керек. Газетке

жарнама беріңіз.

2. Сіз бастықсыз. Жұмысқа орналасуға келген кісіден қандай мәліметтер

сұрайсыз?

Грамматикалық тақырып: Қалып етістіктер

1. Қалып етістіктерін қойыңыз.

Аспаз тамақ дайындап ... . Наубайханашы қамырды қалыпқа салып ... .

Кітапханашы оқырманға кітап беріп ... . Балалар партада ... . Әріптестерім

сөйлесіп ... . Хатшы хат жазып ... . Қызметкерлердің көліктері аулада ... .

2. Орыс тіліне аударыңыз.

1. Мен бастықта отырмын.

2. Олар жиналыста отыр.

3. Жүргізуші келе жатыр.

4. Сендер егін жинап жатырсыңдар.

5. Ұшақ ұшып бара жатыр.

6. Сендер егін жинап жатырсыңдар.

7. Пойыз жүрмей тұр.

8. Балалар жүгіріп жүр.

3. Суреттерді әңгімелеңіз.

4. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

1. Книга лежит на столе.

2. Читатели сидят в библиотеке.

3. Рабочий стоит у стонка.

4.Они ходят на улице

5. Сакен лежит в больнице.

7. Сотрудники сидят у начальника.

8. Они стоят на остановке.

5. Бұрыс сөйлемді табыңыз.

Аспаз ас пісіріп тұр. Мұғалім сабақ түсіндіріп жатыр. Ұшақ аспанда тұр.

Әнші сахнада ән айтып жатыр. Жиналыс өтіп тұр. Аулада көлік күтіп жүр.

6. Сөйлемдер құраңыз.

1. Күзетші ........................................................

2. Әнші ........................................................ жатыр

3. Күйші ........................................................ жүр

4.Биші ........................................................ тұр

5.Шашатараз ........................................................ отыр

6.Шекарашы ........................................................

7.Аспаз ........................................................

7. Сұрақтарға жауап беріңіз.

Ол кімде отыр? Балықшы не істеп отыр? Қызметкерлер не істеп жүр? Сіз

қайда жүрсіз? Әріптесіңіз не істеп жатыр? Достарыңыз не істеп жатыр?

Күзетші не істеп тұр? Әнші не істеп тұр?

8. Қалып етістіктерді қойыңыз.

бастықта

Мен орындықта ... .

жиналыста

үстелде

Кітап сөреде ... .

партада

көшеде

Адамдар аулада ... .

далада

терезеде

Гүл құмырада ... .

ыдыста

60 Қазақ тілі практикумы

9. Кестені толтырыңыз.

Жіктеу

есімдіктері

Отыр Жатыр Жүр Тұр

Мен

Сен

Сіз

Ол

Біз

Сендер

Сіздер

Олар

10. Диалогты оқыңыз, орыс тіліне аударыңыз.

-Бастық қайда?

-Ол кісі іссапарда жүр.

-Бас маман өзінде ме?

-Иә, өзінде отыр.

-Өзіңіз мақала жазып жүрсіз бе?

-Иә, жазып жатырмын.

Лексикалық тақырып: Күн тәртібі

1. Суреттерге қарап мәтін құрап айтыңыз.

2. Күн тәртібін толтырыңыз.

7.00-8.00-9.00-11. 00-13. 00-14.00-16.00-19.00-19.30-20.00-21. 00-22. 00-23. 30-24.00-

3. «Менің күн тәртібім» тақырыбы бойынша әңгіме құраңыз.

4. Мазмұнын айтыңыз, бірнеше сұрақтар дайындаңыз.

Мен Бостандық ауданының әкімшілігінде былтырдан бері жұмыс

істеймін. Қызметтік лауазымым - жалпы бөлім бастығы.

Жұмыс уақытым таңертеңгі сағат 8-00-де басталады .Кешкі 18-00-де

аяқталады. Түскі үзіліс уақыты 13-00-ден 14-00 аралығында.

Мен әр күні ертеңгі күнімнің жоспарын жасап отырамын. Кейде алыс

болашақты да жоспарлайтыным бар.

Менің бір күнгі кестем шамамен мынандай:

1. Таңертең 7-00 - де тұру.

2. Жұмысқа дайындалу.

3. Сағат 12-00 - де бүрсігүні болатын жиналыс жайында Астанаға

хабарласу.

4. Түстен кейін алдыңғыкүнгі іс- шараларды аяқтау.

5. Кешке жақын аппарат басшысының тапсырмасы бойынша келесі

жылдың есебін өткізу.

5.Оқып шығып, сөз тіркесін құраңыз:

19 - он тоғыз - он тоғыз минут

15 - он бес - он бес күн

2 - екі - екі сағат

5,23,45,60,6,00,36,42,362,12,4,7,2007,2030,1945,333,1991,1993,128.

6.Мәтін бойынша бір күніңіздің жұмыс жоспарын жасаңыз.

7. Сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз :

Мен былтыр.... , кешке жақын, таңертеңгі ас, былтырғы құжаттар, келесі

жылға жоспар, дәл қазір, жарқын болашақ, алдыңғыкүнгі іс- шаралар.

8. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

Менің мамандығым ... . Мен күнделікті сағат ... ... . Жұмысым сағат ... ... .

Түскі үзіліс сағат ... ... .Жұмысым сағат ... ... . Үйге келген соң, тамақ ... .

Отбасымызбен ... . Балалардың сабақтарын ... . Сағат ... ұйықтауға ... .

9. Диалогты аяқтаңыз.

-Мәриә, сіз күнделікті жоспар құрасыз ба?

Нақ осы шақ (күрделі түрі) - образуется путем сочетания основного

глагола +-ып,-іп,-п или -а,-е и одного из вспомогательных глаголов отыр,

тұр, жатыр, жүр +личные окончания (-мын/-мін, -сың/-сің, -сыз/-сіз, -мыз/-міз, -сыңдар/-сіңдер). В ІІІ лице у вспомогательного глагола нулевое

окончание.

Жіктеу есімдіктері жазып отыр естіп тұр көріп жатыр қарап жүр

Мен

Сен

Сіз

Ол

Біз

Сендер

Сіздер

Олар

жазып отырмын

62 Қазақ тілі практикумы

3. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1 Сіз не істеп отырсыз?

_________________________________________

2. Олар қайда бара жатыр?

_________________________________________

3. Мұғалім келе жатыр ма?

_________________________________________

4. Жұмысқа не апара жатырсыздар?

_________________________________________

5. Олар әкеле жатыр ма?

_________________________________________

4. Көп нүктенің орнына осы шақ етістіктерін қойыңыз.

Жаз (отыр)

Сен жаттығу ... ... . Ол кітап ... ... . Біз өтініш ... ... . Сіздер хат ... ... .

Сөйле (тұр)

Ол жиналыста ... ... . Біз дәрісханада ... ... . Сен бастықта ... ... .

Әкел (жүр)

Мен оқулық ... ... . Ол құжаттарды ... ... . Олар қағаздарды ... ... .

Бар (жатыр)

Мен жұмысқа ... ... . Сендер театрға ... ... . Олар кітапханаға ... ... .

5. Қазақ тіліне аударыңыз.

Я иду на работу. Вы пишите письмо. Они гуляют на улице. Я несу

документы. Он читает газеты. Ты идешь к начальнику. Она отвечает на

вопросы.

6. Тиісті әріптерді қойыңыз.

Мен жұмысқа бар...мын. Нағашым ауылдан базарлық әкел... ді. Олар

отбасымен теледидар көр...ді. Оқырмандар кітапханада кітап оқ...ды.

В казахском языке имеются три вида будущего времени: переходное

будущее время, будущее время цели, будущее предположительное время.

Из них в речи наиболее часто употребляются переходное будущее время.

7. Етістіктерді болжалды келер шақ формасында жазыңыз.

Жіктеу есімдіктері Бару Келу Сөйлеу Қарау

Мен

Сен

Сіз

Ол

Біз

Сендер

Барармын

Сөйлер

Қарармын

Біз

Сендер

Сіздер

Олар Келер

8. Сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз.

Ертерек кетпекші, бармақ емессің, қолөнер үйренбек, мал шашпақ, айтып

қоймақ, өнер шашпақ.

9. Берілген етістіктерден мақсатты келер шақ жасап, әрқайсысымен

сөйлем құраңыз.

Үлгі: Аш-ашпақ. Наданның көңілін қойып, көзін ашпақ. (Абай)

Шаш, үйрен, қой, сөйле.

10. Етістіктерді салыстырыңыз, шақтарын анықтаңыз.

Ол университетте оқиды. Ол болашақта осы университетте оқиды.

Жұмыскерлер бастыққа барады. Күте тұрса, бастық та келеді.

Ол Алматыға барады. Ол есейгенде Алматыға барады.

11. Сөйлемдерден етістіктерді тауып, шақтарын анықтаңыз.

Мен ылғи ерте тұрамын. Әсет кітап оқиды. Жұмыскерлер келе жатыр. Олар

сөйлесіп тұр. Жақсымен жолдас болсаң жетерсің мұратқа. Жаманмен дос

болсаң қаларсың ұятқа. Жас-қартаймақ, жоқ-тумақ, туған-өлмек. Батыр жігіт

қол бастар.

12. Мақал-мәтелдердің жалғасын табыңыз, аударыңыз.

1.Еңбек етсең- ........ .

2.Күшіңе сенбе, .................... .

3. Еңбектің наны тәтті, ................. .

4. Еңбек етсең ерінбей,................... .

5. Орақшының жаманы, ..................... .

6. Етікшіні балға мен біз асырайды, егіншіні ................... .

7.Бір кісі қазған құдықтан, ....................................... .

13. Сөздік диктант

Мамандық, әріптесім, құрылысшы, дәрігер, бағбан, балықшы, омарташы,

кәсіпкер, сыйлайды, еңбек етеді, еңбек өтілі, тәжірибе, икемділік, өмір, егін

егеді, ас пісіреді, бала оқытады, лауазымдық нұсқаулық, жұмыстарыңыз,

бөлме, ғимарат, міндет, құқық, сөйлесіп отыр, жазып жүр, айтып жатыр,

келіп тұр, таңертең тұру, күн тәртібі, тамақтанамын, түскі үзіліс.

64 Қазақ тілі практикумы

4. Уақыт

Лексикалық тақырып: Жыл мезгілдері

1.Айларды жазыңыз

Қыс Жаз

Көктем Күз

2. Қажетті сөздерді теріп жазыңыз: аптап ыстық болады, күн жылынады,

қар ериді, жапырақтар сарғаяды, ұйытқып жел соғады, аяз болады, үскірік,

көк шығады, жапырақтар түседі, жаңбыр жиі жауады, найзағай ойнайды,

күн ысиды, адамдар өзен, көлдерде шомылады.

Қыста ........................................................................................

Көктемде ...................................................................................... ...

Жазда .........................................................................................

Күзде ................................................................................... ......

3. Ай аттарымен сөйлем құраңыз

4. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз

... 100 жыл бар,...12 ай бар, ...4 апта бар, ...7 күн бар, ...24 сағат бар, ...60

минут бар, ...60 секунд.

5. Әр жыл мезгіліне қатысты айтылатын сөз тіркестерінің қатарын

жалғастырыңыз.

1. Аязды күн, .........................................................................

2. Жылы жел, ..........................................................................

3. Ыстық күн, .......................................................................

4. Жапырақтар түседі, .................................................

Әр мезгілге сурет бойынша мәтін құраңыз.

7. Диалогты жалғастырыңыз.

-Анна, сізге қай мезгіл ұнайды?

-Маған көктем ұнайды.

-Ал, сіз қазақша көктем айларын білесіз бе?

-Білемін. ........................................................

-.......................................................................

-......................................................................

-.....................................................................

8. Сұрақтарға жауап беріңіз

1. Бір жылда қанша ай бар?

66 Қазақ тілі практикумы

2. Жыл мезгілі нешеу?

3. Қыс айларын атаңыз.

4. Көктем айларын атаңыз.

5. Жаз айларын атаңыз.

6. Күз айларын атаңыз.

7. Сізге жылдың қай мезгілі ұнайды? Себебі.

8. Бүгін аптаның қай күні?

9. Сіздің туған күніңіз қашан?

10.Ертең нешесі?

11.Әріптесіңіз Астанаға қашан барады?

12.Балаңыздың туған күні қашан?

13.Әке-шешеңіз қашан келеді?

9. Ойды аяқтаңыз.

1.Менің туған күнім . ............................................................................................

2.Атамның туған күні . ..........................................................................................

3. Олардың үйлену тойлары . .............................................................................

4. Әли демалысқа шығады .......................................................................

10. Кестені толтырыңыз (Ұяшықтағы сөздер: Жыл мезгілдері, ай аттары,

апта күндері, мүшел жылдар)

Жыл мезгілдер Ай аттары Апта күндері Мүшел жылдар

11. Мәтінге ат қойыңыз. Мазмұнын айтыңыз.

Жылдың төрт мезгілі бар: көктем, жаз, күз, қыс.Наурыз, сәуір, мамыр

көктем айлары.Бұл кезде күн жылына бастайды. Түн қысқарып, күн ұзарады.

Көктем туғанда, ерекше мереке Наурыз мейрамы тойланады. 22 наурыз

- шығыс халықтарының жаңа жылы. Наурыз парсы сөзі, "Жаңа күн" деген

мағынаны береді. Жылдың төрт мезгілінің бірі - жаз. Маусым, шілде, тамыз

- жаз айлары.

Жазда шыққанда, күн ыстық, ашық болады. Жаңбыр аз жауады. Күн

ұзақ, түн қысқа болады.

Күз - жылдың төрт мезгілінің бірі. Қыркүйек, қазан, қараша - күз айлары.

Күз келгенде, күн қысқарады, түн ұзарады. Қараңғылық ерте түседі. Жаңбыр

да жиі-жиі жауады. Ал адамдар қысқа әзірлікке кіріседі.Күз - ерекше мезгіл.

Қазақ күзді қоңыр күз, күрең күз деп атайды.

Ең әдемі де ерекше мезгілдің бірі - қыс. Желтоқсан, қаңтар, ақпан - қыс

айлары.

Күзден кейін қыс келеді. Қыс түскенде дала, орман, үйлер де ақ қар

жамылады. Өзендер мен көлдердің бетіне мұз қатады. Жыл мезгілдерінің

ең суық та қаһарлы кезі - осы қыс айлары.Бір жылда 365 күн бар. Бір айда

30 күн бар. Бір айда 4 апта бар. Бір аптада 7 күн бар. Олар: дүйсенбі, сейсенбі,

сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, жексенбі.

12.Тиісті жалғауларды қойыңыз:

Мамыр ... төрт ... , тамыз .... жеті ... , қазан ... сегіз ... , қараша ... он бір ...,

наурыз ... он алты ... , тоғыз ... маусым , жиырма екі ... ақпан, отыз ..., қыркүйек.

13. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойып, сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Қыс айлары ... ?

2. Қыста күн ... болады?

3. Қыста ... жауады?

4. Көктемде ... ұшып келеді?

5. Күзде ... піседі?

6. Күзде жапырақтар ... болады?

7. Күзде базарда, дүкенде ... көп болады?

8. Балалар ... шомылады?

9. Жазда ... гүлдер өседі?

14. Диалогты оқып, аяқтаңыз.

-Қазір қай мезгіл?

-Қазір жаз мезгілі.

-Саған жаз ұнай ма?

-Әрине ұнайды.

-............................

Қандай?

Не?

Нелер?

Қайда?

68 Қазақ тілі практикумы

15. Сөз тіркесін құрыңыз.

1. Суық Жаз Суық мезгіл

2. Қаһарлы Көктем _____________

3. Жаңбырлы Аспан _____________

4. Ыстық Нөсер _____________

5. Ашық Жыл _____________

6. Қатты Қыс _____________

7. Келесі Мезгіл _____________

16. Сұраулы сөйлемге айналдырыңыз. Үлгі. Күн ыстық - күн ыстық па?

Күн ыстық, жылы көктем, күз салқын, аспан ашық, қаңтар аяз, күн суық,

биыл жылы, түрлі көбелек, қазір жаз.

17. Әр сөзбен сөйлем құраңыз. Үлгі: Былтыр қыс суық болды.

суық салқын

жылы ыстық

желді болды

келесі Қыс жаңа

Көктем

ашық Жаз биыл

бүгін Күз кеше

түн Күн былтыр

Жыл

Ай

18. Өлеңді оқыңыз.

Қыс

Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,

Соқыр-мылқау танымас тірі жанды.

Үсті-басы ақ қырау, түсі суық,

Басқан жері сықырлап келіп қалды.

Дем алысы - үскірік, аяз бен қар,

Кәрі құдаң - қыс келіп әлек салды.

* Ұшпадай бөркін киген оқшырайтып,

Аязбенен қызарып ажарланды.

Бұлыттай қасы жауып екі көзін,

Басын сіліксе, қар жауып, мазаңды алды.

Борандай бұрқ-сарқ етіп долданғанда,

Алты қанат ақ орда үй шайқалды.

Әуес көріп жүгірген жас балалар,

Беті-қолы домбығып, үсік шалды.

** Шидем мен тон қабаттап киген малшы,

Бет қарауға шыдамай теріс айналды.

Қар тепкенге қажымас қайран жылқы

Титығы құруына аз-ақ қалды.

Қыспен бірге тұмсығын салды қасқыр,

Малшыларым, қор қылма итке малды.

Соныға малды жайып күзетіңдер,

Ұйқы өлтірмес, қайрат қыл, бұз қамалды.

Ит жегенше Қондыбай, Қанай жесін,

Құр жібер мына антұрған кәрі шалды. (Абай)

* Ұшпа-шашыранды бұлт.

**Шидем- жылқышының қой жабағысынан, сыртын шекпенмен қаптап

тігілген киімі.

Тапсырма:

1. Өлеңді аударыңыз.

2. Өлеңнен неше көрініс көріп тұрсыз? Ұнаған көріністің суретін

салыңыз.

3. Өлеңді жаттап алыңыз.

19. Өзіңіз туралы мәтін құрастырыңыз. Мәтіннің мазмұнын айтыңыз.

Мен 1984 жылы, сәуір айында дүниеге келдім. Жұлдызым - тоқты. Көктем

айында туғандықтан болар мен көктем мезгілін ерекше жақсы көремін.

Әсіресе, наурыз айын ұнатамын. Себебі, наурыз айында күн жылынып, қар

ери бастайды. Жер көгеріп, адамдардың көңіліне үміт, қуаныш ұялайды.

20. Суреттермен сөйлемдер құрастырыңыз.

70 Қазақ тілі практикумы

21. Кесте бойынша жауап беріңіз. Күн қандай болады?

Қыста

Көктемде

Жазда

Күзде

болады

22. Әріптесіңізбен оқыңыз, аударыңыз.

-Балам, бүгін қай күн?

-Бүгін дүйсенбі, ата.

-Рахмет, балам, әкең үйде ме?

-Әкем қалаға кеткен, жұма күні келеді.

-Санай білесің бе балам?

-Білемін. Нешеге шейін санай аласың?

-Онға дейін. Санайын ба, ата?

-Санай ғой.

-1,2,3,4,5,6,7,8,9,10.

-Ой, жарайсың! Азамат!

-Ата, мен тағы апта күндерін білемін. Айтайын ба?

-Айта ғой.

-Дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, жексенбі.

-Жарайсың балам! Таудай жігіт бол! Өркенің өссін!

23. Сөйлем құраңыз.

Дүйсенбі

Сейсенбі

Сәрсенбі

Бейсенбі

Жұма

Сенбі

Жексенбі

24.Сергіту. Өлеңді оқыңыздар, мағынасын түсініңіз.

Дүйсенбіде- Дарханға,

Сейсенбіде- Серікке,

Сәрсенбіде- Сәрсенге,

Бейсенбіде- Берікке,

Жұмада- Жомартқа,

Сенбі күні - Сержанға

Жексенбіде - Жексенге

Барып жүріп қонаққа,

Өз үйімнен алыстап,

Қалдырыппын жырақта.

25. Аптаның 7 күніне жоспар құрыңыз.

Дүйсенбіде-Сейсенбіде-Сәрсенбіде-Бейсенбіде-Жұмада-Сенбіде-Жексенбіде-

72 Қазақ тілі практикумы

26. Көп нүктенің орнына тиісті жалғауларды қойыңыз, кесте бойынша

сөйлемдер құраңыз.

МЕН Дүйсенбі Қалаға

СЕН Сейсенбі Ауылға

СІЗ Сәрсенбі Университетке

БІЗ Бейсенбі КҮНІ Қызыма БАРА ...

СЕНДЕР Жұма Қонаққа

СІЗДЕР Сенбі Театрға

ОЛАР Жексенбі Киноға

27. Мәтіннің мазмұнын айтыңыз. Аударыңыз.

Жексенбі күні Жанар апайдың отбасы тауға, демалуға барады. Ал, дүйсенбі

күні кішкентай Алан мен әжесінен басқалары жұмысқа барады. Сейсенбі

күні Жанар апай шаштаразға барады. Бейсенбіде жұбайы шетелдіктермен

кездеседі. Жұма күні Жанар апай жолдасы екеуі қонаққа барады. Сенбі,

жексенбі күндерін де Жанар апайдың отбасы қызықты өткізеді.

28. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Жанар апайдың отбасында неше адам бар?

2. Жексенбі күні олар қайда барады?

3. Аптаның басқа күндерін қалай өткізеді?

29. Даталардың екінші нұсқасын жазыңыз.

1.Бесінші тамыз Тамыздың бесі

2. Жиырмасыншы қаңтар

3. Он тоғызыншы мамыр

4. Төртінші ақпан

5. Отызыншы шілде

6. Екінші желтоқсан

7. Он екінші сәуір

Кемпірқосақ

Кемпірқосақ дегеніміз не? Бұған себепші - былайша ақ болып көрінгенімен,

шындығында, жеті түстен тұратын жарық сәуле, кәдімгі күн жарығы екен.

Аспаннан күн сәулесі түскенде, біз оны аппақ жарық ретінде көреміз. Енді

оның жолына жаңбыр тамшылары кезікті. Ал тамшылар формасы жағынан

призма деп аталатын геометриялық фигураға жуықтау болады. Күн сәулесі

шыны призмадан немесе жаңбыр тамшыларынан өткенде, оның алуан түсті

сәулесі әр алуан түсті бірнеше сәулеге бөлінеді, сонда призманың арғы

жағындағы қабырғада алуан түсті әдемі шұғыла, ал аспанда кемпірқосақ

пайда болады. Доғаша келген кемпірқосақтың сыртқы жолағы әдетте қызыл

болады, ал оның ішкі жиектеріне қарай басқа түстердің, ең соңында көк

және күлгін түстердің құбылмалы спектрі көрінеді. («Ол кім? Бұл не?»

кітабынан)

30. Жаттап алыңыз

Бүгін

Ертең

Бүрсүгіні

Арғы күн

Ауыр күн

Соңғы күн

Азына

Грамматикалық тақырып: Мезгіл үстеу

По своему значению үстеу делится на: меры и степени, образа действия,

места, времени, причины и т.д.

1. Мезгіл үстеулермен диалог құрастырыңыз: бүгін, ертең, түсте, бүрсігүні,

таңертең, кешке, қазір, биыл, жазда, қыста, көктемде, күзде.

......................................................................

.......................................................................

......................................................................

74 Қазақ тілі практикумы

2. Антонимдерді табыңыз.

1.Бүгін

2.Таңертең

3.Күндіз

4. Жазда

5. Жиі

6. Қазір

3. «Қашан?» деген сұраққа 10 түрлі жауап беріңіз

4. Кейіпкерлерге ат қойыңыз. Аты-жөнін айтыңыз,ұнататын мезгілдерін

т.б. мәліметтер беріңіз. Мезгіл үстеулерін пайдаланыңыз.

5. Төмендегі сұрақтарға жауап жазыңыз.

1. Қыс мезгілінің айларын атаңыз.

2. Бір айда неше күн бар?

3. Төртінші ай қай ай?

4. Қазір қай ай?

5. Датаны жазудың неше тәсілін білесіз?

6. Сөйлемдердің мағынасына мән беріңіз. «Бұрыс» сөйлемдерді

анықтаңыз.

1. Жазда жиі жел соғады.

2.Қыста үнемі жаңбыр жауады.

3.Жазда аптап ыстық болады.

4.Көктемде құстар жылы жаққа ұшып кетеді.

5. Көктемде найзағай ойнамайды.

6. Оның туған күні бірінші айда.

7. Қатты жаңбыр соқты.

Лексикалық тақырып: Ауа райы

1. Суреттердің жанына тиісті сөздерді қойыңыз.

1. Құйын

2. Жаңбыр

3. Қар

4. Жел

5. Тайғанақ

6. Дауыл

2. Диалогты аяқтаңыз.

-Сәлем, Арай! Қалың қалай?

-Сәлем, Самал! Рахмет, бәрі ойдағыдай. Өзіңнің жағдайың қалай? Қандай

жаңалығың бар? Ауа-райы қалай?

-Бәрі бір қалыпты. Астананың ауа-райын білесің ғой. Әлі де суықтау -11 С ,

түнде тіпті суық. Алматыда жылы шығар?

-Иә, бізде жылы. ................................................................................... ...................

- .................................................................................................. ................................

-................................................................................................... .................................

- .................................................................................................. .................................

3. Берілген сөздерді пайдаланып, сөйлемдер құраңыз. Алабұлтты,

жаңбырлы, ашық, өткінші жаңбыр, жылы жел, , жауды, найзағай ойнады,

ықтимал

4. Ыстық , суық , аяз, жылы сөздерімен сұраулы сөйлемдер құрастырыңыз.

76 Қазақ тілі практикумы

5. Орыс тіліне аударыңыз.

Қазақстанның батыс аймағында, күндіз, күн ала бұлтты болады, түнде

жаңбыр жауады. Шығыста, күндіз жаңбыр жауып, түнде ұйытқып жел

соғады.Еліміздің солтүстік аймағында да күндіз жаңбыр жауып, арты қарға

айналады. Орталық Қазақстанда күндіз күн ала бұлтты, түнде өткінші жаңбыр

жауады. Оңтүстікте, күндіз күн ашық болады, түнде жел соғуы ықтимал.

Қазақтар ауа-райын қалай болжаған?

* Егер күзде ағаш жапырақтары тез түссе, келер қыс қатты болады.

* Құстардың жүні үрписе, ауа-райы бұзылады.

* Ұшып келген құстар көпке дейін шырылдаса, күн салқындайды.

* Күн ұясына қызарып батса, ертесінде күн жылы болады.

* Жазда жаңа туған ай шалқасынан жатса ай жауын-шашынды болады,

егер тігінен жатса жылы болады, қыста шалқасынан туса, суық болады,

тігінен туса, жылы болады.

* Құстар ұясын ағаштың күнгей жағына салса, жаз салқын болады.

* Мал арқасын қай жаққа салып жатса, жел сол жақтан соғады.

* Жер бауырлай шапшаң көшкен бұлт ұзақ жаңбырға көрінеді.

6. Ауа-райы мәліметін өзіңіз жазыңыз.

1. Петропавл: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

2. Қостанай: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

3. Көкшетау: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

4. Павлодар: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

5. Қарағанды: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

6. Жезқазған: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

7. Өскемен: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

8. Семей: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

9. Орал: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

10.Атырау: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

11. Ақтөбе: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

12. Ақтау: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

13. Тараз: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

14. Шымкент: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

15. Қызылорда: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

16. Талдықорған: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

17. Алматы: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

18. Астана: күндіз: ______________________

түнде: ______________________

7. Тиісті сөздерді теріп жазыңыз.

Қыста Көктемде Жазда Күзде

Аяз,боранды,салқын, күн жылынады, дауыл тұрады,ашық аспан ұйытқып жел

соғады, найзағай ойнайды, күн ысиды,нөсер, жауын-шашын, ала бұлтты, қар

жауады, аптап, ала бұлтты.

78 Қазақ тілі практикумы

8. Берілген сөйлемдерге мағынасы қарама-қарсы сөйлем жазыңыз.

1. Қыста күн аяз болады. 1.Жазда күн ыстық болады.

2. Қыста күн қысқарады.

3. Күзде күн салқындайды.

4. Күзде құстар жылы жаққа ұшып кетеді.

5. Жазда +30С болады.

6. Көктемде қар ериді.

8. Қай жерде ауа-райы қандай болады?

Аймақтар Қыста Көктемде Жазда Күзде

1 Оңтүстік

2 Солтүстік

3 Орталық

4 Батыс

5 Шығыс

Грамматикалық тақырып: Сан есім

1. Ертегіні оқыңыз, жұмбақты шешіңіз.

Сан есім - часть речи, которая обозначает количество предметов, число,

а также порядок предметов при счете.

Ерте-ерте ертеде Ерназар деген бай болыпты. Оның сегіз ұлы болыпты.

Ерназар тағы да ұлды болыпты. Оның есімін Ертөстік қойыпты. Ерназар 9

баласын бір үйдің қыздарына үйлендіріпті. Ерназар 9 баласынан 40 немере

сүйіпті.

Сұрақ: 1.Ерназардың неше баласы бар?

2. Ерназардың кенжесінің аты кім?

3. Ерназардың қанша келіні бар?

4. Немересі қанша?

5. Ерназардың шаңырағында кемпірін қосқанда неше жан бар?

2. Сұрақтарға жауап жазыңыз.

Қанша? Нешінші? Қаншадай? Нешеге жуық? Нешеден?

3. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Бір ғасырда неше жыл бар?

-----------------------

2. Желтоқсан нешінші ай?

---------------------

3. Бес жылда шамамен неше күн бар?

---------------------

4. Бір айды неше аптадан есептейді?

---------------------

5. Бір аптадағы күндер санасаңыз нешеу болды?

---------------------

4. Диалогтағы сан есімдердің астын сызыңыз, талдаңыз.

-Әсел, сен қай жылы туылдың?

-1980-ші жылы.

-Үйде нешінші баласың?

-8-ші.

-Сен кенжесісің бе?

-Жоқ, менен кейін 2 інім бар. Біз 10-быз.

-Ұжымдарыңда неше адам бар?

-20-дай.

-Қаншауымен жақын араласасың?

-Төртеуімен.

-Бір бөлімде неше адамнан жұмыс істейсіңдер?

-5-тен.

5. Есептерді шығарыңыз, оқыңыз.

10+1= 6-3= 2*2= 30 : 2=

15+7= 12-12= 10*3= 14 : 7=

200+111= 120-50= 25* 5= 1000 : 10=

6. Сіз қазақтың киелі сандарын білесіз бе? Оларды атаңыз:

1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,40,12,15,30,25.

Ағаштың ең сусамыры - терек. Күніне орта есеппен 85 литр су сіміреді. Ал

жөке осы мерзімде - 66, қайың - 60, шырша - 13, қарағай бар болғаны 9

литр су сіміреді. («Балдырған» журналынан)

7. Мақал-мәтелдердегі тиісті сөздерді қойыңыз.

...қошқардың басы ... қазанға сыймайды. ... күн тасыған су, ... күнде қайтар.

... түгел болса, төбедегі келеді, ... ала болса, ауыздағы кетеді. ... дос сырыңды

шашады, ... дос мауқыңды басады. ... тау қосылмайды, ... ел қосылады. ...рет

өлшеп, ... рет кес.

80 Қазақ тілі практикумы

8. Мәтіннен сан есімдерді тауып, талдап айтыңыз. Аударыңыз.

Менің 20 қарындашым бар. Ол 30-да. Бесінші қатардағы есепті шешіңіз.

Бүгін жұмысқа бірінші болып келдім. Тұмардың жасы 40-да. Халықтың

саны 10,5% пайызға өскен. Барлық қорапқа үш- үштен салыңдар. 5-і бас

маман, 3-і жетекші мамандар.

Кітабым -бесеу. Бірінші орынды Ақан, екінші орынды Мақсат алды. Екі-екіден бөліңіз. Әкесі 50-гі кісі. Қаладан 100 деген адамдар келіп жатты.

Жұмыстың 1/10 ғана орындалды. Ол кісі 1000 жарым шақырым жерден

келген.

9. Кестені толтырыңыз.

Түрлері 9 100 5 7 40

Есептік Тоғыз

Реттік

Жинақтық

Болжалдық

Топтау

Бөлшектік

10. Өлеңді оқыңыз, аударыңыз.

Есеп білмеген есек

-Шығар, қарап тұрғанша, «Беделсіз» деп есегің,

Бір жердегі бір қанша?- Сенбей қойды қойға да,

Деп торы айғыр берді есеп, Сенбей қойды тайға да.

Шығара алмай тұрды есек. -Бес! - деп аю гүр етті.

Ақылдасып бірлесіп, Есек сорлы дір етті.

«Бір жерде бір - бір!» - десіп, Бір жерде бір - бес! - деді,

Шығарса да есебін, Кейбіреулер өстеді. (Қ. Мырзалиев)

11. Оқыңыз.

20 күн 2/10; 2/3; 1/100

3 ай

2 апта 1,5 10,6 20,8

1 сағат

4 жыл 1,20 5,35 8,74

1 ғасыр

12.Топтау, жинақтау сан есімдерімен сөйлемдер жазыңыз.

13. Орыс тіліне аударыңыз.

1. Бірінші, оныншы, мыңыншы.

2. Оннан, бес-бестен, бірден.

3. Жетеу, алтау, үшеу.

4. Қырықтай, отызға жуық, шашамен жиырмадай.

5. Бір бүтін оннан бес, мың жарым, сегіздің жартысы төрт.

6. Он, бір, алпыс.

14. Күрделі сан есімдерді оқыңыз.

1956, 1234, 982, 3597, 799, 4702, 642, 1008, 9531, 7894.

15. Сұраққа жауап беріңіз.

Үлгі: Күн мен түн нешінші айда теңеледі? - Күн мен түн үшінші айда теңеледі.

1.Қыстың нешінші айында қатты суық болады?

2.Нешінші айдың жиырма екісінде ең ұзақ түн болады?

3.Жылдың нешінші айында жаз басталады?

4.Сіз нешінші айда туылдыңыз?

5.Ағаңыз Астанаға нешінші айда барады?

16. Диалогта Анардың орнына жауап беріңіз.

-Анар, бүгін сәрсенбі. Ал, ертең қай күн?

- .................................................................................................. .

- Анар, алдыңғы күні жұма болды, ертең қай күн?

- .................................................................................................. .

-Бүрсүгіні дүйсенбі болса, кеше қай күн?

- .................................................................................................. ..

17. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Бір аптада неше күн бар? 2. Бүгін қай күн? 3. Бүгін жұма ма?

Бір аптада

неше күн бар? Бүгін қай күн?

Бүгін жұма ма?

82 Қазақ тілі практикумы

Лексикалық тақырып: Тәулік мезгілі

1. Сөздерді ретімен орналастырып, сөйлемдер құраңыз

1.Түсте, барамыз, біз, тау.

2. Ішемін, сүт, таңертең, мен.

3. Театрға, біз, барамыз, кешке.

4. Бірде, сағат, түскі, шығамыз, асқа, біз.

5. Кеші, ұнайды, Алматының, маған, түнгі.

2. Бұл қай мезгілдер? Сағатын жазыңыз

1. Таң рауандап атты -----------------

2. Таң -----------------

3. Күн шыға -----------------

4. Күн арқан бойы көтерілді -----------------

5. Түске таман -----------------

6. Түс -----------------

7. Тал түс -----------------

8. Түс қайта -----------------

9 Ақшам -----------------

10. Кешқұрым -----------------

11.Күн бата -----------------

12.Елең-алаң -----------------

13.Ымырт -----------------

14.Кеш -----------------

15.Түн -----------------

16.Қаранғы түн -----------------

17.Түн жарым -----------------

18.Жеті қаранғы -----------------

19.Таңға жуық -----------------

3. Бұл қанша уақыт? Сағатын жазыңыз

1. Бие сауым уақыт -----------------

2. Сүт пісірім уақыт -----------------

3. Ет пісірім уақыт -----------------

4. Бір сәт -----------------

5. Көзді ашып, жұмғанша -----------------

4. Диалогтағы сұраулы сөйлемдерді толықтырыңыз

- ............................................................................

- Таңертең жетіде тұрамын.

- .............................................................................

- Жексенбі күндері түске таман тұрамын.

- ..............................................................................

- Жұмысым кешкі сағат 18.00-ге дейін.

- ..............................................................................

- Түнгі сағат 12.00-де ұйықтаймын.

5. Көп нүктенің орнына қажетті сөздерді қойыңыз

Мен таңертең ____________________________________________

Олар түсте ______________________________________________

Біз кешке таман __________________________________________

Сіздер түн жарымда ______________________________________

Ол ертең тал түске шейін ___________________________________

6. Мәтіндерді тәулік мезгілдерін пайдалана отырып аяқтаңыз

1) Асқардың жасы он төртте. Ол күнделікті сағат 07.00-де оянады. Таңертең

шай ішеді, ........, ................. жейді. Сабақтан түс кезінде келеді. ------

-------------------------------.

2) Әжем күнделікті ерте оянады. Таңғы намазын оқиды. Намазын оқып

болған соң шай ішеді. Біз оянғанша түрлі тәтті тағамдар дайындап қояды. -

--------------------------------

-------------------------------.

7. Екі бағандағы сөздерді мағыналық байланысына қарай топтап, сөз

тіркестерімен сөйлем құраңыз.

Балық аулау Мен таңертең балық аулаймын

1.Таңертең Келіссөз жүргізу --------------

2.Түс Егін суғару --------------

3.Кеш Түстену --------------

4.Түн Жұмыстан қайту --------------

Ұйықтау --------------

Демалу --------------

Ояну --------------

Жұмысқа бару --------------

8.Сұрақтарға жауап беріңіз

1. Сіз таңертең нешеде тұрасыз?

------------------------------

2. Ол кісі дүйсенбі күні түсте келе ме?

------------------------------

3. Біз ертең кешке жақын келейік пе?

------------------------------

84 Қазақ тілі практикумы

4. Олар түнге дейін жүрді ме?

------------------------------

9. Жіктеу есімдіктерімен сөйлем құраңыз

Таңертең Түсте

Мен

Сен

Сіз

Ол

Кешке Түнде

10. Үлгі бойынша жазыңыз. 1. Бір апта - жеті күн.

Бір апта - ...............................

Тәулік- ...............................

Ай- ...............................

Тоқсан - ...............................

Жыл - ...............................

Ғасыр - ...............................

Грамматикалық тақырып: Сын есім

Сын есім - часть речи, которая обозначает признаки, качества, свойства

предметов. Она не изменяется по падежам, числам, принадлежности. В

основном употребляется перед существительными и в предложении

является определением.

1.Төмендегі сөздерді оқып, олардың сындық мағыналарын анықтап,

тиісті зат есімдермен тіркестіріп жазыңыз. Үлгі: Тұщы су.

Тұщы. Ащы. Таза. Лас. Биік. Аласа. Жақсы. Жаман. Жұмсақ. Қатты. Жеңіл.

Ауыр. Ұзын. Қысқа. Ұзын. Қысқа. Қорқақ. Батыр. Момын. Еріншек. Нашар.

Зерек. Білгіш. Сараң. Тәуір.

2. Төмендегі зат есімдердің алдына тиісті сын есімдерді қойып, тіркес

жасап жазыңыз.Үлгі: Жүйрік ат. Ауыр жүк. Жақсы адам.

Бал. Қыз. Жігіт. Ата. Әже. Әке. Аға. Жылқы. Ит. Мысық. Дәрігер. Сөз. Дәптер.

Кітап. Үй. Қағаз. Бор. Орман. Үстел. Қалам. Шай. Жаттығу. Ойыншық.

Қарындас. Доп. Көзілдірік.

3. Екі бағандағы сөздерді сәйкестендіріңіз.

Әдепті аспан

Кең көйлек

Ашық көше

Терең тау

Қысқа бала

Биік өзен

4.Сапалық сын есімдерді бірінші бағанға, қатыстық сын есімдерді екінші

бағанға жазыңыз.

Жап-жасыл, еріншек, сары, жүйрік, жас, құрғақ, әдепті, пайдалы, қымбат,

арзан, пысық, анық, аласа, өтірік, терең, ақылды, түпсіз, күшті, білгіш, ауыр.

1. _______________________ 2. ____________________________

________________________ _____________________________

5. Қандай? деген сұраққа 10 түрлі жауап беріңіз.

6. 10 қатыстық , 10 сапалық сын есімдерімен сөйлемдер жазыңыз.

86 Қазақ тілі практикумы

Лексикалық тақырып: Сағат

1. Суреттердегі уақытты айтыңыз

2. Қазақ тіліне аударыңыз

-Который час? -Извените, который час?

-Без десяти пять. -Сейчас десять минут второго.

-Ты когда идешь в магазин?

-В три часа.

-Давай, встретимся в половине восьмого.

-Нет, лучше без пятнадцати семь.

3.Сөз тіркестерінің айырмашылығын айтыңыз, сөйлемдер құраңыз

1. Екі сағат Сағат екі

2. Бес сағат Сағат бес

3. Он сағат Сағат он

4. Алты сағат Сағат алты

5. Төрт сағат Сағат төрт

4. Сұрақтарға жауап беріңіз

1. Сіз бүгін сағат нешеде ояндыңыз?

______________________________________

2. Жұмыс сағат нешеде басталып, нешеде аяқталады?

______________________________________

3. Түскі үзіліс уақыты нешеден нешеге дейін?

______________________________________

4. Егішілер үйіне сағат қаншада келді?

______________________________________

5. Қазір сағат қанаша?

______________________________________

6. Сіздің жасыңыз нешеде?

______________________________________

5. Жақшаның ішіндегі сөздерді аударыңыз

1. Мен сағат (половина четвертого) келдім.

2. Таңертең сағат (ровно в семь) дене шынықтыру жаттығуын жасаймын.

3. Ертең сағат (без пятнадцати шесть) кездесеміз.

1 2 3 4 5 6

4. Жиналыс (в два часа) болады.

5. Олар (пятнадцать минут четвертого) кеткенде келеді.

6. Сурет бойынша сөйлемдер құрастырыңыз.

Қалды Кетті

7. Уақыттарды айтыңыз

17.15, 18.25, 15.15, 16.45, 20.30, 12.00.

8. Апталық жоспарыңызды сағатпен жазыңыз

Дүйсенбі: 08.30 __________________________________________

Сейсенбі: 11.45 __________________________________________

Сәрсенбі: 12.30 __________________________________________

Бейсенбі: 19.15 __________________________________________

Жұма: 14.00 __________________________________________

Сенбі: 11.50 __________________________________________

Жексенбі: 15.30 __________________________________________

9. Санмен жазылған уақытты екінші бағанмен сәйкестендіріңіз

1. 22.20 он екі жарым

2. 19.15 он бірге он минут қалды

3. 10.50 екіге он бес минут қалды

4. 13.45 оннан жиырма кетті

5. 12.30 жетіден он бес минут кетті

Грамматикалық тақырып: Өткен шақ

Жедел өткен шақ - показывает, что действие происходило незадолго до

момента его совершения.

Давнопрошедшее время - используется для обозначения действия

происходившего в прошлом.

Переходное прошедшее время - используется для обозначения

длительного, повторяющегося или привычного действия в прошлом.

88 Қазақ тілі практикумы

1. Кестені толтырыңыз

Жедел өткен шақ Бұрынғы өткен шақ Ауыспалы өткен шақ

Кел

Жаз

Айт

Ал

Келді Келген Келетін, келетін еді

2. Бұрынғы өткен шақ тұлғасындағы етістіктермен сөйлемдер құраңыз,

жасалу жолын түсіндіріңіз.

3. Сұрақтарға ауыспалы өткен шақпен жауап беріңіз

1. Көлік қайдан келеді?

2. Ол өлең айта ма?

3. Қолшатыр қайда тұр?

4. Көктемде жаңбыр қалай жауады?

5. Биыл күн ыстық емес, былтыр қалай еді?

4. Көп нүктенің орнына жедел өткен шақ етістіктерін қойыңыз.

Берді, салды, қайтты, тарттым.

1. Мен түсте домбыра ... .

2. Кешке ән ... .

3. Ол үйге ... .

4. Олар жауабын кеш ... .

5. Ауыспалы өткен шақты пайдаланып диалог құраңыз.

6. Еді, екен көмекші етістіктері қай етістіктермен тіркеседі?

Жазды

Айтады

Білген еді, екен

Көрген

Естіп

Болады

Сөйлеп

7. Диктант жазып, өзіңізді тексеріңіз

Теңіз дауылы

Теңіз кеңістігінің беті ойлы-қырлы болып өзгеріп, қара қошқылдана

қалыпты. Қазір бір шыңырау құзды, қара сұр тау қойнына еніп кеткен

тәріздіміз. Көз алдымызда сансыз көп таулар көшіп келе жатқандай. Әлгінде

ғана аспанға көтерілген қара сұр тау кенет жарылып кеткендей. Теңіз беті

минут сайын құбылып, тау құзға, құз тауға айналады. Ашулы толқын арс-арс етіп, теуіп кеткен сайын біз қонақтаған шағын ғана мұз шыңы біржола

төңкеріліп бара жатқандай дөңбекшіп-дөңбекшіп алады. Әр жерден бір

омырылып түскен мұз кесектер жындана тулаған көкжалдың төбесінде

қарғып-қарғып түседі. Долы жел бізді шың үстінен латырып тастамақ

болғандай етегімізді басымызға көтеріп, желпіп-желпіп қояды. (Ә.

Сәрсенбаев.)

8. Сөзжұмбақты шешейік

1 Ж

2 Ы

3 Л

4 М

5 Е

6 З

7 Г

8 І

9 Л

10 І

Көлдеңінен:

1. Ең ыстық мезгіл

2. Желдің қатты түрі

3. Көктемгі бұлт

4. Көктемнің соңғы айы

5. Қар еритін кез

6. Егін пісетін уақыт

7. Қай кездегі жапырақ сары болады?

8. Жұмадан кейінгі күн

9. Сенбі аптаның нешінші күні?

10.Ертеңнің арғы күні

90 Қазақ тілі практикумы

3. Мақал-мәтелдерді аударыңыз

1. Тышқан көп жылы-Тоқшылық,

Қоян көп жылы-Жоқшылық.

2. Үркер үйден көрінсе,

Үш ай тоқсан қысың бар,

Үркер іңірде жамбасқа келсе,

Жаз шықпағанда несі бар?!

3. Наурыз айы:

Түске дейін мүйіз,

Түстен кейін киіз.

4. Сәуір болмай, тәуір болмас.

5. Жетіқарақшыны таныған адам,

Жеті қаранғы түнде адаспайды.

6. Қыстың қамын жаз ойла.

9. Сөздік диктант.

Жаз, күз, суық, қаһарлы, аяз, көктем, кеше, кешке, бүгін, қазір, суық, бұлтты,

ықтимал, жауын-шашын, бірінші, жетеу, он-оннан, кешқұрым, тал түс,

жақсы, дәу, жарым, қалды, кетті, келген, барған, жүрген, еді, екен.

Қорытынды тест

1. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойыңыз. Жұмыс орным ... қабатта.

а) бір

ә) бірінші

б) біреу

в) бірдей

2. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойыңыз.Сенің жұмыс ...

а) бөлмең

ә) бөлмеңіз

б) бөлме

в) бөлмем

3. «Обеденный перерыв» сөзінің қазақша баламасы қалай?

а) түскі уақыт

ә) түстік

б) түскі үзіліс

в) түстен кейін

4. Тиісті жалғауды қойыңыз. Біз еңбекқор құрылысшылар...

а) -ымыз

ә) -пыз

б) -быз

в) -мыз

5. -шы/-ші жалғанбайтын сөзді көрсетіңіз

а) балық

ә) етік

б) күрек

в) су

6. Отанды қорғау кімнің міндеті?

а) әртістің

б) саудагердің

б) шекарашының

в) шенеуіктің

7. «Должностная инструкция» сөзінің аудармасын табыңыз.

а) лауазым

ә) лауазымдық нұсқаулық

б) лауазымды тұлға

в) жеке іс парағы

8. Тиісті қалып етістігін қойыңыз. Ол жиналыста ...

а) отыр

ә) отырмыз

б) жатыр

в) тұр

9. Менің әріптесім іссапарда ...

а) отыр

ә) жүр

б) жатыр

в) тұр

10. Мен күнделікті таңертең сағат 06.30-да ...

а) тұрады

ә) тұрған

б) тұрамын

в) тұрмын

11. Жұмыс сағат 19.00-де ...

а) басталады

ә) жалғасады

б) аяқталады

в) кетеді

12. Сөйлемнің қай шақта жасалып тұрғанын анықтаңыз.

Ол болашақта осы университетте оқиды.

а) осы шақ

ә) нақ осы шақ

92 Қазақ тілі практикумы

б) ауыспалы келер шақ

в) мақсатты келер шақ

13. Болжалды келер шақтың жұрнағын көрсетіңіз.

а) -па/-пе

ә) -мақ/-мек

б) -атын/-етін

в) -ар/-ер

14. -пақ/-пек қай шақтың жұрнағы?

а) болжалды келер шақ

ә) мақсатты келер шақ

б) ауыспалы келер шақ

в) ауыспалы осы шақ

15. Қыстың ең суық айы-а) ақпан

ә) желтоқсан

б) қаңтар

в) қараша

16. Жыл мезгілі нешеу?

а) 1

ә) 2

б) 3

в) 4

17.Көктемде ...

а) күн мен түн теңеледі

ә) суық жаңбыр жауады

б) аптап болады

в) түн ұзарады

18. Қате жазылған ай атын табыңыз

а) мамыр

ә) желтоқсан

б) сауыр

в) наурыз

19. Наурыз сөзінің қазақша баламасы

а) жаңа жыл

ә) жаңа күн

б) жаңа

в) ұзақ күн

20. Аптаның үшінші күнін көрсетіңіз

а) дүйсенбі

ә) сәрсенбі

б) бейсенбі

в) жұма

21. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз

Олар ... күні келген

а) бүгін

ә) биыл

б) былтыр

в) алдыңғы

22. «Кеше» сөзінің антонимін көрсетіңіз

а) бүгін

ә) кеш

б) биыл

в) бүрсігүні

23. Аптадағы қасиетті күн

а) дүйсенбі

ә) сейсенбі

б) жұма

в) жексенбі

24. Еліміздің ең жылы аймағы

а) солтүстік

ә) оңтүстік

б) батыс

в) шығыс

25. Реттік сан есімді көрсетіңіз

а) бірінші

ә) бір

б) біреу

в) бір-бірден

26. Жинақтық сан есімді көрсетіңіз

а) бірінші

ә) бір

б) біреу

в) бір-бірден

27. «Ет пісірім уақыт» деп шамамен қанша уақытты айтады?

а) 3 сағат

ә) 2 сағат

б) 4 сағат

в) 30 минут

28. Мезгілді білдіретін сөзді көрсетіңіз

а) Алматыда ақшам болды.

ә) Алматыда ақша көп.

б) Алматы ақшамын оқыдым.

в) Алматыда ақ шам жанып тұр.

94 Қазақ тілі практикумы

29. Астың дәмін білдіретін сын есімді көрсетіңіз

а) зерек

ә) сараң

б) биік

в) тұзды

30. Сын есімді тіркесті табыңыз

а) бара жатыр

ә) алма алады

б) жыл мезгілі

в) тәуір киім

31. 12.15 уақытын көрсетіңіз

а) он екіден жарты минут кетті

ә) он екіден он бес минут кетті

б) он екіге он бес минут қалды

в) он екі жарым

32. Өткен шақ тұлғасында тұрған сөйлемді көрсетіңіз

а) олар ауылдан келген болатын

ә) олар ауылдан келеді

б) олар ауылдан келмек

в) олар ауылдан келіп отыр

33. «Болатын» сөзінің қай тұлғада тұрғанын анықтаңыз

а) бұрынғы өткен шақ

ә) жедел өткен шақ

б) ауыспалы өткен шақ

в) мақсатты келер шақ

6. Ас - адамның арқауы

Лексикалық тақырып: Тағам атаулары

1. Тағам атауларын дұрыс көрсетіңіз

2.Біліміңізді тексеріңіз. Сөздердің аудармасын жазыңыз.

Сорпа __________ Тауық __________ Ірімшік __________

Қымыз _________ Картоп _________ Бал _____________

Шырын _________ Балық __________ Айран __________

Көже ___________ Палау __________ Тосап ___________

3. Диалогты оқыңыз, жауап беріңіз

-Үсен, таңғы асқа не жедің?

- .........................................................

- Түскі асқа не ішкің келіп тұр?

- .........................................................

- Кешке не жегенді қалайсың?

- ..........................................................

4.Бағандағы сөздерді тіркестіріп, сөйлемдер құраңыз

Таңертең Ет Жедім

Мен Түсте Сорпа Іштім

Кешке Май

Ұйықтар алдында Шай

Нан

Айран

Картоп

Шұбат

Қымыз

Шырын

Көже

Жұмыртқа

Сүтті шай

5. «Шай» сөзімен тіркесетін сөздерді есіңізге түсіріңіз.

Шай

96 Қазақ тілі практикумы

Шайдың қасиеті

Шайдың құрамында В, В1, С, РР витаминдері бар. В1 витамины ағзадағы

көмірсудың алмасуын реттейді, сондықтан шаймен бірге жеген ұннан

жасалған тағамдар мен кондитерлік тағамдар жақсы қорытылады. С

витамины ағзаның иммунитетін көтереді. Оның құрамына кіретін ерекше

заттар - катехиндер витаминның бұл түрін тотығудан сақтайды және шайды

кептіру кезінде де, қайнатқан кезде де құрамында жақсы сақталады. В, С

және РР витаминдері ағзада жиналып қалмайды, сондықтан күнделікті ішкен

шай олардың қорын толықтырып отырады.

Шай тек қана тәтті және сергітететін шырын түрі ғана болып қоймай,

медицинада, косметикада да, өмірде де қолданысын тапты. Шаршағанды басатын

бір кесе шай медицинада авитаминоз, зат алмасудың бұзылуын, уланғанда,

ревматизмді, тыныс жолдарының ауруын, ішек ауруларын, қан айналымын

жақсартады т.б. ауру түрлерін жеңілдетеді. Шай, косметикада бет терісін тазарту

үшін және шаш күтіміне пайдаланылады. Сонымен бірге шай, балық иісін кетіру

үшін, кілемдерді тазалауда, өсімдіктерге тыңайтқыш ретінде, маталарды бояғанда,

еден, терезе жуғанда, тамақтарға бояу ретінде пайдаланылады. Көне заманнан

бері шайды болашақты болжау үшін де пайдаланып келеді.

6. Сөздерді сәйкестендіріңіз

1. Ас қою

2. Сусын кесу

3. Жұмыртқа жасау

4. Тамақ асу

5. Дастарханға пісіру

6. Кеспе қуыру

7. Ет ішу

7. Ойланып көріңіз!

1. Нанннан жасалатын тағамдар: ________________________________

2. Сусын түрлері: _____________________________________________

3. Жеміс-жидек: ______________________________________________

4. Көкөніс: __________________________________________________

5. Еттен жасалатын тағамдар: ___________________________________

6. Сүттен жасалатын тағамдар: __________________________________

7. Дәнді дақылдар: ____________________________________________

8. Көп нүктенің орнына берілген сөздерді қойыңыз: тағамдар, тәбетіңді,

ет, турайды, қонақтар,дастарханға.

Кешке біздің үйге ... келеді. Анамның дайындаған тамақтары ... ашады.

Сыйлы қонақтарға әрине ... асылады. Піскен соң етті ... қояды. Етті әкем ... .

Дастарханға еттен басқа да ... қойылады.

9. Берілген сөздермен сөйлем құраңыз

Тамақ Тағам Ас

10. Ыдыстардың атауларын жазыңыз

1. ________ 2. ________ 3. ________ 4. ________

5. ________ 6. ________ 7. ________

8. ________ 9. ________ 10. _______

11. Мына ыдыстар неге арналған? Әңгімелеңіз.

_____________

98 Қазақ тілі практикумы

12. Берілген сөздермен сөйлемдер құраңыз.

Дәмді, тәтті, күшті, ашты, дәмсіз, тұзсыз.

Грамматикалық тақырып: Ілік септігі

Ілік септік - используется для обозначения принадлежности. Окончания

родительного падежа могут прибавляться непосредственно к основе, к

окончаниям множествненного числа и к окончаниям принадлежности.

Ілік септік всегда употребляется в сочетании с формой принадлежности

ІІІ лица.

1.Тағам атауларына ілік септігінің жалғауын жалғаңыз

Мәнті

Ет

Палау

Балық -ның/-нің

Сүт -дың/-дің

Айран -тың/-тің

Шұбат

Су

Көкөніс

Шырын

Шай

2. Жақшаның ішіндегі сөздердің дұрыс нұсқасын жазыңыз

Мен асханадан (алманің, қуырдақның, алманың) шырынын іштім. Бұл

асхананының (тағамдарының, асыдың, сутың) дәмі ерекше жақсы. (кофе,

шайдың, сорпадың) түсі қызыл. Ана отырған (Әсетнің, Әсеттердің, Әсеттің)

жолдасы ма? (тамақдың, асның, тамақтың) қандай түрлерін ұнатасыз?

3.Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз. Ілік септігі бар сөйлемдерді теріп

жазыңыз.

Вкус этого супа. Фрукты нашего сада. Запах свежего лука. Домашняя еда.

Вкусные булочки. Вчерашний хлеб. Восточные блюда. Национальные

блюда.

4. Ілік септігінің жалғауларын қойыңыз

Асхана... тағамдары, сорпа... дәмі, ас... тұзы, палау... сәбізі, ет... сорпасы,

шай... түсі, мәнті... түрлері, үй... дастарханы, тағам... мерзімі.

5. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Бұл қай жердің сусыны?

......................................................................

2. Бұл кімнің құймақтары?

.......................................................................

3. Ненің дәмін еске түсіреді?

.......................................................................

4. Сусынның қандай түрлерін қалайсыз?

.........................................................................

5.Ненің дәмін ұмытпайсыз?

.........................................................................

6.Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз, қараман жазылған сөздерге сұрақ

қойыңыз.

Бұл әкімдіктіңасханасы. Мынау әжемнің дастарханы. Сусындардыңтүр-түрі бар. Сиыр сүтініңдәмі ерекше тәтті, әрі қуатты. Қонақтардыңқамымен

шапқылап жүрміз.

7.Сұрақтарға сурет бойынша жауап беріңіз. Ілік септігінің жалғау-ларының астын сызыңыз.

1. Мынау ненің алмасы?

2. Бұл кімнің бауырсағы?

3. Мынау ненің иісі?

4. Бұл неннің шырыны?

5. Мынау ненің дәні?

8. Төмендегі жалғаулар жалғанатын сөздерді жазыңыз

-ның/-нің -дың/дің тың/-тің

100 Қазақ тілі практикумы

Лексикалық тақырып: Асханада

1.Мәтінді оқыңыз, аударыңыз

Біздің жұмысымыздың асханасы төменгі қабатта орналасқан. Біз түскі

тамақты үнемі асханадан ішеміз. Асхананың тамақтары өте дәмді.Асханада:

шырындар, сусындар, салаттар, қой етінен, сиыр етінен, тауық етінен,

балықтан жасалған тағамдар бар. Тәтті тағамдар да көп. Маған әсіресе

балықтан пісірілген тамақтар қатты ұнайды.

Міне, бүгін де әріптестерімізбен түстену үшін асханамызға келдік. Мен

әдеттегідей қуырылған балық, тауық сорпасын алдым. Әріптесім Ажар тәтті

тағамдарды ұнатады. Ол бүгін де әдеттегісінше тәтілерді көбірек алды.

Тамақтарды ұсынып жатып аспаз Әлия тәте бізге «тамақтарыңыз дәмді

болсын!» деді.

2. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз:

1. Қызметкерлердің асханасы қайда орналасқан?

___________________________________________________________

2. Олар түсте тамақты қайдан ішеді?

___________________________________________________________

3. Асханада қандай тағам түрлері бар?

___________________________________________________________

4. Бүгін қызметкер қандай тамақтарға тапсырыс берді?

___________________________________________________________

5. Әріптесі не алды?

___________________________________________________________

6. Аспаз Әлия тәте оларға не деді?

___________________________________________________________

3. Сөздердің аудармасын жазыңыз.

Бәліш, тосап, шырын, сусын, уылдырық, ботқа, шұжық

4.Сіз асханадан не аласыз? Қалаған тамағыңызды теріп жазыңыз,

айтыңыз.

Мен ...

Мәнті

Картоп

Су

шырын

101

ЖЕЙМІН ІШЕМІН

Палау

Балық

Қуырдақ

шай

миниралды

су

шұбат

5. Сұрақтарға жауап жазыңыз

1. Қандай тамақтарды пісіреді? 1. ...................................................

2. Кеседі? 2. ...................................................

3. Ішеді? 3. ...................................................

6. Сөздердің антонимдерін жазыңыз

Дәмді-Қатты-Ашты-Қымбат-7. Жұмысыңыздағы асханаларыңыз туралы мәтін құрастырып көріңіз.

8. Сұрақтарға жауап беріңіз?

1.Сіз асханадан қандай тамақтар аласыз?

......................................................................

2. Қандай сусындар ішесіз?

.......................................................................

3. Біріншіге не аласыз?

.......................................................................

4. Екіншіге не аласыз?

........................................................................

9. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз

СЕМГ А В А ПЕЛЬСИНАХ

Вареная семга, нарезанная кубиками -200 г, салат из свежих овощей: салат-латук - 1/2 листа, качанный салат - 1/2

шт. отварной рис - 100 г, зеленое яблоко,

морковь, красный перец, огурец - по 1

шт., перец, нарезанный тонкими

кружками - 1/4 стручка. Соус:

апельсины - 2 шт., оливковое масло - 100 г, свежий базилик - 3 ст.л.

102 Қазақ тілі практикумы

Нарезать ломтиками морковь, красный перец, огурец, яблоко, салат-латук.

Тщательно перемешать все ингредиенты салата.

Апельсины очистить от кожуры, удалить косточки, нарезать кубиками и

перемешать с остальными ингредиентами соуса. Заправить салат соусом.

Выложить семгу на салат из свежих овощей и подавать к столу

Гамматикалық тақырып: Сын есімнің шырайлары

В казахском языке имеются три степени сравнения: положительная,

сравнительная, и превосходная.

Сравнительная степень образуется с помощью суффиксов двух типов: -рақ/-рек после гласных, -ырақ/-ірек после согласных

Второй способ образования сравнительной степени происходит с

помощью суффиксов -лау/-леу, -дау/-деу, тау/-теу в сочетании с законами

сингармонизма.

Превосходная степень прилагательных обозначает самую большую

степень качества и образуется тоже двумя спосабами:

1.Путем прибавления к прилагательному усилительного слова: сары-желтый, сап-сары-желтый-прежелтый.

2.Путем сочетания прилагательных с наречиями өте-очень, ең-самый, тым-слишком и др.

1. Қазақ тіліне аударыңыз. Сын есімдерден салыстырмалы шырай түрін

жасаңыз.

Большой, вкусный, интересный, дорогой, дешевый, теплый,

жаркий,добрый, зеленый, красный, сочный, жидкий, твердый, мягкий,

соленный,кислый, сладкий.

2. Кестені дұрыс толтырыңыз

Сын есімдер Салыстырмалы шырай Күшейтпелі шырай

Дәмді, үлкен, кіші, аз,

Қымбат, тұзды, қышқыл,

Жылы, ыстық,суық, жұмсақ

Тәтті, майлы, дәмсіз, қатты

3. Көп нүктенің орнына сын есімдерді салыстырмалы, күшейтпелі

шыраймен қойыңыз.

Бауырсақ менің сүйікті тағамым. Бірақ, бауырсақ басқа нан тағамдарына

қарағанда ... . Шығыс халықтарының тағамдарының көпшілігі ... . Тәттілерден

103

маған торт ұнайды. Әсіресе ірімшік қосылғаны басқаларына қарағанда ... . Қара

нан басқа нандарға қарағанда ... , ... , ... . Бұл шырынды алмадан жасаған.

Шырынның бұл түрі басқаларына қарағанда ... сақталады. Жұмыртқада ақуыз ...

. Жемістердің барлығы дәрумендерге бай. Дегенмен ..., ..., ..., ...., барлығынан ... .

4. Кесте бойынша сөйлемдер құраңыз.

Ет Тәтті

Тауық Ашты

Балық Қышқыл

Сүт Дәмді

Айран Пайдалы -лау/-леу, -дау/-деу, -тау/-теу

Шұбат Тұзды -рақ/-рек, -ырақ/-ірек

Қымыз Жұмсақ

Салат Майлы

Көкөніс Қатты

5. Кесте бойынша сөйлемдер құраңыз.

Ет Тәтті

Тауық Ашты

Балық Дәмді

Көкөніс Қышқыл

Сүт Өте, тым, аса, ең Қатты

Айран Пайдалы

Шұбат Тұзды

Қымыз Жұмсақ

Салат Майлы

6. Қап-қатты, ап-ашты, тәп-тәтті, жұп-жұмсақ, қып-қышқыл сөздерімен

сөйлемдер құраңыз.

7. Сұрақтарға күшейтпелі шыраймен жауап беріңіз

Еттің 1 _____________________

Тауықтың 2 _____________________

Балықтың 3 _____________________

Көкөністің 4 _____________________

Сүттің дәмі қандай? 5 _____________________

Айранның 6 _____________________

Шұбаттың 7 _____________________

Қымыздың 8 _____________________

Салаттың 9 _____________________

104 Қазақ тілі практикумы

8. Кесте бойынша сөйлем құраңыз, сын есімдерді салыстырмалы

шырайға айналдырыңыз.

1. -дан дәмді

2. -тан тәтті

3. -дан қышқыл

4. -тен үлкен

5. -нан ауыр

Лексикалық тақырып: Ұлттық тағамдар

1. Суреттердегі тағамдарды білесіз бе?

2.Мәтінді аударыңыз. Мазмұнын айтыңыз.

Қазақ халқы дастарханға ерекше мән береді. Келген қонаққа ет асу

ежелден келе жатқан дәстүр. Еттен түрлі тағамдар дайындалады. Олар:

105

қуырдақ, шұжық, қазы т.б. Еттен бөлек қазақтың дастарханында құрт, май,

ірімшік, айран, бауырсақ, қымыз, шұбат сияқты дәмді тағамдар да бар.

Сыйлы қонаққа жылқының, сиырдың, қойдың еттерін асады. Келген

қонағын төрге шығарады.

2. Сұрақтарға мәтін бойынша жауап беріңіз.

1. Қазақтың ұлттық тағамдарын айтыңыз.

..........................................................................

2. Сүттен жасалатын ұлттық тағамдарды атаңыз.

.............................................................................

3. Еттен жасалатын ұлттық тағамдарды атаңыз.

...............................................................................

4. Қазақ қонақты қалай сыйлайды?

.................................................................................

Бас тарту

Бас салынған табақты бас табақ деп атап, ондай табақтарды ел алдына

тек ер адамдар ғана көтеріп әкеледі. Бастың тұмсығын бас ұсынған адамға

адамға қаратып тартылады. Бұл - ұлтымыздың құрметтің бір белгісі. Бастың

маңдай құйқасы қосу белгісіндей пышақпен тілінеді - мұны айшықтау

немесе маңдайлау дейді, онысы айналаң жарық болсын дегені.

Бас ұстаған адам сол басты мүшелеп елге таратып, бастан ауыз тигізеді.

Ең әуелі төбе құйқасын және езу құйқасынан ауыз тиіп, сол құлағын кесіп

алып, бір жас адамға беріп, екінші құлақты сол үйдің бір баласына беруі

керек. Бір көзін өзіне қалдырып, екінші көзді көзіңдей көріп жүр деп досына

немесе жолдас-жораларының біріне береді. Төбелі бол деп төбе құйқадан

ұнатқан адамға ұсынады. Желке құйқадан өгіздей мықты, шымыр бол деп

біреуге береді. Иісшіл бол деп тұмсық құйқадан біреуге, тілді - шешен бол

деп, таңдайын әйел адамға алақанына ұрып береді. Ет желініп, сорпа ішіліп

болған соң, бас ұстаған адам ас қайырады. Ас қайыруды қонақ өз бетімен

жасамайды. Үй иесі егер отырса орнынан тұрып, екі қолын жайып, «аумин»

дейді. Сонда ғана бата беріледі. («Мөлдір бұлақ» журналынан)

3. Мына мүшелерді кімге береді?

Қабырға, тіл, құлақ, ми, таңдай .........................................................

Бас,жамбас, жілік, омыртқа .........................................................

Төс .........................................................

Мойын .........................................................

4. Сіз білесіз бе?

1. Тіл мен таңдайды балаға не деп береді?

.................................................................................................... .......................................................

106 Қазақ тілі практикумы

2. Не себепті кәрі жілікті қыз балаға бермейді?

.................................................................................................... .......................................................

3.Не себепті балаға құйымшақ бермейді?

.................................................................................................... .......................................................

4. Жас босанған әйелге не себепті мойын береді?

.................................................................................................... .......................................................

5. Төмендегі сөздермен сөйлемдер құраңыз

Қонақжай, дастархан, тамақ, төр, шұбат, қымыз, қазы,шұжық, қой, жылқы,

қазан бауырсақ.

6. Сіз «қазақ -қонақжай халық» дегенге келісесіз бе? Не себепті ?

***( Сурете мейрамханада отырған кісі мен даяшының суреті)

7.Диалогты жалғастырыңыз.

-Қош келдіңіз! Төрге шығыңыз!

-Рахмет! Сіздерде тек қана ұлттық тағамдар дайындала ма?

-Иә, бізде бірнеше ұлттың ұлттық тағамдары дайындалады. Мінекейіңіз, ас

мәзірі.

-Рахмет, маған қазақша ет, ......................................................................... ..................

.................................................................................................... ...........................................

-................................................................................................... ..........................................

8.Өзіңіз білетін қазақтың ұлттық тағамдарын жазыңыз.

1. Еттен жасалатын тағамдар 2. Сүттен жасалатын тағамдар

107

9. Сұрақтарды пайдаланып диалог құрастырыңыз.

1.Сіздің ұлтыңыз кім?

2. Қандай ұлттық тағамдар дайындай аласыз?

3. Қазақ халқының ұлттық тағамдарын білесіз бе?

4. Қазақтың ұлттық тағамдарының қай түрі сізге ұнайды?

Грамматикалық тақырып: Қалау рай

Қалау рай - выражает желание, намерение, стремление, а иногда

сомнение и колебание субъекта произвести действие. Образуется путем

прибавления к основе глагола суффиксов -ғы/-гі, -қы/-кі и

вспомогательного глагола кел(у) в 3-ем лице всех времен.

1.Сызба бойынша сөйлемдер құрастырыңыз.

Мәнті

Ет

Палау

Балық

Сүт

Айран ... жегім келеді

Шұбат ... ішкім келеді

Су

Көкөніс

Шырын

Шай

2. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сіздің қайда барғыңыз келеді?

..........................................................................

2. Сенің не ішкің келеді?

...........................................................................

3. Сенің қандай тамақ ішкің келеді?

............................................................................

4.Үйге қайтқың келе ме?

.............................................................................

5. Сенің балаң кім болғысы келеді?

..............................................................................

3. Берілген етістіктерден қалау рай жасап, сөйлемдер құраңыз.

Барып келу, жазып беру, сөйлесу, отыр, жүр, қарау, оқу, бару, келу.

108 Қазақ тілі практикумы

4. Сөйлемдерді қалау рай тұлғасындағы етістіктермен толықтырыңыз

Омардың сол мейрамханаға ... келіп жүр. Ол кісінің осы тағамды жеп ...

келіп еді. Назеркенің тамақ ... келмей отыр. Біз сіздердің үйлеріңізге қонаққа

... келеді. Сенің жексенбіде қайда ... келіп жүр? Олардың осы университетте

... келеді. Асханаға ... келмейді. Менің Алматыға ... келіп отыр.

5. Диалогтың сұрақтарын толықтырыңыз, аударыңыз.

- ................................................................. ?

- Жоқ, менің дәрігер болғым келеді.

- ................................................................. ?

- Даусы жоқ аурулардың емін тапқым келеді, адамдарға бақыт сыйлағым

келеді.

- .......................................................................... ?

- Әрине, мейрамханадан тамақтанғым келеді.

- .......................................................................... ?

- Мен барлық халықтардың ұлттық тағамдарын көргім келеді.

6. Қалау райымен 10 сөйлем жазыңыз.

7. Ас, дәм туралы мақал-мәтелдерді аударыңыз. Жаттап алыңыз

1. Ас адамның- арқауы.

2. Алты күн аш болсаң да,

Атаңның әдетін тастама.

3. Ертеңгі асты тастама,

Кешкі асты күтпе.

4. Таспен атқанды,

Аспен ат.

5. Құрғақ қасық-ауыз жыртар.

8. Жұмбақтарды шешіңіз

1. Іші-ай, сырты-күн 2. Ол күнді күзетеді,

(...............) Күн оны күзетеді (..................)

3. Қарны жуан қампайған,

Қос құлағы қалқайған. (...................)

«Балдырған» журналы

9. Жаңылтпаштарды оқыңыз.

1. Дән-нан, 2. Табағы да бір табақ,

Нан-дәм, Тамағы да бір тамақ.

Дәм-нәр, Табақты да, тамақты да

Нәр-әл, Жанат пен Манат тұр қалап.

Әрі-әр,

Әрі-ән. «Балдырған» журналы.

109

Сөздік диктант

Тағам, сүт, мәнті, көкөніс, тәбет, кешкі ас, түстену, ас мәзірі, даяшы, ішеміз,

үнемі, пісіру, әсіресе,шұбат,асхана, балық, тәтті, қып-қышқыл, өте ыстық,

ең дәмді, картоптың, пияздың,ұлттық, қымыздың, қуырдақ, ет, қазы, барғым

келеді, оқығым келеді, көргім келеді.

6. Сауда орындары

Лексикалық тақырып: Дүкенде( киім, азық-түлік т.б.

тауарлар)

1. Мәтінді оқып қарамен жазылған сөздерді аударыңыз. Мәтіннің

мазмұнын айтыңыз.

Дүкенде

Менің үйімнің жанында үлкен сауда орталығы бар. Азық-түлікті де,

киім-кешек, ұсақ- түйектерді де мен осы сауда орталығынан аламын. Мұнда

барлық заттардытабуға болады.

Сауда орталығы үш қабаттан тұрады. Бірінші қабатта азық-түлік,шаруашылық заттар, ұсақ-түйектер,кондитерлік өнімдер, газет-журналдар, гүлдер бар. Екінші қабатта сырт киімдер, іш киімдер,

маусымдық киімдер, аяқ киімдер, сыйлықтар, зергерлік бұйымдар,

балалардың киімдері, ойыншықтар, балаларға арналған ойын залы

орналасқан.Ал, үшінші қабатта түрлі жиһаздарсатылады.

Бұл сауда орталығы адамға өте қолайлы, қазіргі заманға сайсалынған.

2.Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сауда орталығы қайда орналасқан?

__________________________________________________________

2. Онда нелер сатылады?

__________________________________________________________

3. Сауда орталығы қанша қабаттан тұрады?

__________________________________________________________

4. Бірінші қабатта не бар?

__________________________________________________________

5. Екінші қабатта не бар?

__________________________________________________________

6. Үшінші қабатта не бар?

__________________________________________________________

7. Сауда орталығы қалай салынған?

__________________________________________________________

8. Балаларға арналған ойын залы қай қабатта орналасқан?

__________________________________________________________

110 Қазақ тілі практикумы

3. Бағандарға тиісті сөздерді жазыңыз.

Сүт, айран, ет, өрік, кәмпит, кеспе,кәуап, алмұрт, шие, торт,

сарымсақ,шоколад, қаймақ, қазы, нан, май, қияр, шұжық, шабдалы, тәтті

нан, макарон.

Сүт тағамдары: Көкөніс: Жеміс-жидек: Кондитерлік тағамдар: Ұн өнімдері:

1. 1. 1. 1. 1.

2. 2.2. 2. 2.

3. 3.3. 3. 3.

4. 4.4. 4. 4.

4. Суреттерге қарап сөйлемдер құраңыз.

1. Бұл- Гүлназ.

Гүлназ дүкеннен не сатып алады?

-------------------------------------------------------2. Бұл- Нұрлан.

Нұрлан дүкеннен не сатып алады?

-------------------------------------------------------3. Бұл - Насиха әже.

Насиха әже дүкеннен не сатып алады?

------------

5. Сөйлемдердегі артық сөздерді теріп жазыңыз.

Мен қыста жылы тон, тұмақ, қолғап, көйлек киемін. Жақында білезік, жүзік,

сырға, алқа, шұлық сияқты зергерлік бұйымдар сатып алдым. Алуаның

әкесі азық - түлік дүкенінен тұз, нан, кереует,май, қант, айран алып келді.

111

Ол кітап дүкенінен Әбілхайырдың,Абайдың, Мұқағалидың, Мағжанның

өлеңдер жинағын сатып алды.

6. Сіз үлкен сауда орталығында жүрсіз.

1.Сіз сыйлықтар бөліміндесіз. Әңгімелеңіз.

2.Сіз киімдер бөліміндесіз. Әңгімелеңіз.

3. Сіз зергерлік бұйымдар бөліміндесіз. Әңгімелеңіз.

4. Сіз азық-түлік бөліміндесіз. Әңгіелеңіз.

5. Сіз шаруашылық заттар бөліміндесіз.Әңгімелеңіз.

7. Суретті әңгімелеңіз.

8. Көп нүктенің орнына қажетті сөздерді қойыңыз. Аударыңыз.

-Сәлеметсіз бе! Не қалайсыз?

-Сәлеметсіз бе! Нанның қандай түрлері бар?

- ..., ..., ..., ..., қайсысын аласыз?

-Маған ... әкеліңіз. Бүгінгі ме?

-Иә, таңертең ғана әкелінген. Мінекейіңіз.

-Маған тағы ..., ..., ..., ..., беріңізші.

-Мінекейіңіз. Тағы не аласыз?

-Басқа ештеңе алмаймын,есептей беріңіз.

- ... ... болды.

-Рахмет, сау болыңыз.

-Келіп тұрыңыз.

112 Қазақ тілі практикумы

9.Жақшадағы сөздерді қазақ тіліне аударыңыз.

Мен азық-түлік дүкенінен (рис, гречка, сахар, подсолнечное масло) сатып

алдым. Бір килограмм кәмпит жеті жүз теңге (стоит). Мына күртелеріңіз (сколько

стоит)? Сақиналар (по сколько) ? (Самые необходимые вещи) сатып алдым.

10. Төмендегі сөздердің антонимдерін беріңіз.

Қымбат-Көп-Жиі-Жоғарғы-Ұсақ-Жанында-11. Диалогтарды жалғастырыңыз.

А)

-Мына қораптағы қасықтар қанша тұрады?

-Жеті мың теңге.

-Басқа түрлері бар ма?

-Мынандай түрі бар. Бұл бес мың теңге.

- ................................................................?

-................................................................. .

-.................................................................. .

- ................................................................. .

Ә)

-Сәлеметсіз бе! Мына гүл қанша тұрады?

-Раушанның біреуі жеті жүзден.

-Қымбаттау екен.

-Ендеше, інжүгүл алыңыз. Бір шоқ байламы бес жүз теңге.

- ................................................................. .

-.................................................................. .

- ................................................................. .

12. Берілген сөздерді пайдаланып, мәтін құраңыз: зергер, лағыл тас, гауһар,

қызыл көзді, салмағы ауыр, күміс, алтын, жүзік, салпыншақ, ұлттық ою,

тоқсан мың, жеңілдік, талғам.

13. Спорт дүкенінде сатылатын заттарды теріп, кесте бойынша сөйлем

құраңыз.

Тор, етік, шаңғы, шана, отын, минералды су, қармақ, доп, себет, автошана,

газеттер, дойбы, тақта, кітап, қайық, шахмат, бас киім, кір тасы, орамал, ескек.

...........................................

Спорт дүкенінен ........................................... сатып алдым.

...........................................

113

14. Мына тауар түрлерін білесіз бе?

15. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сіз күнделікті дүкеннен не сатып аласыз?

___________________________________________________________

2. Сіздің үйіңіздің жанында сауда орталығы бар ма?

___________________________________________________________

3. Онда қандай заттар бар?

___________________________________________________________

4. Сіз қандай киімдерді ұнатасыз?

___________________________________________________________

5. Азық-түліктері арзан ба?

___________________________________________________________

Грамматикалық тақырып: Сұраулы сөйлем.

Сұраулы сөйлем: а)содержит вопрос, целью является стремление узнать

о чем-либо от собеседника, получить информацию о фактах

действительности; б) вопросительная интонация преобразовывает

повествовательное предложение в вопросительное, не используя других

средств; в) вопросительная интонация присутствует так же в

вопросительных предложениях создаваемых другими средствами; г)

вопросительные местоимения, которые чаще всего стоят на первом месте,

иногда в середине слова: кім?(кто?), не?(что?), неше? нешеу?(сколько?)

қайсы? қай? нешінші?(который?, которая?, которое?) қандай?

(какой?,какая?какое?) қалай?(как?) қашан?(когда?) қайдан?(откуда?)

қайда?(где?); д) воросительные частицы ма? ме? ба? бе? па? пе?; е)

некоторые модальные слова рас, керек, сияқты и т.д. ж) частица ше?

1. Диалаогты оқып шығып, сұрау есімдіктерін тауып, олардың

мағыналарын анықтаңыз.

-Менің кітабымды кім алды?

-Мен! - деді досым.

-Неге?

-Кешке дайындалайын деп алған болатынмын.

-Қайдағы кеш?

-Туған күн кеші.

114 Қазақ тілі практикумы

-Кімнің туған күні?

-Алтынайдың.

-Қай күні?

-Сенбі күні.

-Нешеге келеді екен?

-Жиырма беске.

2. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Олар неге келмейді екен?

___________________________________________________________

2. Пойыз қашан келеді?

___________________________________________________________

3. Кім айтты?

___________________________________________________________

4. Қайсысы Ғазиза?

___________________________________________________________

5. Жиналысқа неше адам кешікті?

___________________________________________________________

3. Хабарлы сөйлемдерді, сұрау есімдіктерін пайдаланбай сұраулы

сөйлемдерге айналдырыңыз. Диалаог құраңыз. Үлгі: Бұл кісі - Қасым.

Бұл кісі - Қасым?

Бұл кісі - Қасым. Кеше келді. Елін сағыныпты. Ол ештеңе естімепті. Қатты

қуанды.

4. Бірнеше модаль сөздерді пайдаланып, сұраулы сөйлемдер құраңыз.

Үлгі: Бәлкім, керек болар?

Рас, ғой, керек, 1. --------------------------------------------------------------------------болар, сияқты, 2. --------------------------------------------------------------------------шығар, көп, 3. ---------------------------------------------------------------------------бәлкім. 4. ---------------------------------------------------------------------------5. ----------------------------------------------------------------------------6. ----------------------------------------------------------------------------7. ----------------------------------------------------------------------------8. ----------------------------------------------------------------------------5. Тиісті сұраулық шылауларды қойыңыз.

1.Бастық бүгін қабылдай ...

2.Олар ертең келе ...

3.Сіздер қалаға барасыздар ...ба?

4.Ол туралы қызметкерлерге айтып ...бе?

115

4.Ол туралы қызметкерлерге айтып ...бе?

5.Кеше кетіп ... па?

6.Отбасын сағынып ...пе?

7.Сол саған аз ...ма?

8.Осы жақсы тұз ...ме?

9.Бұл сіз ...

6. ше? сұрау шылауларымен сөйлемдер құраңыз. Аударыңыз.

Үлгі: Ол ше?

2. Лексикалық тақырып: Базарда (жеміс-жидек, көкөністер)

1. Сұрақтарға жауап беріңіз. Сауда-саттыққа қатысты сөйлеу үлгілерін

жаттап алыңыз.

1. Базар қашан ашылады?

___________________________________________________________

2. Базар сағат нешеге дейін істейді?

___________________________________________________________

3. Мынау қанша тұрады?

___________________________________________________________

4. Сізде ұсақ ақша бар ма?

___________________________________________________________

5. Мынау бүгінгі нан ба?

___________________________________________________________

6. Мынау жас ет пе?

___________________________________________________________

7. Қай жақтың кәмпиттері?

___________________________________________________________

2. Мәтінді оқыңыз. Мазмұнын айтыңыз.

Біз демалыс күндері көкөніс, жеміс-жидектер алу үшін орталық базарға

барамыз. Ол жерде қажетіңнің барлығы бар. Жаңа піскен, балғын көкөністер

дейсіз бе, шет жерлік жеміс-жидек дейсіз бе, қалағаныңызды аласыз. Бүгін

де біз жұбайымыз екеуміз «Көк базарға» келдік. Жемістерден алма, алмұрт,

өрік, жүзім , ал, көкөністерден картоп, қызанақ, қырыққабат, пияз, сарымсақ,

сәбіз, бұрыш аламыз.

3. Мәтін бойынша сұрақтар құрастырыңыз.

116 Қазақ тілі практикумы

4. Біліміңізді тексеріңіз. Сөздердің аудармасын білесіз бе?

Алма _______________ Қырыққабат ___________ Жеміс __________

Шие ________________ Бұрыш ________________ Көкөніс _________

Шабдалы ____________ Сарымсақ _____________ Қызанақ ________

5. Сөйлемдердегі көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

Маған өрік, ........................................................................................................... керек.

(ақ, тәтті, ұсақ, көп, жасыл, аз, үлкен, ірі)

Маған...................................................................... нан, кәмпит, күріш, ақшакерек.

(ақ, тәтті, ұсақ, көп, жасыл, аз, үлкен, ірі)

Маған...........................................................нан, кәмпит, күріш, ақша керек емес.

6. Суреттерге тиісті сөздерді жазыңыз.

1. Алма

2. Қауын

3. Қарбыз

4. Асқабақ

5. Құлпынай

6.Жүзім

7. Қызанақ

8. Қызылша

9. Қырыққабат

10.Пияз

11.Анар

12.Шабдалы

13.Қара өрік

14.Бүлдірген

15.Алмұрт

16.Таңқурай

17.Қияр

18.Сәбіз

19.Өрік

20. Қарақат

1. _________ 2. _________

3. _________ 4. _________

5. _________ 6. _________

7. _________ 8. _________

9. _________ 10. ________

117

Үйреншікті ұғымымызда жерден өсетін көкөніс-жеміс

біткенннің ең үлкені деп қауын-қарбызды ойлаймыз. Негізінде салмағы мен

көлемі жағынан үлкен жеміс - Сейшель аралында өсетін пальманың

жаңғағы екен. Оның диаметрі жарты метрге жетіп, 25 кг-ға дейін салмақ

қосады. Бір пальма осындай отыз жемістен бере алады. Олардың қабығы

өте қатты болады және баяу жетіледі. Гүлдегеннен кейін төртінші жылы

ғана көлемі өсіп, пісуіне тағы екі жыл керек екен. Нанағаш боп аталатын

ағаштың жемісі сол ағаштың тура діңгегіне бітеді. Оның 40 кг-ға жететін

салмағын ешбір бұта көтеріп тұра алмас еді. Олар көлемі жағынан да

Сейшель жаңғағынан ірі. Ұзындығы 90 см, ені 50 см-ге жуық. Нанағашының

жемісінен жергілікті тұрғындар қамыр илеп нан пісіреді. Дегенмен, ең ірі

жемістер ағаш басында емес жерде өседі деген пікір дұрыс. Көкөністің

ішіндегі ең ірісі - асқабақ. 1970 - жылы Англияда салмағы центнерге жуық

92 кг 750 гр асқабақ өсіріліп, көрмеде көрсетіліпті. (интернет материалынан)

7. «Базарда» тақырыбына мәтін құраңыз. Жеміс-жидек, көкөністерді

бағасымен айтыңыз.

Үлгі: Бір килограмм қызанақ екі жүз теңге тұрады.

8. Диалогты толықтырыңыз.

-Базарға қашан барамыз?

-..........................................................

-..................................

-Жарайды, ұсақтап берейін.

- Не аламыз?

- .....................................................................

-Жемістер қанша тұрады?

-......................................................... .............

-Тағы не аламыз?

- ...................................................................

9. Қазақ мақал - мәтелдерін аударыңыз. Сөйлемдер құрастырыңыз.

1. Шығасы шықпай, кіресі кірмейді.

2. Базар- ақшалыға базар, ақшасызға назар.

3. Несиеге ет жесең, сүйегі ішіңді жыртар.

4. Үйдегі көңілді базардағы нарық бұзады.

118 Қазақ тілі практикумы

10. Аударыңыз.

1. Сатушы не сатса да, пайдасына сатады.

(Ж. Баласағұн)

2. ...Өз бетінше заттар не жақсы да, не жаман да болмайды, ол тек біздің

бағалауымызда ғана солай болады.

(У. Шекспир)

3. Ақша «жасау» үшін ақылды болу міндетті емес, бірақ ақшаны «қалай

жасауды» міндетті түрде білу керек.

(М. Твен)

Грамматикалық тақырып: Барыс септігі

Направительно-дательный падеж - барыс септік, имеющий аффикс -қа

с вариантами -ке, -ға, -ге в прямой, -а, е,- на, -не в притежательной

формах, выражает направление и цель действия.

1. Сөздерге тиісті жалғауларды жалғаңыз.

Жұмыс..., астана..., балам..., қызыңыз..., орталық..., кітабы..., үйі...,

достарым..., ауыл..., жастар..., үлкен кісілер..., университет..., клуб..., есік...,

әжесі..., Қарағанды..., су..., доп ойнау..., сабақ оқу..., шаңғы тебу..., құжаттарды

алу..., сағатты көру... .

2. Сұрақтарға жауап беріңіз, барыс септігі жалғауларының астын

сызыңыз.

1. Сіз қайда барасыз?

___________________________________________

2. Қанша күнге барасыз?

___________________________________________

3. Жасыңыз нешеде?

___________________________________________

4. Қанша теңгеге сатып алдыңыз?

___________________________________________

3. Қазақ тіліне аударыңыз.

В город, к студенту, к парню, чтобы читать книгу, чтобы почистить комнату,

чтобы кататься на коньках, к его сестре, в мой дом, к моим родителям, к

вашим родственникам.

4. Жақша ішіндегі сөздерді аударыңыз.

Мен ( в Астану) барамын. Ол (в аул) кетеді. Талапкерлер (чтобы поступить)

келеді. Оның жасы (сорок). Олар ( на десять дней) келеді. Көйлекті ( за

десять тысяч тенге) сатып алды.

119

5. Төмендегі сөздермен сөйлемдер құраңыз:маған, саған, оған, ол кісілерге,

досына, жүз теңгеге, жұмыс істеуге, бір аптаға.

6. Қарамен жазылған сөздерге сұрақ қойыңыз.

Мағаншай ішу керек. Мынау-маған, ал, мынау- саған.Олар сіздергекөп

кітаптар әкеле жатыр. Іссапарғаон адам барады. Жүйрік аттар алысқа

шабады.Бір ай мерзімгеұзартылды. Орындыққа сол кісі отырды. Үйгехат

жазып отыр. әжесіне сәлем айтты. Қыздарғагүл әкеле жатыр. Оқытушы

студенттеріне тапсырма берді.

7. Суреттерге қарап, мәтін құрастырыңыз.

8. Сөздік диктант

Киім, азық-түлік, көкөніс, жеміс, ұлттық тағам, дәм, дән, базардың, жидектің,

үйге, гүлдің, кімге, қашан, не үшін, қуырдақ, уылдырық, ескек, қайық, тор,

төр, балық, шұлық, қолғап, көже, тәтті, пияз, сарымсақ, тосап, құрт, ірімшік.

Қорытынды тест

1. «Сок» сөзінің баламасын көрсетіңіз.

а) сусын

ә) шырын

б) іркіт

в) су

2. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойыңыз. «Көжені ...»

а) іштім

ә) жедім

б) шайнадым

в) дәмін көргенбіз

3. «Шай» сөзімен тіркеспейтін сөзді көрсетіңіз

а) қара

ә) сүтті

б) майлы

в) қою

120 Қазақ тілі практикумы

4. «Құмыра» сөзінің орысша баламасын табыңыз.

а) бокал

ә) чайник

б) тарелка

в) ваза

5. «Очень вкусный» сөз тіркесінің аудармасын табыңыз

а) ең тәтті

ә) тым тәтті

б) өте тәтті

в) тәттірек

6. -ырақ жұрнағы жалғанатын сөзді көрсетіңіз.

а) дәмді

ә) ауыр

б) тез

в) қатты

7. Айранның дәмі қандай?

а) қаттырақ

ә) ауырлау

б) жұмсақ

в) қышқылдау

8. «Уылдырық» сөзінің аудармасын көрсетіңіз.

а) икра

ә) варенье

б) сок

в) говядина

9. «Түскі тамақ жедім» сөйлемін қысқаша қалай айтуға болады?

а) түстік жедім

ә) түстендім

б) түсте жедім

в) түсте жегем

10. Тиісті жалғауды көрсетіңіз. «Мәнті+ ... иісі».

а) -дың

ә) -тың

б) -нің

в) -тің

11. Сөз тіркесін аударыңыз. «Еттің дәмі»

а) вкусное мясо

ә) вкус мясо

б) мясной вкус

в) мясо вкусное

12. Қуырдақ неден жасалады?

а) ет, бауыр, қабырға

ә) ішек, құйқа, бауыр

121

б) жұлын, ми, қабырға

в) ет, бас, ішек

13. Қазақ етті қандай қонақтарға тартады?

а) туыстарға

ә) ағайындарға

б) жора-жолдасқа

в) сыйлы қонақтарға

14. Кім болғыңыз келеді?

а) дәрігер болғысы келеді

ә) мұғалім болғым келеді

б) әнші болғылары келеді

в) биші болдым

15. «Торговый центр» сөзінің аудармасын табыңыз.

а) сауда дүкені

ә) сауда орталығы

б) сауда-саттық орталығы

в) сауда үйі

16. Қыста киетін киім түрін көрсетіңіз.

а) биялай

ә) көйлек

б) күртеше

в) шұлық

17. «Подарил» сөзінің қазақша баламасын табыңыз.

а) тарту етті

ә) сыйлық етті

б) тартады

в) сыйлық

18. Асыл тастар қандай бөлімде сатылады?

а) ұстахана бөлімі

ә) зергерлік бұйымдар бөлімі

б) шаруашылық бөлімі

в) сыйлықтар бөлімі

19. Сатушы қайда жұмыс істейді?

а) мектепте

ә) дүкенде

б) университетте

в) асханада

20. Көп нүктенің орнына тиісті сұрау есімдігін қойыңыз. « Мен ...

барамын?»

а) не?

ә) неше?

б) нешеу?

в) неге?

122 Қазақ тілі практикумы

21. Қажетті сұраулы сөйлемді табыңыз. « Ауылға барамын»

а) қайда барасың?

ә) неден барасың?

б) қашан барасыңдар?

в) кімге барасыңдар?

22. -ға жалғауы жалғанатын сөзді табыңыз.

а) дала

ә) көше

б) ауылда

в) қаласы

23. Аударыңыз. «В мой дом»

а) менің үйіммен

ә) менің үйімнен

б) менің үйіме

в) менің үйімнің

24. «Қырыққабат» дегеніміз не?

а) капуста

ә) помидор

б) лук

в) огурец

25. Көкөністі көрсетіңіз.

а) шабдалы

ә) шие

б) алша

в) қызанақ

8. Тұрмыстық қызмет көрсету

Лексикалық тақырып: Шаштаразда

1. Диалогты жалғастырыңыз.

-Шаш қысқарту қанша тұрады?

-Әйелдерге 700 теңгеден, ерлерге 500 теңгеден жоғары.

- Шаш бояу қанша тұрады?

-Бояу өзіңізден болса, 1000 теңгеден ал егер бізден болса, 2000 теңгеден.

- .................................................................................................. ....

-................................................................................................... ....

2. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Мен сұлулық салонына жиі баруға тырысамын. Шаштараздың кеңесін

орындап жүремін. Шаш күтімінде сұйық сабынды дұрыс таңдау маңызды.

Шашым селдіреп,күңгірттеніп, тартымдылығынан таймас үшін мен үнемі

123

сапалы сұйық сабындар аламын. Әр түрлі табиғи маскалар жасап тұрамын.

Жуған сайын, бас терісіне массаж жасаймын.

3. Сөйлемдерді жалғастырыңыз.

1.Мен шаштаразға ..................................................................................

2.Менің кекілімді сәл қысқартып, .........................................................

3.Шашымды .......................................................................................... ...

4.Шаш күтімі мынадай: ..........................................................................

5.Сұйық сабындар ................................................................................... .

5. Әділ мен Перизаттың шаш үлгілерін әңімелеп беріңіз.

________________________________

______________________________

6. Берілген сөздер мен сөз тіркестерінен сөйлемдер құраңыз: шаш күтімі,

сары түс, қара түс, қысқа, сәл қысқарту, жуу, бояу, кекіл, шаштың ұшы,

бальзам, кондиционер, шайқау

7. «Шаштаразда» тақырыбына шағын диалог құрастырыңыз.

8. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сіз шаштаразға жиі барасыз ба?

_______________________________________________________

2. Өз шашыңызды қалай күтесіз?

_______________________________________________________

3. Қандай сұйық сабындарды пайдаланасыз?

_______________________________________________________

4. Сіздің шашыңыз боялған ба?

_______________________________________________________

5. Шашыңызды қаншалықты жиі жуасыз?

_______________________________________________________

124 Қазақ тілі практикумы

Отрицательная форма глагола образуется с помощью:

1) специальных отрицательных аффиксов:-ма/-ме, -па/-пе, -ба/-бе;

2) при помощи слов: жоқ, емес(глагол + -ған/-ген, -қан/-кен + жоқ (емес) +

личн.оконч); жоқ, емес(глагол + -ар/-ер,-р + емес + личн.оконч).

Мен оны көр-ген жоқ-пын - Я его не видел.

Мен оны көр-ген емес-пін - Я его совсем не видел.

Грамматикалық тақырып: Болымсыз етістік

1. -ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе жұрнақтары арқылы болымсыз етістік жасаңыз

Үлгі: көр-көрме

Көр, жаз, айт, кел, сөйле, жүз, күл, кет, түс, бар, жүр, отыр, тұр, жат, демал, бөл.

2. «жоқ», «емес» көмекші сөздерімен болымсыз етістік түрін жасаңыз

Үлгі: барған жоқпын.

Мен барған

Сен келген

Сіз жүрген

Ол айтқан Жоқ...

Біз күлген Емес...

Сендер жазған

Сіздер түскен

Олар көрген

3. Сөйлемдерді болымсыз түрге айналдырыңыз

1. Ол үнемі таңертең дене шынықтыру жаттығуын жасайды.

___________________________________________________________

2. Балалар таңертеңгі астарын жейді.

___________________________________________________________

3. Асханадан түстенеді.

___________________________________________________________

4. Күнделікті бір уақытта жұмыстан қайтады.

___________________________________________________________

5. Біз кеше тамаша кино көрдік.

___________________________________________________________

4. Етістіктерге тиісті жұрнақтарын жалғаңыз

Жаз -ба

Айт -бе

Көр -ма

Жүз -ме

125

Кет -па

Бар -пе

Бер

5. Сұрақтарға бірінші болымды түрде, екінші болымсыз түрде жауап

қайтарыңыз

Үлгі: Иә, мен оларды таңертең көрдім. Жоқ, мен оларды таңертең көрген

жоқпын.

1. Сен оларды таңертең көрдің бе?

2. Қыздар кешке театрға бара ма?

3. Сендер бүгін балық ауладыңдар ма?

4. Сіз оларға айтасыз ба?

5. Жұмыстан кешке таман қайтасыз ба?

6 Өлеңдегі етістіктерді болымсыз түрге айналдырыңыз

Көктем келді. Өмірдің келешегі-Көкпен бірге дүркіреп төл өседі.

Сағым қыздың ап қашып орамалын,

Асыр сап тентек жігіт-жел еседі.

Көктем келіп ауылға қыз көрікті,

Таң-тамаша дүние жүзге еніпті.

Асқар ала таулардан асып әрі,

Аяз атаң барады мұз бөрікті.

М. Мақатаев

7. Етістіктің болымсыз формасын беріңіз

1. Айтамын- айтпаймын

2. Жазамын-3. Келемін-4. Оқисың-5. Жүреді-6. Барады-Лексикалық тақырып: Аяқ киім шеберханасы

1. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Біздің үйдің жанында үлкен аяқ киім шеберханасы бар. Ол жерде өз ісінің

шеберлері жұмыс істейді. Егер аяқ киіміңіз бүлініп қалса, тазалап, жөндеп

береді. Өкше қақтыру, нәлін ауыстыру, тігу сияқты жұмыстарды шеберлер

лезде, сапалы орындайды.

Бұл шеберхананың ерекшелігі мұнда бүлінген аяқ киімді жөндеп қана қоймай-ды, сонымен бірге маусымдық аяқ киімдердің барлық түрлерін өздері тігеді.

126 Қазақ тілі практикумы

2. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Аяқ киім шеберханасы қайда орналасқан?

____________________________________________________________

2. Аяқ киім тігетін адамды кім дейді?

____________________________________________________________

3. Шеберлер не істейді?

____________________________________________________________

4. Шеберхананың қандай ерекшелігі бар?

____________________________________________________________

3. Сөздер мен сөз тіркестерін қазақ тіліне аударыңыз.

Нужно сшить по краям ___________________________________

Надо починить ___________________________________

Подбитый каблук ___________________________________

Мастер ___________________________________

Кожанная обувь ___________________________________

Сапоги ___________________________________

4. Орыс тіліне аударыңыз.

Өкше қақтыру ___________________________________

Аяқ киімнің қонышы ___________________________________

Ұлтарақ ___________________________________

Желім ___________________________________

Қапсырма ___________________________________

Аласа өкше ___________________________________

5. Диалогты жалғастырыңыз.

- Сәлеметсіз бе! Менің аяқ киімімді көріңізші, су өтіп кетеді.

- Иә, жақсылап желім жағу керек.

- ______________________________________

6. Көп нүктенің орнына сұраулы сөйлемдерді жазыңыз.

- _____________________________________ ?

- Иә, жаңа етік болған.

- _____________________________________ ?

- Ендеше, ұлтарақ салып беріңізші!

- _____________________________________ ?

- Солай жасасаңыз жақсы болар еді.

- Жарайды, көрейін.

- Көп, рахмет!

127

7. Суретке қарап, «Аяқ киім шеберханасында» атты мәтін құраңыз.

Грамматикалық тақырып: Көмекші етістіктер

Көмекші етістіктер - вспомагательные глаголы, которые, только в

сочитании с основным глаголом выражают конкретные действия.

1. Еді, бер, отыр, жүр көмекші етістіктерімен сөйлемдер құраңыз.

2. Тиісті көмекші етістіктерді қойыңыз.

1. Ол күліп ... келдім

2. Рүстем жолда келе... келді

3. Қыздар ән айта ... көрді

4. Мен қалаға барып ... жіберді

5. Естігенін үйіне айтқан ... бастады

6. Бөлмелерді аралап ... жатыр еді

7. Сол туралы айтқалы ... еді

3. Оқып шығып, күрделі етістіктерді табыңыз.

Кіші баласы бақыт іздеп шықса, бір теректің түбінде жылап отырған

шалға тап болады. Жігіт: -О, не қылған жансың, неге жылайсың?-дейді. Сонда

шал: -Мен не заманнан бері осы терекпен күн көріп келе жатыр едім. Қазір

терегім қуарып, жапырағы түсіп, жеміс беруден қалды. Мен соған жылап

отырмын, ал өзің қайда барасың?- дейді. Жігіт: -Бақыт іздеп барамын,-дейді.

Сонда шал: -Егер де сен бақытты тапсаң: не себептен менің бұл терегім

жеміс бермей қалды екен, соны сұрашы,- дейді. («Бақыт іздеушілер»)

128 Қазақ тілі практикумы

4. Көп нүктенің орнына «жүр», «жатыр», «жібер», «алды» көмекші

етістіктерін қойыңыз.

1. Торғай балапандарына тамақ тасып ... .

2. Ол қатты жүгіріп бара ... .

3. Әсия әже балаларына ет беріп ... .

4. Асан інісі Үсеннің қолындағы тәттісін тартып ... .

5. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.

1. Қожанасыр жол жүріп келе жатып, бір айна тауып алыпты.

2. Бір күні Жиреншені хан шақыртып алып, оған қырық сиыр беріпті.

3. Жасы ұлғайған сайын Қорқыт өлім жайын көбірек ойлайтын болыпты.

4. Тышқан үйіне барып, бір уыс тары әкеліп береді.

5. Хан қырық уәзірі мен кеңесіп отырады.

6.Тапсырма.

1. Сіз қандай көмекші етістіктерді білесіз?

____________________________________________________________

2. Күрделі етістіктермен бірнеше сөйлем құраңыз.

____________________________________________________________

Лексикалық тақырып: Банктік операциялар, қызмет

көрсету

1. Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

«Қазақстан Халық Банкі»АҚ

«Қазақстан Халық Банкі»АҚ өз клиенттерінің игілігі үшін 86 жыл табысты

қызмет етіп келе жатқан Қазақстан Республикасындағы аса ірі әмбебап банк

еліміздің ең сенімді әрі қызметі барынша сараланған қаржылық

құрылымдардың бірі.

2001 жылы жүргізілген халық банкін жекешелендіру рәсімі нәтижесінде

Банк өз клиенттеріне кең ауқымды және сапалы қызметтер көрсету

мүмкіндігіне қол жеткізді.

Банк Visa International және MasterCard International төлем жүйесінің

карточкаларын шығарады және қазақстандық пластикалық карточкалардың

тұрақты көшбасшысы болып келеді. (интернет материалынан)

2. Сұрақтарға жауап беріңіз

1. Сіздің мекемеңіз қай банкпен жұмыс істейді? Пластикалық карточкаңыз

қай банктікі?

--------------------------------

2. «Қазақстан Халық Банкі» туралы тағы не айтар едіңіз?

129

3. Суретті әңгімелеңіз.

4. Диалогты оқыңыз, аударыңыз. Жаңа сөздерді жаттап алыңыз.

-Сәлеметсіз бе! Мен Вестерн Юнион ақша аударымы туралы білейінші деп

едім.

- Жақсы, жалпы ақша аударымы тәртібін білесіз бе?

-Білемін, бірақ нақтылап алғым келіп тұр. Вестерн Юнион ақша аударымын

қалай алуға болады?

-1. Өтініш деген бланкіні толтырасыз.

2. Өтінішті жеке құжаттарыңызбен Вестерн Юнион қызмет көрсету

пунктіндегі операторға көрсетесіз.

- Рахмет, ал Вестерн Юнион ақша аударымын қалай алуға болады?

-1.Өтініш деген бланкіні толтырасыз. Онда ақша жөнелтушінің атын, аударым

сомасын, ақша жіберілген елді және қаланы көрсетесіз.

2. Толтырылған бланкті жеке құжатыңызбен бірге Вестерн Юнион қызмет

көрсету пунктіндегі операторға көрсетесіз.

-Ал, Вестерн Юнион ақша аударымынның жылдамдығы қандай?

-Ақша жөнелтілгеннен кейін аударымды бірнеше минуттан кейін-ақ алуға

болады.

- Вестерн Юнион ақша аударымы бойынша қанша елге ақша аударуға

болады?

-200-ден астам елге жедел түрде төлеуге мүмкіндік береді және банктен

ешқандай шот ашудың қажеті жоқ.

-Сізге көп рахмет!

-Оқасы жоқ, келіп тұрыңыз.

130 Қазақ тілі практикумы

5. Берілген сөз тіркестерімен сөйлем құрап үйреніңіз.

Жеке құжат, менің төлқұжатым, операторға көрсету, бланкіні толтыру,

ақшаны салу(жөнелту), көптеген елдер, лезде-ақ алады.

6. Сұрақтарға мәтін бойынша жауап беріңіз.

1. Вестерн Юнион ақша аударымы туралы не білесіз?

____________________________________________________________

2. Қызмет көрсету пунктінде не туралы сұрадыңыз?

____________________________________________________________

3. Вестерн Юнион ақша аударымын қалай алуға болады?

____________________________________________________________

4. Ақшаны қанша уақытта аласыз?

____________________________________________________________

7. Берілген мәліметтерді пайдаланып, мәтін құраңыз.

Несие шарттары

Несие сомасы ___________________ - теңгеге дейін

Несиелеу мерзімі ___________________ -жылға дейін

Ай сайынғы төлем ___________________ -несие лимитінің ____ -%

Сауалнаманы толтыру

Қажетті құжаттар

Банк үлгісіндегі өтініш-сауалнама

Жеке куәлігі немесе төлқұжаты

ҚР салық төлеушісінің куәлігі (СТН)

ӘЖК беру туралы куәлік

Неке туралы куәлік

Зайыбының/жұбайының, кәмелетке толмаған отбасы мүшелерінің жеке

куәліктері немесе төлқұжаттары

Мекенжай бюросынан анықтама / үй кітабы (қажет болған жағдайда)

Жалақы мөлшері туралы анықтама (қажет болған жағдайда)

Банк қажет болған кезде қосымша құжаттарды сұрату құқығын өзіне

қалдырады

8. Депозиттік шот ашыңыз. Көп нүктенің орнына тиісті мәліметтерді

жазыңыз.

Салымның ең төменгі мөлшері - ................... теңге немесе ..............USD/ EUR

Салым мерзімі - .................... айдан .............................. айға дейін

Салым валютасы - .......................... .

Сыйақы мөлшерлемтеңгеде - 10% (жылдық тиімді мөлшерлеме 10,5%)

USD, EUR - 7% (жылдық тиімді мөлшерлеме 7,2%)

VISA халықаралық карточкасы - сыйлыққа!

131

Грамматикалық тақырып: Табыс септігі

1. Жалғаулардың тиістісін жалғаңыз.

1. Балға -ты

2. Терезе -ті

3. Күз -н

4. Жаз -ды

5. Кітап -ді

6. Есік -ын

7. Дәптері -ны

8. Алмасы -ні

9. Жүзімі - ін

2. Қарамен жазылған сөздерге сұрақ қойыңыз.

1. Оқушылар айтқандыістемеді.

2. Қазандыүйіне алып кетті.

3. Оқытушынытыңдап тұр.

4. Ағысы қатты судытоқтатты.

5. Біз қыздарды күтіп тұрмыз.

3. Кесте бойынша сөйлем құраңыз.

Табыс септік - используется для обозначения прямого объект, на который

направлено действие, обозначаемое переходным глаголом.

Зат есім Тәуелдік жалғауы ІІІж. Табыс септігі

1.Ағаш

Ағашы Ағашын

4. Кесте бойынша тиісті сөздерді жазыңыз.

1 ..................

2. .................. -ды

3. .................. -ді

4. ..................

132 Қазақ тілі практикумы

1. ..................

2. .................. -ны

3. .................. -ні

4. ..................

1. ..................

2. .................. -ты

3. .................. -ті

4. ..................

1. ..................

2. .................. -ын

3. .................. -ін

4. .................. -н

5. Кесте бойынша тиісті сөздерді жазыңыз.

Кімді?

Нені?

1 _________

2 _________

5 _________

3 _________

4 _________

1 _________

2 _________

5 _________

3 _________

4 _________

6. Мәтінді оқыңыз, аударыңыз. Табыс септігінде тұрған сөздерді теріп

жазыңыз.

Асан Қайғы Есілді көргенде: «Жары мен суы тең, жарлысы мен байы тең

жер екен»-депті.

Жетісуды көргенде: мынау Жетісудың ағашының басы жеміс екен, шаруаға

жақсы қоныс екен»,-депті. Қарсақбайды көргенде: «Айналаң жапан тұз екен,

тауыңның асты жез екен, екі тауың елді шақырар, басыңа байлық қонар,

жұртың ашықпас!»-деп, жүріп кетіпті. Нұра өзенін көргенде: « Алты күнде

ат семіртіп мінетін жер екен»,-депті.

7. Мағынасына қарай көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

1. Мұндай (нені?).................... естігенде ренжіп қалды.

2. Әсел (кімді?) .......................көргенде қатты қуанып қалды.

3. Ол ғажайып (нені?) ................. тағы тыңдағысы келді.

4. Дүние жүзіндегі барлық халық (нені?) ...................қалайды.

5. (кімді?)............. барлығы сыйлайды.

133

Лексикалық тақырып: Пошта, байланыс

1. Мәтінді жалғастырыңыз, мазмұнын айтыңыз.

Ертеде хат-хабарды түйе немесе ат арбамен тасыған. Ол кездерде байланысқа

ұзақ уақыт кететін. Кейіннен 1860 жылы Алматы қаласында Пошта бөлімшесі

ашылды...

2.Мәтінді оқыңыз. Тақырып қойыңыз. Аударыңыз.

1862 жылы Алматы (бұрын Верный бекінісі) мен Пішпек қалаларын

байланыстырған телеграф желісі болды. Сол кезеңде Қазақстан қалалары

мен жалпы барлық өңірін қоршаған ортамен тез байланыстыратын жалғыз

тиімді құрал болды. Келесі жылы телеграф желісі бойынша байланыс

Алматы қаласы мен Жетісу- Жәркент, Лепсі, Сергиопол, Қапал уездік

қалалары арасында, ал содан кейін батыста- Ташкентте және солтүстікте-Семей мен Омбыда орнатылды. 1934 жылы Алматының поштамп, телеграф,

қалалааралық, халықаралық телефон станциялары орналасқан Алматы

Байланыс үйінің құрылысының аяқталуы елдегі маңызды оқиға болды.

1939 жылы алғаш рет қазақстандық телеграф желісі бойынша фотобейне-қазақтың ұлы ойшылы және ақыны Абай Құнанбаевтың портреті жіберілген

болатын.

Алпысыншы жылдары жеті факсимильді байланысты енгізу басталды,

соның көмегімен байланыс желісі арқылы құжаттарды, сурет, фото,

сызбалар мен газеттерді жіберу жүзеге асырылды. 1970 жылы барлық совхоз,

колхоздар мен ауыл кеңестерін телефондандыру аяқталды.

КСРО тарағаннан кейін сала жаңа жағдайға тап болды. Барлық

қиыншылықтарға қарамастан, саланың техникалық және кадрлық

әлеуеттілігін сақтау, инвестицияны тарту, шетел серіктестерімен

алғашқы қарым-қатынас орнату үшін көп жұмыс жасалды. Қазақстан

дүние жүзілік экономикаға шыға бастады. Телекоммуникация

саласындағы ұлттық операторды- компания құру қажеттілігі туралы

мәселе туындады.

1994 жылдың 17 маусымы күні - «Қазақтелеком» ҰАҚ компаниясының

құрылған күні. Оның атымен біздің еліміздегі телекоммуникация

саласынының тағдыры байланысты. Бүгінгі күні «Қазақтелеком»

компаниясынсыз біздің қоғамның өмірі мүмкін еместігі баршамызға белгілі.

(интернет материалынан)

3. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Алғашқы телеграф желісі қай қалаларды байланыстырды?

--------------------------------

2. Алматы Байланыс үйінің құрылысы қай жылы аяқталды?

--------------------------------

134 Қазақ тілі практикумы

3.Ең алғаш қазақстандық телеграф желісі бойынша кімнің фотобейнесі

жіберілді?

--------------------------------

4. Жалпы елді телефондандыру қай жылы аяқталды?

--------------------------------

5. «Қазақтелеком»ҰАҚ компаниясы қай жылы құрылды?

--------------------------------

4. Диалогтарды оқыңыз, жалғастырыңыз.

-Сәлеметсіз бе! Мен шетелге хабарласайын деп едім. Бағасын білуге бола

ма?

-Нақты қай елге хабарласасыз?

-АҚШ-тың Калифорния штатына.

-Бізде алыс шетелдерге хабарласудың бір минуты 125 теңге.

-Қандай ақшамен төлейін?

-Барлық елдерге, есеп айырысу тарифтері теңгемен жүргізіледі.

5.Сызбаға қарап, халықаралық телефон қосылыстарын әңімелеп беріңіз:

1 тарифтік аймақ

ТМД елдері

Балтық елдері

Еуропа

Австралия

Азия

Африка

Америка

Басқа елдер

Қазақстан Республикасы - 50т

2 тарифтік аймақ -Алыс шетелдер

Қазақстан Республикасы

- 125 т

6. Берілген мәліметтерді пайдаланып, мәтін құрастырып көріңіз.

Алматы облысы бойынша тарифтік есеп айырысу -10т.

Басқа облыстар бойынша -15т.

Есік, Талғар, Еңбекшіқазақ аудандарына -8т.

Қала бойынша -20т.

7. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз.

Қазақтелеком

Серпінді дамып келе жатқан телекоммуникация компаниялардың бірі

Қазақстанның ұлттық байланыс операторы «Қазақтелеком» АҚ.

135

«Қазақтелеком» АҚ, инфракоммуникациялық қызметтің кең ауқымын

ұсынады. Компанияның орталық кеңсесі Қазақстанның астанасы - Астана

қаласында орналасқан. Компанияда 30 мыңнан астам адам жұмыс істейді.

«Қазақтелеком» АҚ еліміздің әр облысында аймақтық бөлімшесі бар және

еліміздің бүкіл аумағы бойынша 2009 жылдың 1 қаңтар күнгі жағдайына

компания 3,333 млн. бекітілген байланыс абонентіне қызмет көрсетеді.

«Қазақтелеком» АҚ ірі инфрақұрылым жобаларын жүзеге асырумен,

телекоммуникация желілерін жаңғырту және цифрландырумен, жаңа

технологияны енгізумен және ауылды телефондандырумен, сонымен бірге

интернетке кең жолақты қосылу қызметін дамытумен айналысады.

(интернет материалынан)

8. Мәтін бойынша тапсырмалар:

а) Сөз тіркестерімен сөйлемдер құраңыз: серпінді даму, ұлттық байланыс

операторы, кең ауқым, аймақтық бөлімше, қызмет көрсету, желілерді

жаңғырту, кең жолақты қосылу.

ә) Мәтін бойынша, әріптесіңізге 3 сұрақ әзірлеңіз.

1. ___________________________________________________________

2. ___________________________________________________________

3. ___________________________________________________________

б) «Қазақтелеком» АҚ туралы тағы қандай мәліметтер қосар едіңіз?

--------------------------------

9. Суретті әңгімелеңіз.

136 Қазақ тілі практикумы

10. Сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, сөйлемдер құраңыз.Ұялы

байланыс, көшбасшы, қызмет көрсету, сала, бәсекелестікке қабілетті, желі.

11. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сіз алыс шетелдерге хабарласасыз ба?

___________________________________________________________

2. Ұялы телефонды жиі пайдаланасыз ба?

___________________________________________________________

3. Ай сайын, үйіңіздегі қалааралық байланыс үшін абоненттік төлем сомасы

қанша теңгені құрайды?

___________________________________________________________

12. Диалогтар құраңыз.

1. Сізге ТМД елдерінің біріне хабарласу керек.

2. Сіз алыс шетелде жүрген досыңызбен телефон арқылы сөйлесіп тұрсыз.

Грамматикалық тақырып: Омоним

Омонимдер - это слова, которые пишутся и произносятся одинаково, но

имеют разные, не связанные друг с другом лексические значения.

1.Суреттерге қарап, сөйлемдер құраңыз.

2. Берілген сөздердің омонимдерін жазыңыз.

Жас Бас Көз

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

137

3. Өлеңдерден омоним болып тұрған сөздерді табыңыз.

Таппайсың оны,

Аттай алмайсың,

Құлауың мүмкін, алдың-жар.

М. Мақатаев.

Жол алыс, жақын үшін жаннан кештім,

Бауырдың халін көріп бейнет құштым.

Құрлықта, сүй, күл, жыла, қайраттандыр,

Жан жарым, ұзақ, ауыр жолға түстім.

М. Жұмабаев.

Отын жарып, су тасып жүрген едік ауылда ... .

4. Қазақ тіліне аударыңыз, омонимдерді теріп жазыңыз.

тайна, молодой,цвет, возраст, краска, сон, слеза, слезть.

5. Мағыналарын анықтаңыз.

1. Ет асты, жіпті асып қойды, таудан асты- жедел өткен шақты көрсетіңіз.

2. Көбелек қуды, өте қу, ақ қу- амал-айланы көрсететін сөзді табыңыз.

3. Семіз қой, тасты жерге қой, айтпай ақ қой - сын есіммен тіркесіп тұрған

сөзді көрсетіңіз.

Сөздік диктант

Бояу, қысқарту, жуу, рас, шамасы, бәлкім, мүмкін, шеберлер, сапалы,

шеберхана, өкше, аяқ киім, етік, еді, алды, жарар, халық банкі, төлем жүйесі,

ақша аударымы, жеке құжат, ағашты, күзді, қаланы, бәсекелестікке қабілетті,

желі, байланыс, хабарласу,жас, бас, көз.

9. «Денсаулық - зор байлық»

Лексикалық тақырып: Дене мүшелері

1. Бағандағы сөздерді сәйкестендіріңіз.

Баспен иіскейді

Құлақпен жейді

Көзбен ұстайды

Мұрынмен көреді

Ауызбен ойлайды

Тіспен естиді

Қолмен тебеді

Аяқпен шайнайды

138 Қазақ тілі практикумы

2. Дене мүшелерін дұрыс көрсетіңіз.

Шаш мойын білек шынтақ

Башпай бас төс білезік

Саусақ жақ іш

Тізе ауыз жамбас

Маңдай мұрын өкше

Табан қас балтыр

Аяқ көз сан

Бел құлақ

3. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

1. ................................................................................................. ..............- баста.

2. ................................................................................................. ..............- қолда.

3. ................................................................................................. ..............- аяқта.

4. ................................................................................................. ..............- денеде.

4. Суретті әңгімелеңіз.

_____________________________________________

5. Көп нүктенің орнына қажетті сөздерді қойыңыз.

1. Бала туылғанда ................... кеседі.

2. Ол қолының ........................ алды.

3. Халық ризашылықпен ........... соқты.

4. Ол қуанғаннан ................... қатты соғып кетті.

5. Адам ұйқысы келгенде ................ ашып есінейді.

139

6. Дене мүшелерімен көрсетілген ым-ишара туралы әңгімелеңіз.

7. Дене мүшелері мен ағзаның ішкі мүшелерін талдап жазыңыз:

Бас, мойын, жүрек, табан, ішек, қан, кеуде, мұрын, асқазан, аяқ, жақ, тізе,

өкпе, саусақ, маңдай, бауыр, бел, жамбас, бүйрек, құлақ, шаш, ерін.

1. 2.

----------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------Басымызда қанша шаш бар?

Көп оқитын, ақылы көп адамдардың шаштары әр түрлі болады екен.

Мысалы: қоңырқай адамдардың шашы 150 мың тал болса, сары адамдардың

шашы жіңішке, әрі 80-100 мың талдан аспайды дейді. Әрбір тал шаш, 2 жылдан

4 жылға дейін өмір сүретінге ұқсайды. Олар әртүрлі шапшаңдықта өседі.

Шаш көбінесе 16 мен 24 жастың аралығында тез өседі екен. Адам шашы

мықты, олар темірден жасалған бұйымдардан әлсіздеу болғанымен,

мықтылығы бар. Әйелдердің 200 мың тал шашымен өрілген бұрыммен 2

тонна жүк көтерсе, бір тал шашы 120 грамм жүк тарта алады екен. («Мөлдір

бұлақ» журналынан)

8. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Адам қай мүшесімен естиді?

___________________________________________________________

140 Қазақ тілі практикумы

2. Адам қай мүшесімен тамақ ішеді?

___________________________________________________________

3. Адам қай мүшесімен көреді?

___________________________________________________________

4. Адам қай мүшесімен ойлады?

___________________________________________________________

5. Адам қай мүшесімен жүреді?

___________________________________________________________

6. Адам қай мүшесімен заттарды ұстайды?

___________________________________________________________

9. Диалогты рөлмен оқыңыздар. Аударыңыз.

- Екі көзің не үшін керек?

- Жақсыларды көру үшін керек.

- Екі қолың не үшін керек?

- Елге көмек беру үшін керек.

- Құлақ деген не үшін керек?

- Ақыл-кеңес тыңдау үшін.

-Тіл мен жағың не үшін керек?

- Ақиқатты айту үшін.

- Ал аяғың?...

- Шетте жүрсем, туған жерге қайту үшін керек. (Қ. Мырзалиев)

Грамматикалық тақырып: Жатыс септігі

Жатыс септік - обозначает место, положение, времени и постранства, в

котором находится лицо, предмет или совершается действие. В

предложении может выступать в качестве обстоятельства и сказуемого.

1. Сөздерге жатыс септігінің жалғауын жалғаңыз.

Бас -та

Үй -те

Қала -да

Дала -де

Көшесі -нда

Көлігі -нде

Киім

Ет

Күз

Қолы

141

2. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Құжаттар кімде?

___________________________________________________________

2. Олар кімде отыр?

___________________________________________________________

3. Қай ағашта жеміс көп?

___________________________________________________________

4. Балалар қайда жүр?

___________________________________________________________

5. Бас киім неде ілініп тұр?

___________________________________________________________

3. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

1. Оның ................ көп кітап бар.

2. Асқардың .................................. көп ойлар жүр.

3. ..................... балалар ойнап жүр.

4. Көліктің .......................... жол белгісі жатыр.

5. .............................. көп витаминдер бар.

4. Мақал-мәтелдердегі жатыс септігінде тұрған сөздерді анықтаңыз,

аударыңыз.

1. Жаны ашымастың қасында

Басың ауырмасын

2. Өнер көзі - халықта.

3. Шындық бар жерде

Өтірік байқап жүреді.

Шындық жоқ жерде

Шіреніп, шайқап жүреді.

5. Жатыс септігімен 5 сөйлем құраңыз.

6. Диалогты жалғастырыңыз.

- Мадина, жазғы демалысыңда қайда барасың?

- Биыл жазғы демалысымды шетелде өткізетін шығармын. Өзің қайда

барасың Гүлнұр?

- Менің де Анталияда да, Кипрде де, Мысырда да болғым келеді, ауылға да

барғым келеді... Білмеймін.

- .................................................................................................. ...................................

- .................................................................................................. ....................................

142 Қазақ тілі практикумы

7. Кесте бойынша сөйлем құраңыз.

үйімде үлкен сағат

...................... .....................

Менің ...................... ..................... Бар

...................... ..................... Жоқ

...................... .....................

Лексикалық тақырып: Емханада

1. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.

1. Менің асқазаным ауырады.

.............................................................................

2. Бүйрегім шаншиды.

.............................................................................

3. Ішім бүреді.

.............................................................................

4. Жүрегім қағады.

..............................................................................

5. Тез шаршаймын.

..............................................................................

6. Көп терлеймін.

...............................................................................

7. Асқазаным қыжылдайды.

...............................................................................

8. Жаралар ашиды, қышиды.

...............................................................................

9. Мұрнымнан су ағады.

...............................................................................

10. Көзім жасаурап тұрады.

...............................................................................

2. Мәтін құраңыз.

Менің ауырады.

менің көзімді тексерді.

Ол маған: _____________________________________деп кеңес берді.

143

Менің ауырады.

Бүгін мен бардым.

құлағымды тексерді.

Ол маған: ---------------------деп кеңес берді.

Менің ауырады.

Кеше мен бардым.

жүрегімді тексерді.

Ол маған: ---------------------деп кеңес берді.

3. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

Окулист .......................................................................

Кардиолог ...................................................................

Терапевт ......................................................................

Педиатр .......................................................................

Лор .............................................................................. дәрігері

Уролог .........................................................................

Дерматолог .................................................................

Невропатолог ..............................................................

4. Диалогтарды жалғастырыңыз.

- Сәлеметсіз бе?

-Сәлеметсіз бе! Келіңіз отырыңыз. Сізді не мазалап жүр, айта беріңіз.

-Дәрігер, менің ..................................................................................

- .................................................................................................... .....

144 Қазақ тілі практикумы

-Қай жеріңіз ауырады?

-Мен түнде ұйықтай алмаймын.

- .................................................................................................... .....

- Балалар дәрігері сағат нешеге дейін қабылдайды?

-Сағат 14.00-ге дейін.

- .................................................................................................... .....

5. Берілген сөз тіркестерін пайдаланып, сөйлемдер құраңыз.

Ультра дыбыстық зерттеу, анализ тапсыру, қан өткізу, дәрігер кеңесі.

6. Берілген ситуацияларды әңгімелеңіз.

1. Асанның буындары сырқырап ауырады.

2. Сіздің тісіңіз ауырады.

3. Сіз суық тигізіп алдыңыз.

7. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Жүйке ауруын емдейтін дәрігер қай уақытта қабылдайды?

__________________________________________________________

2. Дәрігер қай қабатта (бөлмеде) қабылдайды?

__________________________________________________________

3. Сіздің қай жеріңіз ауырады?

__________________________________________________________

4. Емханағабардыңыз ба?

__________________________________________________________

5. Сіз қай дәрігерге бардыңыз?

__________________________________________________________

145

Етістер - выражают различные отношения между субъектом и объектом

действия, изменяются по временам и лицам.

Грамматикалық тақырып: Етістер

1.Берілген сөздерден өздік етіс жасаңыз, сөйлемдер құраңыз. Үлгі: ұғ-ын,

қыр-ын.

Қара, сүрт, жасыр, теп, сұра, жу, байла, мақта, көр, тара, жақ, шеш, сайла, бүрке.

2. Берілген сөздерден өзглік етіс жасаңыз, сөйлемдер құраңыз.

Тебу, айту, бару, келу, жазу, тарау, шешу, сайлау, бүркеу, көру, алу, сыйлау,

қызу.

3.Берілген сөздермен сөйлемдер құраңыз.

1.Жинал ____________________________________________________

2.ілін _______________________________________________________

3.Салынбады ________________________________________________

4.Жіберілді __________________________________________________

5.Кешіктірілмесін _____________________________________________

4. Көп нүктенің орнына берілген сөздерді қойыңыз.

Танысыңыз, апарыс, жинас, сыпырыс, қойыс, қарайлас, жуыс.

1.Cен үй … .

2. Сіз балалармен ... .

3. Әселге қораптарды ... .

4. Әпкеңе еденді ... .

5. Кітаптарды сөреге ... .

6. Үлерімі төмен балаларға ... .

7. Ананңа кір ... .

5. Көп нүктенің орнына тиісті етіс жұрнақтарын қойыңыз.

Оған Астана ең көрікті қала болып көр...ді. Көңіл-күйі жақсы адам ешқандай

сырқатты сез...бейді. Мына шегелерді тақтайға шегеле... . Мектеп жасындағы

балаларды киноға кір...беді. Тойға барлық ауыл шақыр...ды. Жерге қалың

кілемдер төсе...ді. Жүгі ауыр екен көтер...іп жібер.

6.Сөйлемдерді оқып, қарамен жазылған етістіктердің қай етіс тұлғасында

жасалып тұрғанын айтыңыз.

1. Марал көлікті жаздан бері жүргізіп жүр. 2. Жауын бұл жолы тез басылды.

3. Театрдағы қойылым ұзаққа созылды. 4. Тыңдаушыны жалықтырып

алмайық. 5. Әуез топтың басшысы болыпсайланды. 6. Серікбай ата соғысқа

өзі сұраныпбарған екен. Сапар әкесіне заттардыапарысыпжүр.

146 Қазақ тілі практикумы

Лексикалық тақырып: Дәріханада

1. Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

Жексенбі күні Мараттың іші қатты ауырды. Ол дүйсенбі күні таңертең

емханаға барды. Кезекте ұзақ отырған жоқ. Дәрігер Маратты тыңдап болған

соң, біраз кеңес берді, дәрілер жазып берді. Марат дәрілерді емхананың

төменгі қабатында орналасқан дәріханадан алды. Ол дәрігер айтқандай 3

күнннен соң құлан-таза жазылып кетті.

2. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Марат қай күні ауырды?

_______________________________________________________

2. Ол дүйсенбі күні не істеді?

_______________________________________________________

3. Кезегін қанша уақыт күтті?

_______________________________________________________

4. Дәрігер не істеді?

_______________________________________________________

5. Марат қанша уақытта жазылды?

_______________________________________________________

3. Диалогтарды жалғастырыңыз.

-Кешіріңіз, сіздерде мына дәрілер бар ма?

-Иә, бар ..................................................................

- ..............................................................................

-Кешіріңіз мына дәріні қалай ішеді?

-Күніне 3 рет, тамақтан кейін ішеді.

- ............................................................................... ?

- . .............................................................................

4. Берілген сөз тіркестерімен сөйлемдер құраңыз.

Күніне 3 рет, ұйықтар алдында, тамақтан соң, ішу керек, дәрі іш, витаминдер.

Өзіміз күнделікті пайдаланып жүрген тіс щеткасының арғы тегі қайдан

екенін білесіздер ме? Тіс щеткасы осыдан мың жылдай уақыт бұрын Араб

еліндегі мұсылмандардан тараған. "Арак" ағашынан дайындалған тіс

147

щеткасы "мисуәк" деп аталған. Бертін келе тіс щеткасын 1498 жылы Қытайда

шошқа терісінің қылшығынан жасаған. Оны саудагерлер Еуропаға әкелген.

Бұл кезде Еуропада жылқы жалынан және борсық терісі қылшығынан

жасалған тіс щеткасы қолданыста болған. Уақыт өте келе бұл щеткалардың

бірі қатты, ал екіншісі тым жұмсақ болғандықтан, 1938 жылы АҚШ-ң

"Дюпон" фирмасы нейлон талшығынан жасалған тіс щеткасын дайындайды.

Сөйтіп 1961 жылы АҚШ-та электрлі тіс щеткасы қолданысқа енді. Яғни

қолданып жүрген тіс щеткамыздың тарихы осындай екен. (Интернет

материалынан).

5. «Дәріханада» тақырыбына диалог құраңыз.

6. Суретке қарап, мәтін құраңыз.

7. Қандай дәрі алу керектігін білесіз бе?

148 Қазақ тілі практикумы

8. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

Бальзам «Возраждение»-йодосодержащий не спиртовый препарат,

обладает расширенными свойствами.

Перед употреблением тщательно взбалтывать. Взрослым- по 1 столовой

ложке бальзама, разведенного в 100 мл. Воды комнатной температуры,

принимать полный объем раствора за 30 минут до еды, один раз в день.

Детям после 1 года до 12 лет - по 1 чайной ложке бальзама, разведенного в

50 мл. Воды комнатной температуры, принимать полный объем раствора

за 30 мин. До еды, один раз в день. Длительность применения от 1 до 6

месяцев.

9. Мәтінді түсініп оқыңыз, аударыңыз.

Қазақ халқы бие сүтінің қасиетін ертеден білген. Өйткені жаңа сауылған

биенің сүтін жас балаларға жылыдай ішкізетіні бұрыннан бар әдет. Адамның

өзін-өзі емдеуіне толық мүмкіндігі бар. Қымыз - қаншама дертке шипа екенін

бүгінгі күннің медицинасы да мойындап отыр. Егер адам қымыз ішсе,

қаншама аурудың аладын алар еді. Қымыз ішкен адамның денсаулығы

жақсартып, көңіл-күйін көтеретіні, сергітіп, ынталандыратыны белгілі.

Грамматикалық тақырып: Көсемше, есімше.

Көсемше - особая форма глагола, которая обозначает добавочное

действие и непринемает падежных окончаний принадлежности и

множественного числа. Частоупотребляется в качестве основного глагола

в составных сказуемых.

1. Кестені толтырыңыз.

Жұрнақтар Мысалдар Сөйлемдер

-ып,-іп,-п барып, келіп, оқып. Ол барып келді. Солар келіп

отыр.

Кітабын оқып жүр.

-а,-е,-й

-ғалы,-гелі,

-қалы,-келі.

-ғанша,-генше

-қанша,-кенше

-майынша,

-мейінше

149

2. Көп нүктенің орнына тиісті қосымшаларды қойыңыз.

Оқушылар мәтінннің мазмұнын айт... берді. Бұл оқиғаны айт... жүретін

болды. Сол әңгімені есті... пікірі өзгеріп кетті. Сіздер бар... бәрі естіп алатын

болды. Сол көйлекті сатып ал...... көңілім тынышталар емес.

3. Берілген сөз тіркестерімен сөйлемдер құраңыз:айта салды, жазып берді,

көргелі келді, көзімен көрейінше.

4. Диалогты толықтырыңыз.

- ......................................................................... ?

- Самат жазып отыр.

-Көре сала не істеді?

- .........................................................................

- ......................................................................... ?

-Барғанша, бармаған дұрыс.

5. Мәтіннен көсемшені тауып, астын сызыңыз.

-Қазір үшеуің іздеп шығып, құсты да, құлынды да тауып келіңдер. Таба

алмасаңдар, менің маңымды көрмеңдер!-дейді хан. Кендебай өзеннен өтіп

алып, құйрықтың қылын тұтатқан кезде Керқұла ат жетіп келеді. Құла атты

мініп алып, қару-жарақты іліп алып, сауыт-саймандарды киіп алып, Кендебай

жөнеп береді. Бір жерлерге келгенде ат тағы тоқтайды да, Кендебайға:

-Анау жалыны аспанға шығып жатқан-от дариясы. Сенің баратын жерің

сол дарияның ар жағында. Қазір көзіңді жұм. Мен «аш» дегенше, ашпа.

Көзіңді ашсаң, екеуміз де өлеміз,-дейді.(«Керқұла атты Кендебай»)

Есімше - особая форма глагола, совмещающая в себе грамматические

признаки глагола и имени.

6. Кестені толтырыңыз.

Жұрнақтар Мысалдар Сөйлемдер

-ған,-ген

-қан,-кен

барған, келген

айтқан, кеткен

-ар,-ер,-р

-с

-атын,-етін

-йтын,-йтін

-ушы,-уші

-мақ,-мек

-бақ,-бек

-пақ,-пек

150 Қазақ тілі практикумы

7. Мәтінді оқыңыз, есімшені тауып, астын сызыңыз.

-Сүйінші беріңіз, патша сайламаққа келдік! Көп аңдар, көп жандар кеңес

қылып еді. «Арамыздан патша сайлаймыз»,-деп, маған ақыл салды. Мен:

«Менен маймылдың білімі көп, адамзатқа ұқсайды. Менің тілімді

алсаңыздар, маймылды патша сайлаңыздар, үлкен-кішіміздің жайымызды

білер, әділетсіз іс қылмас»,-дедім. «Егер арыстан патша болса, оның күші

көп, өзіне ықтияр тиген соң, ойына келгенін қылар; жазықты, жазықсызға

қарамай, әлсіздердің барлығын қырып тастар; алдына ешкім арыз айтып

келе алмас, әулетімен құртып жіберер!»-дедім. Жиылған көп жандар менің

ақылымды құптады. «Түлкі бидің ақылы- табылған ақыл»,-деді. «Патша

сайламаққа арыстан жарамайды екен; маймылды патша сайлайық;

нашардың сөзін айтар; адамзатқа ұқсаған әділетті, ақылы көп шығар, тез

тауып әкеліңіз»,-деді. Сіздің қайда екеніңізді білмей, жан-жануар тұс-тұсқа

тарап, іздеп кетті. Бәрінен бұрын сізге келіп мен жолықтым. Құрмет қылып

тұрғанымның мәнісі осы еді,-дейді. («Түлкі мен маймыл»)

8.Қарамен жазылған сөздердің жұрнақтарын анықтаңыз.

1. Болат біз қап түбінде жатпас.

2. Үлкен бастар,

Кіші қостар.

3. Атаңнан мал қалғанша,

Тал қалсын.

4. Қызыңды құтты орынға қондырғанша күт,

Ұлыңды отау иесі болғаншакүт.

5. Ауызымен астау шапқан,

Қолымен жаңқа жара алмас.

9. Көп нүктенің орнына тиісті қосымшаларды қойыңыз.

1. Аққу махаббаттың символы бол... .

2. Шындықты айтса, халқы тыңды... .

3. Оның айтқаны болма... .

4. Олар дүйсенбі күні кел... .

10. Берілген сөздермен сөйлемдер құраңыз:барған, келер, болмас,

жазбайтын, айтушы, алмақ.

Лексикалық тақырып: Спорт түрлері

1. Кесте бойынша сөйлемдер құраңыз.

1. Хоккей ойнау үшін (Не керек?) ____________________________

2. Футбол ойнау үшін ____________________________

3. Волейбол ойнау үшін ____________________________

151

4. Жүзу үшін _____________________________

5. Шаңғы тебу үшін _____________________________

6. Шахмат ойнау үшін _____________________________

2. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сіз спорттың қай түрін ұнатасыз?

___________________________________________________________

2. Сіз Қазақстан футболының жанкүйерісіз бе?

___________________________________________________________

3. Сіз әлем чемпионы болған қазақстандықтарды білесіз бе?

___________________________________________________________

4. Сіз ұнататын спортшылар бар ма?

___________________________________________________________

3. Бұлар кімдер? Қайдан білдіңіз?

4. Берілген сөздер мен сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз:ұпай, жеңіс,

қақпашы, төреші, қорғаушы, шабуылшы, тепе-тең, жанкүйер, құрама,

аяқталды, спорт киімі, ауыр атлетика.

5. Көп нүктенің орнына қажетті сөздерді жазыңыз.

Біздің отбасымыздың барлық мүшелері ... жақсы көреді. Әкем .......................

жақсы көреді. Анам ................................ ұнатады. Ағам ............................

айналысқанына 6 жыл болды. Өзім ................................ ұнатамын, қарындасым

......................................... қызығады.

6. Бағандағы сөздерді сәйкестендіріңіздер.

Арқан жүзу

Коньки сайысы

Күрес айналысу

Бассейн күш сынасу

Спортшылар сырғанау

Спорт өрмелеу

152 Қазақ тілі практикумы

7. Сөз тіркестерін аударыңыз.

Жүзумен айналысады, көріп отыр, сырғанап жүр, киімін киді, ат жарысы,

жарыс болды, бірінші орын.

8. Диалогты жалғастырыңыз.

- Сіз спортпен айналысасыз ба?

- Таңертең жаттығу ғана жасаймын.

-Мен үлкен теннисті жақсы көремін. Ал сіз ше?

- .....................................................................

9. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз.

10. Футбол ойынының тәртібі туралы айтып беріңіз.

Грамматикалық тақырып: Бұйрық рай

Бұйрық рай - используется для обозначения побуждения к действию,

выражает приказ, прозьбу, совет или пожелание.

1.Сөйлемдерді оқып, бұйрық райлы сөздерді тауып, қай жақта тұрғанын

анықтаңыз.

1.Өзім іздеп тауып әкелейін.

2.Ұстай алсаң, ханға алып бар, сыйлық берер,-дейді.

3. Жер астында өскен бір сұлу алтын ағаш бар, соны әкеліп сіздің есігіңіздің

алдына орнатсын.

4. Ат басындай алтын берейін, қоя бер,- дейді.

5. Күн астындағы Күнекей қызды тапсын.

2. Баталарды жаттап алыңыз, етістіктің бұйрық райда тұрғанын

дәлелдеңіз.

Жортқанда жолың болсын

Жолдасың қыдыр болсын.

Жоғары болсын жұлдызың

Бақытты болсын ұл, қызың.

Дастарханға береке берсін,

Деннің саулығын берсін,

Асқа адалдық,

Басқа амандық берсін.

153

Елге тыныштық берсін.

Халқымызға бірлік берсін.

Берекелі тірлік берсін. Асың, асың, асыңа

Бақыт қонсын басыңа.

Дендеріңңе саулық берсін.

Дастарханыңа байлық берсін.

3. Бұйрық райлы етістіктерді табыңыз, қай жақта айтылғанын анықтаңыз.

1. Адамды түсіне қарап таныма,

Істеген ісіне қарап таны.

2. Көп жасағаннан сұрама,

Көп көргеннен сұра.

3. Әсем мінез аққуды,

Айдын шалқар көлде көр.

Жаны сұлу аруды,

Жадырай қонған елде көр.

4. Кісі елінде сұлтан болғанша,

Өз еліңде ұлтан бол.

4. Кестені толтырыңыз.

Жіктеу есімдіктері Бар Кел Жүр Отыр

Мен бар+айын

Сен бар

Сіз бар+ыңыз

Ол бар+сын

Біз бар+айық

Сендер бар+ыңдар

Сіздер бар+ыңыздар

Олар бар+сын

5. Берілген сөздермен сөйлемдер құраңыз.

Бар- .................................................................................................... ......

Кел- .................................................................................................... ......

Жаз- .................................................................................................... .....

Күлейін .................................................................................................... .

Айтайын ...................................................................................................

Санасын ...................................................................................................

Жүрейік ...................................................................................................

154 Қазақ тілі практикумы

6. Бұйрық райлы етістіктерді табыңыз, астын сызыңыз.

Ғылым таппай мақтанба,

Білім таппай, баптанба,

Құмарланып шаттанба,

Ойнап босқа күлуге.

Бес нәрседен қашық бол,

Бес нәрсеге асық бол,

Адам болам десеңіз,

Тілеуің, өмірің алдыңда,

Оған қайғы жесеңіз.

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер мал шашпақ-Бес дұшпаның білсеңіз.

Талап, еңбек, терең ой,

Қанағат, рахым ойлап қой,

Бес асыл іс көнсеңіз. (Абай)

7. Сөздік диктант

Мұрынмен иіскейді, шайнайды, білезік, бүйрек, асқазан, өкпе,

көлігінде, қолында, жазда, көшеде, асқазаны қыжылдайды, іші бүреді,

тексеру, кеңес беру, жүйке, әдемі, ажарлы, сұлу, күніне үш рет, тәулік

бойы, дәріхана, тамақтан бұрын, айтқалы, келгенше, жүріп, күліп, жазбақ,

келер, жүзу, ойнау, дайындық, шымыр, жанкүйер, келейін, барыңдар,

көріңдер.

Қорытынды тест

1. Шашымды ...

а) боядым

ә) үздім

б) қысқартып алдым

в) бояу жақтым

2. Шаш күтіміне қажет затты көрсетіңіз.

а) кір сабын

ә) су сабын

б) иісті су

в) сұйық сабын

3. Етістіктің болымсыз түрін көрсетіңіз

а) мен Астанаға барамын.

ә) жауабын таппадыңыз.

б) олар мүмкін келеді.

в) түсте қонақтар қарсы алады.

155

4. Болымсыз етістіктің жұрнақтарын табыңыз

а) -са/-се

ә) -та/-те

б) -ма/-ме

в) -ар/-ер

5. Аяқ киімді кім тігеді?

а) ұста

ә) шебер

б) білгір

в) шешен

6. «Желім» сөзін аударыңыз.

а) подошва

ә) замок

б) клей

в) каблук

7. Ұлтарақ аяқ киімнің қай жерінде тұрады?

а) басында

ә) өкшесінде

б) сыдырманың астында

в) табанында

8. Көмекші етістікті қойыңыз. «Жатыр ...»

а) келді

ә) еді

б) жібер

в) баста

9. Күрделі етістікті көрсетіңіз.

а) барып келді

ә) барып келе жатыр

б) барып келе жатыр еді

в) барлығы дұрыс

10. Ақша ...

а) аударымы

ә) банкі

б) карточкасы

в) пункті

11. «Заполните бланк» тіркесін аударыңыз.

а) бланкті толтырыңыз

ә) бланкті қараңыз

б) бланкті жазыңыз

в) бланкті толтырмаңыз

156 Қазақ тілі практикумы

12. Табыс сетігінің жалғауын көрсетіңіз.

а) -н

ә) -мен

б) -пен

в) -нан

13. Алма...

а) -ны

ә) -ні

б) -ды

в) -ді

14.Кімді күтіп тұр?

а) музыканы

ә) күзді

б) итін

в) қызды

15. Алматы қаласында Пошта бөлімшесі қай жылы ашылды?

а) 1860

ә) 1870

б) 1855

в) 1910

16. «Қазақтелеком» ҰАҚ компаниясының құрылған күні

а) 1994ж. 17 маусым

ә) 1990ж. 10 қараша

б) 1996ж. 5 тамыз

в) 1997ж. 19 қараша

17. Ұлттық байланыс операторын көрсетіңіз.

а) Вестерн Юнион

ә) Қазақтелеком

б) Орталық пошта

в) Қазақстан Ұлттық Банкі

18. Ара сөзінің неше мағынасы бар?

а) 3

ә) 2

б) 5

в) 4

19. Амал-айланы білдіретін сөзді көрсетіңіз.

а) далаға қу

ә) қу түлкі

б) қуанды

в) қу аспанға ұшты

20. Аяқпен .................

а) ойлайды

ә) тебеді

157

б) күледі

в) естиді

21. «Плечо» дегеніміз -....................

а) йық

ә) бел

б) сан

в) табан

22. Башпай - ....................

а) баста

ә) қолда

б) денеде

в) аяқта

23. Жатыс септігінің жалғауын көрсетіңіз.

а) -нда

ә) -нан

б) -нен

в) -ға

24. Күз...

а) -де

ә) -да

б) -та

в) -те

25. Құжаттар кімде?

а) маған

ә) сенімен

б) содан

в) сізде

26. Асқазан ......................

а) қағады

ә) соғады

б) сырқырайды

в) қыжылдайды

27. УЗИ сөзінің қазақша баламасын көрсетіңіз.

а) ультра дыбыстық анықтау

ә) ультра сәулелі зерттеу

б) ультра дыбыстық зерттеу

в) ультра дыбыстық саралау

28. Ортақ етісті көрсетіңіз.

а) жазыл

ә) жазыс

б) жаздыр

в)жасырын

158 Қазақ тілі практикумы

29. Етістерді көрсетіңіз.

а) гүлден, алғыз, жинал

ә) гүлден, ұял, бар

б) жүзіп, алғыз, жинал

в) болатын, келді, гүлден

30. Сіздерде мына дәрілер .................................

а) айтыла ма?

ә) жазыла ма?

б) бар ма?

в) бара ма?

31. -ып, -іп, -п .............................. жұрнағы.

а) есімшенің

ә) көсемшенің

б) жатыс септігінің

в) келер шақтың

32. Ол хат жаз... отыр.

а) -ған

ә) -ғанша

б) -айын

в) -ып

33. -ған, -ген ...................... жұрнағы.

а) есімшенің

ә) көсемшенің

б) жатыс септігінің

в) келер шақтың

34. Ол кеше кел...

а) -кен

ә) -ған

б) -ген

в) -қан

35. «Болельщик» сөзінің аудармасын көрсетіңіз.

а) жанқияр

ә) жанкүйер

б) жаныкүйер

в) жанып күйер

36. «Судья» сөзінің аудармасын көрсетіңіз.

а) қорғаушы

ә) төреші

б) шабуылшы

в) қақпашы

159

37. Бұйрық райдың жұрнағын көрсетіңіз. «Бар...»

а) -сын

ә) -ғалы

б) -са

в) -ар

38. Бұйрық райлы сөзді көрсетіңіз.

а) жазған

ә) күлер

б) айтайын

в) барса

10. Менің отаным - Қазақстан

Лексикалық тақырып: Қазақстан - тәуелсіз мемлекет.

1. Мәтінді оқыңыз. Мазмұнын айтыңыз.

Жер көлемі жағынан дүние жүзінде Қазақстан 9 орында тұр. Республика

шығысында Алтай тауларынан басталып, батысында Каспий ойпатына, ал

солтүстігінде Батыс Сібірден оңтүстігінде Тянь-Шань тауларына дейін созылып

жатыр. Қазақстанның ұлан - байтақ жерімен көптеген елдер шектеседі. Шекараның

ұзындығын нақты айтқанда, Ресеймен - 6467 шақырым, Өзбекстанмен - 2300,

Түрікменстанмен - 380, Қырғызстанмен - 980, Қытаймен - 1460, Каспий теңізі

жағалауы - 600 шақырым. Демек, шекарамыздың жалпы ұзындығы - 12187

шақырымға созылып жатыр. Еліміздің 14 облысында 126 ұлттың өкілдері тұрады.

Отанымыздың астанасы - Астана қаласы. Қазақстан Республикасы- тәуелсіз

мемлекет. Осынша ұлан-байтақ жерді, небір нәубет заманда қазақтың хандары

мен батырлары қаны мен жандарын салып қорғап қалды. Қазақстан жері пайдалы

қазбаларға бай, орман - тоғайлары, өзен көлдері, асқар таулары да бар. Жері өте

үлкен болғандықтан ауа-райы әр жерінде, әр түрлі болады. Солтүстіктің қысы

суық, жазы салқын, батыс пен шығыста, орталықта қыс суық, жазы ыстық болады.

1991 жылы 16 желтоқсан күні Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялады. Қазақстан

бүгінде гүлденген, дүние жүзі таныған ел.

2. Мәтін бойынша тапсырма.

1. Мәтінге ат қойыңыз.

2. Мәтінді бірнеше бөлімдерге бөліңіз.

3. Әр бөлімнің тірек сөйлемін табыңыз.

4. Әр бөлімге ат қойыңыз.

5. Тақырып бойынша мазмұндама жазыңыз.

3. Сөйлемдерге сұрақ қойыңыз.

1. __________________________________________________________ ?

Жер көлемі жағынан дүние жүзінде Қазақстан 9 орында тұр.

160 Қазақ тілі практикумы

2. __________________________________________________________ ?

Еліміздің 14 облысында 126 ұлттың өкілдері тұрады.

3. __________________________________________________________ ?

Отанымыздың астанасы- Астана қаласы.

4. __________________________________________________________ ?

1991 жылы 16 желтоқсан күні Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялады.

5. __________________________________________________________ ?

Қазақстан бүгінде гүлденген, дүние жүзі таныған ел.

4. Сөз тіркестерімен сөйлемдер құраңыз.

Отанымыздың астанасы, дүние жүзі, тәуелсіз мемлекет, ұлан-байтақ жер,

қорғап қалды, пайдалы қазбалар, ауа-райы, Қазақстан бүгінде.

5. Қазақ тіліне аударыңыз. Сөйлемдерді оқыңыз.

многонациональное суверенное государство

простирается с запада на восток на 3000 км.

1. Қазақстан

и с севера на юг на 1500 км.

богат полезными ископаемыми

превратился в развитую страну.

площадь более чем 2,7 млн кв. км.

2. Қазақстанның земля была населена первыми людьми 300 тыс. лет

новые города появились.

выращивают арбузы, дыни, яблоки, виноград, свеклу,

рис, хлопок.

3. Қазақстанның погода жаркая и сухая

оңтүстігінде редко идут дожди.

растет хлеб и овощи

4. Қазақстанның погода нежаркая

солтүстігінде часто идут дожди.

6. Қазақ тіліне аударыңыз және оларды пайдаланып әріптесіңізге сұрақ

қойыңыз.

Суверенный, поселиться, численность населения, природа, расти, полезные

ископаемые, появиться, кочевой, развиваться, превратиться.

161

7. Кестені толтырыңыз.

Облыстар Қалалар Өзендер Көлдер Таулар Жер байлығы

8. Мақал- мәтелдерді аударыңыз.

1.Аққу көлін аңсайды,

Адам туған жерін аңсайды.

2. Отанды сүю-Отбасынан басталады.

3. Іргесі берік елді

Жау ала алмас,

Ауызы бір елді

Дау ала алмас.

4. Отан- отттан ыстық.

9. Өлеңдерді мәнерлеп оқыңыз. Қалаған өлеңіңізді жаттап алыңыз.

Отан туралы

Мен оның түнін сүйем, күнін сүйем,

Ағынды өзен, асқар тау, гүлін сүйем,

Мен оның қасиетті тілін сүйем,

Мен оның құдіретті үнін сүйем.

Бар жәндігін сүйемін қыбырлаған,

Бәрі маған «Отан!» деп сыбырлаған

Жаным менің,

Кеудемді жарып шық та,

Бозторғайы бол оның шырылдаған!

Отан!

Бәрінен биік екен.

Мен оны мәңгілікке сүйіп өтем.

Отанды сүймеуің де күйік екен,

Отанды сүйгенің де күйік екен... (М. Мақатаев)

Үш бақытым

Ең бірінші бақытым- Халқым менің,

Соған берем ойымның алтын кенін.

Ол бар болса, мен бармын, қор болмаймын,

Қымбатырақ алтыннан нарқым менің.

162 Қазақ тілі практикумы

Ал екінші бақытым- Тілім менің,

Тас жүректі тіліммен тілімдедім.

Кей-кейде дүниеден түңілсем де,

Қасиетті тілімнен түңілмедім.

Бақытым бар үшінші- Отан деген,

Құдай деген кім десе, Отан дер ем!

... Оты сөнген жалғанда жан барсың ба?

Ойланбай-ақ кел-дағы от ал менен. (М. Мақатаев)

10. Бағандағы сөздерді сәйкестендіріңіз.

Кең қалған ______________________________

Өркениетті жүйе ______________________________

Көшпелі мәдениет ______________________________

Елді қорғап ел ______________________________

Саяси мұрасы ______________________________

Отанды болған ______________________________

Бабалар байтақ ______________________________

Көне сүю ______________________________

11. Суреттерге қарап, мәтін құрастырыңыз.

____________________________

163

12. «Тәуелсіз мемлекет» тақырыбына мәтін құрастырыңыз.

13. Көп нүктенің орнын тиісті қосымшалармен толықтырыңыз.

Ұлы іс Отанға деген сүйіспеншілік..., халыққа деген құрмет..., осы екеуі

үшін еткен еңбек пен ерліктен туады.

Жастары... отаншыл болсын. Отаншыл... - әр адамға керекті ең ұлы қасиет.

Ал отаншылдық өз үйінен басталады. Кімде-кім ата-анасын ардақта..., бірге

туған бауырлары... тату болса, өзінің туған ауыл, қала..., туған ұлтын сыйлап,

қадірле..., сол адам отаншыл болады. Өйткені өз әке-шешесін ардақтама...,

өзгенің ата-анасын құрметтемейді. Өз ауылының тасын сыйламаған, өзге

ауылдың тауын ұнатпайды. Мұны ұлтшылдық... шатастырмау керек. Екеуі

аспан мен жердей.

Елді, жерді, Отанды сүйетіндігіңді сөзбен емес, іспен дәлелде. (Б.

Момышұлы)

14. Сызба бойынша сөз тіркестерін құраңыз.

..........................

Мемлекет

..........................

Өркениетті

..........................

Қорғау

15. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Қазақстан Республикасы туралы не білесіз?

___________________________________________________________

2. Сіз қай жерде туылдыңыз?

___________________________________________________________

3. Сіз Қазақстанға қашан келдіңіз?

___________________________________________________________

4. Сіздің ата-бабаларыңыз қазақ жеріне қашан келіп еді?

___________________________________________________________

5. Қазақстанда тұрған сізге ұнай ма?

___________________________________________________________

164 Қазақ тілі практикумы

Грамматикалық тақырып: Шығыс септігі

Шығыс септік - указывает на исходный пункт, откуда начато или

произведено действие.

1. Берілген сөздерді шығыс септігінде жазыңыз.

Ауыл, көшесі, орталық, мекеме, алыс, үйі, Қостанай, шығыс, батыс, темір,

ағаш, жез, көлік, өндіріс, дүкен, біз, сіз, ол, мен, досы, шеті, сексен, жиырма,

тоғыз, үлкен, кіші, мектеп.

2. Көп нүктенің орнына тиісті жалғауларды жалғаңыз.

Мен ауыл... келе жатырмын. Ол ит... қорқады. Есік... ары тұр. Күз... жаз

жақсы. Алматы... Астанаға бара жатырмын. Ат... секіріп түсті. Жарнама...

оқыды. Тәтті... көбірек ал. Үтір... кейін кіші әріппен жазылады. Мұғалім...

сұрадым. Әр отбасы... екі адам қатысады.

3. Сурет бойынша сөйлеңіз.

4. Сурет бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Қайдан келе жатыр?

____________________________________________________

2. Қай жерден қай жерге бара жатыр?

____________________________________________________

3. Қайдан шығып келе жатыр?

____________________________________________________

Астана Алматы

Атырау Өскемен

165

5. Шығыс септігімен 10 сөйлем құраңыз.

6. Кестені толтырыңыз.

-нан -нен -дан -ден -тан -тен

7. Берілген сөздермен сөйлемдер құраңыз.

1. Ерасылдан __________________________________________

2. Қаладан __________________________________________

3. Алтыннан __________________________________________

4. Жылқыдан __________________________________________

5. Жиырмадан __________________________________________

6. Көшесінен __________________________________________

8. Жақша ішіндегі сөздерді шығыс септігінде жазыңыз.

Хатты (кім) алдыңыз? (Пошта) алдым. Ол кісі (қай) келді? (Шетел) келді. Аю

(орман) шықты. Терезе (не) жасалады? (Шыны) жасалады. (Жүгіру) бірінші

орын алды. (Секіру) үшінші орын алды. (Диктант) қандай баға алдың?

9. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Жұмыстан қазір келдіңіз бе?

___________________________________________________________

2. Үйден қашан шықтыңыз?

___________________________________________________________

3.Оқулықтан оқыдың ба?

___________________________________________________________

4. Темірден нелер жасалады?

___________________________________________________________

5. Қағаздан нелер жасайды?

___________________________________________________________

10. Шығыс септігімен 5 сұраулы сөйлем құрастырыңыз.

166 Қазақ тілі практикумы

Лексикалық тақырып: Ата заң, Тіл туралы заң (7-бап)

1. Сұрақтарға жауап беріңіз

1.Қазақстан Республикасының Конституциясы қай жылы қабылданды?

-----------------------------------------------------------------------------------------2.Ата заң неше бөлімнен,неше баптан тұрады?

-----------------------------------------------------------------------------------------3.Жалпы ережелерде не жайында айтылады?

-----------------------------------------------------------------------------------------4.Адам және Азамат бөлімінде не жайында айтылады?.

-----------------------------------------------------------------------------------------5.Президент бөлімінің 40, 47,48-ші баптарына талдау жасаңыз.

-----------------------------------------------------------------------------------------6.Қазақстан Республикасы Парламентінің құзіреті қандай?

-----------------------------------------------------------------------------------------7. Үкімет жайында не білесіз?

-----------------------------------------------------------------------------------------8. Конституциялық кеңес туралы не білесіз?

-----------------------------------------------------------------------------------------9.Соттар және сот төрелігі бөлімінің ерекшелігі қандай?

-----------------------------------------------------------------------------------------9. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару жайында нешінші

тарауда айтылады?

-----------------------------------------------------------------------------------------10. Қорытынды және өтпелі ережелерде не айтылған?

-----------------------------------------------------------------------------------------2. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

1. ҚР-президенттік басқару нысанындағы ............. мемлекет.

2. Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы- ............

3. Әркімнің .......... ........... құқығы бар.

4. Әркім Республиканың мемлекеттік нышандарын .............. міндетті.

5. Парламент- Қазақстан Республикасын заң шығару қызметін жүзеге

асыратын Республиканың ............ ......... .......... .............. .

6. ҚР Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады , олардың өкілеттігі .......

.......... созылады.

7. Үкімет ҚР-ң ......... .......... жүзеге асырады.

3. Төмендегі сөздермен сөйлем құрастырыңыз:

1.Жарлық

2.Толықтырулар мен өзгертулер

3.Ғимарат

167

4.Мінез-құлық ерекшелігі

5.Қызметтік міндет

6.Кәсіби қызмет

7.Сын-ескертпелер, кемшіліктер

8.Мемлекеттік функциялар

4. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқаруға қатысты өзара

диалог құрастырыңыз.

5. Бағандағы сөздерді сәйкестендіріңіз.

Тағдыр ұрпақтар

Қазақстан қабылдаймыз

Өзіміздің біріктірген

Конституцияны қоғамдастық

Дүниежүзілік халқы

Болашақ құқығымыз

6. Диалогты толықтырыңыз, аударыңыз.

- Дархан, біздің Ата заңымыздың қашан қабылданғанын білесің бе?

- .................................................................................................. .........................................

- Қанша тараудан, неше баптан тұратынын білесің бе?

- .................................................................................................. ..........................................

- Парламент туралы не білесің?

- .................................................................................................. ....................................

.................................................................................................. .......................................................

-Дархан, сен қазақтардың ежелгі заңдарын білесің бе? Тәуке ханның, Есім

ханның Қасым ханның шығарған заңдарын білесің бе? Олар қалай аталады?

- .................................................................................................. ...................................

................................................................................................. .......................................................

- Даланың жазылмаған заңдары туралы айтшы!

- .................................................................................................. ..................................

.................................................................................................... .......................................................

7. Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңымен танысып, талдау

жасаңыз. Тіл мәселесіне қатысты өз көзқарасыңызды білдіріңіз.

8. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. ҚР Тіл туралы Заң қашан қабылданды?

___________________________________________________________

2. ҚР Тіл туралы Заңының 4-бабында не туралы айтылған?

___________________________________________________________

168 Қазақ тілі практикумы

3. Шетелдік заңды және жеке тұлғалармен мәмілелер қай тілде жасалады?

___________________________________________________________

4. Тіл туралы заңның қай баптарына, қандай өзгерістер енгізер едіңіз?

___________________________________________________________

8. Берілген тапсырмаларды әңгімелеңіз.

1. Мемлекеттік тіл баспасөз бен бұқаралық ақпарат құралдарында.

2. Мемлекеттік тілді топонимикалық атауларда, ұйымдардың атауларында

пайдалану тәртібі.

3. Азаматтардың өтініштеріне қайтарылатын жауап тілі.

4. Тіл туралы заңды бұзғаны үшін жауаптылық.

5. Деректемелер мен көрнекі ақпарат тілі.

6. Тіл - мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі

басқару органдарында.

9. Мақал- мәтелдерді жалғастырыңыз.

1. Адам көңілінен азады,

..........................................................

2. Артық тұз асқа залал,

..........................................................

3. Арқанның ұзыны,

..........................................................

4. Сөз беру- бір абырой.

..........................................................

5. Сөйлегенше сөзіңе өзің қожа,

..........................................................

Грамматикалық тақырып: Көмектес септік

Көмектес септік - используется для обозначения материала, орудий,

предметов с помощью которых совершаются действия, а так же для

обозначения средств передвижения и совместности действия.

1.Өлеңді түсініп оқыңыз, қарамен жазылған сөздерге сұрақ қойыңыз.

Септеу

Атау:

Барлығыңа үлгі болар, қарақтар,

Байсалды да, ақылды да Марат бар.

Ілік:

Жеке басым ең алдымен Мараттың

Жасы үлкенді сыйлағанын жараттым.

169

Барыс:

Сенбейсің бе, күнделіті парақта:

Талай бестік қойылыпты Маратқа.

Табыс:

Батыл емес дей алмайсың Маратты,

Сол үйретті ауылдағы бір атты.

Жатыс:

Алғыссыз күн болған емес Маратта,

Жетеді онда ынта, жігер, талап та.

Шығыс:

Қай өнер де табылады Мараттан,

Ән салғанда жұртты аузына қаратқан.

Көмектес:

Міне, сондай жақсы бала Маратпен,

Дос бола алмай жүргендер де бар, әттең! (Қ. Мырзалиев)

2.Берілген сөздерді көмектес септігінде жазыңыз.

Дала, бала, қыз, қолы, кітабы, дәптер, көшесі, бас, ат, көлік, құжаттар,

орталық, мекеме, біз, сіз, ол, мен, досы, шеті.

3.Жақша ішіндегі сөздерді көмектес септігінде жазыңыз.

1. Біз Абай (даңғылы) келе жатырмыз.

2. Олар шетелге (балалары) кетті.

3. Бақыт киноға (Әсел) барады.

4. Асанның үйі тек (көлік) ғана жететін жер екен.

5. Қонақтар (біз) бірге баратын болды.

4. Көмектес септігімен 10 сөйлем құраңыз.

4. Сурет бойынша сөйлемдер құраңыз.

_________________

170 Қазақ тілі практикумы

5. Сұрақтарға көмектес септігімен жауап беріңіз.

1.Жексенбі күні тауға кіммен барасыз?

__________________________________________________________

2. Күнделікті жұмысыңызға қандай көлікпен барасыз?

__________________________________________________________

3.Сіз үйіңізді немен жылытасыз?

__________________________________________________________

4.Кімдермен көршісіз?

__________________________________________________________

5.Шөпті немен тасиды?

__________________________________________________________

6. Көмектес септігін пайдалана отырып, мәтін құраңыз.

Лексикалық тақырып: ҚР Рәміздері, ҚР Президенті.

1. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді жазыңыз:

1.Біздің ... - шеңбер ішінде.

2.Елтаңбадағы ең негізгі ... - шаңырақ.

3.Қазақ халқында « ... отбасынан ...» деген ... бар.

4.Шаңырақ - қазақ ... белгісі, ... .

5.Шаңырағы бар ... тарихта болған емес.

6.Ұлтттық ... қазақ халқының ... өте байланысты, ал ... , жылқы, ... қазақ ...

негізі.

7.Елтаңбаның ... ... - алтын түстес.

2. Сөйлемдерді аяқтап жазыңыз.

1.Шеңбер мағынасы тіршілік ... .

2.Отбасы - шаңырақ ... .

3.Елтаңба композициясында - ай мүйізді, алтын қанатты ...

4.Елтаңбадағы ең басты белгінің бірі - бес бұрышты жұлдыз ... .

3. Диалогты толықтырыңыз.

-Мемлекеттік Елтаңбада нелер бейнеленген?

- .................................................................................................... ............

- Елтаңба қай жерлерде пайдаланылады?

- .................................................................................................... ............

- Елтаңбадағы шаңырақ ненің белгісі?

- .................................................................................................... ............

- Елтаңбадағы ай мүйізді қос пырақ қандай ұғымды береді?

- .................................................................................................... ............

171

- Елтаңбадағы жұлдыздың қандай мағынасы бар?

- .................................................................................................... ............

4. Өлеңді мәнерлеп оқыңыз. Аударыңыз.

Елтаңба

Қатар ұшқан қос тұлпар,

Ай астында қазақ үй.

Қалықтаған жас сұңқар

Шарықтаған таза күй.

Елтаңбасы елімнің,

Елдігімнің белгісі.

Қара шаңырақ - ел күні,

Асқақтатып тұр мұны.

Елтаңбасы - елдігім,

Елдің тыныш тірлігі. (Т. Молдағалиев.)

5. Мәтінді аударыңыз.

Қазақта «Ат - адамның қанаты» деген мақал бар. Тұлпар - дала пырағы,

оның ғажайып көзге ілінбес шапшаңдығы ер жігітті жеңіске, тәуелсіздікке,

бостандыққа жетелейді. Тұлпар - күннің, қозғалыстың, тұрақтылықтың

сиволы. Айрықша күш - қуаттың, күн нұрынан дарыған ғажайып қасиеттің

иесі. Қанатты тұлпар - қазақ поэзиясында да кең тараған образ. Ол- биік

арманның, шығармашылық шабыттың, қажырлылық пен кеңістікті

жалғастырады. Діни түсінік бойынша, киелі пырақ адамды Тәңірлер мекен

еткен Аспанмен байланыстырады. Ол - мәңгіліктің белгісі. ( «Қазақстан

Республикасының мемлекеттік нышандары» кітабынан.)

6. Мәтіндерді мәнерлеп, түсініп оқыңыз.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік Туы

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туы 1996 жылдың 24

қаңтарындағы Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан

Республикасының нышандары туралы» Жарлығымен белгіленген. Туымызда

көгілдір аспан мен күн бейнесі, күннің астында шарықтай ұшқан дала қыраны

бүркіт және қазақтың ұлттық ою-өрнегі нақышталған. Қазақстан

Республикасының Мемлекеттік туының авторы, суретші Шәкен Ниязбеков.

Мемлекеттік Туымыздың түсі - ашық аспан түстес зеңгір көк. Көк түс -

аспанның, ауа мен құрылықтың белгісі, көк түс адалдықтың, тазалықтың белгісі.

Мемлекеттік туымыз тек қана бір түсті көк. Ол мемлекеттік тұтастық идеясын

білдіреді. Тудағы күн бейнесі, геральдика заңы бойынша, байлық пен берекенің

белгісі. Тудағы қыран бейнесі - еркіндік белгісі. Ұлттық өрнек - қазақ халқының

мәдениетін, поэтикалық және көркем танымын, өнерін білдіреді.

172 Қазақ тілі практикумы

Қазақстан Республикасының Елтаңбасы

«Таңба- тайпа, ру белгісі, қазіргі шекара бағандарына мемлекеттік

елтаңба соғылса, ежелгі тайпалар жаңа жерге қоныстанғанда шекарадағы

тасты өз таңбаларымен белгілеген» (О. Сүлейменов). Біздің Елтаңбамыз -

шеңбер ішінде. Шеңбер мағынасы - тіршілік, шексіз өмір дегенді білдіреді.

Елтаңбадағы ең негізгі белгі - шаңырақ. Шаңырақ - үй, Отан деген ұғымды

білдіреді. Шаңырақ - қазақ елінің белгісі, рәмізі. Елімізде өмір сүріп отырған

қаншама халық қазақ шаңырағының астында бейбіт өмір кешуде.Шаңырағы

бар Елтаңба тарихта болған емес.Елтаңба композициясында - ай мүйізді,

алтын қанатты пырақ бар. Ұлттық өрнек қазақ халқының тұрмысымен өте

байланысты, ал жылқы, тұлпар - қазақ тұрмысының негізі.Елтаңбадағы ең

басты белгінің бірі - бес бұрышты жұлдыз бен елдің аты. Елтаңбаның негізгі

бояуы - алтын түстес.

Елтаңба туларда, мөрлерде, монеталарда, сәулет құрылысында, үй

аспаптары мен қару-жарақтарда, өнер туындылары мен қолжазбаларда,

кітаптарда, сондай-ақ құжаттарда бейнеленеді.

Қазақстан Республикасының Әнұраны

Мемлекеттік гимн - егеменді еліміздің Туы мен Елтаңбасының сазды

баламасы. Мемлекеттік Әнұран әр елде бар. Әнұран - мемлекеттің бірлік

белгісі ретінде қабылданған салтанатты ұран өлең. Тарихи оқиғаларға,

батырларға, жауынгерлерге, түрлі төңкерістерге арналған әнұрандар бізге

бұрыннан белгілі. Мемлекеттік әнұран халық жүрегінің лүпілін танытып,

адамдарды патриоттық сезімге бөлейтін бойтұмар іспеттес. Оның әуенінен

Отанға деген сүйіспеншілік, атамекенге шексіз берілгендік аңғарылса,

сөзінен рухани жан-дүниемізді танытар ұлттық қасиетіміз бен бейбіт

пейіліміз, досқа ашық құшағымыз. Еркіндікке құштар кең көңіліміз жақсы

көрініс тапқан.

Қазақстан Республикасының қазіргі Әнұранының сөзін жазғандар:

Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаев.Әнұранның музыкасын

жазған: Шәмші Қалдаяқов. ( «Қазақстан Республикасының мемлекеттік

нышандары» кітабынан.)

7. Мәтін бойынша тапсырмалар:

1. Мәтіндерді әңгімелеңіз.

2. Әр мәтін бойынша 10 сұрақтан дайындаңыз.

3. Мәтіндердің мазмұнын айтыңыз.

4. Мазмұндама жазыңыз.

8. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Әнұран қандай елдерде бар?

___________________________________________________________

173

2. Әнұран қандай ән, қай кезде айтылады?

___________________________________________________________

3. Әнұран неге шақырады? Неге үндейді?

___________________________________________________________

4. Ұран туралы не білесіз?

___________________________________________________________

5. Мемлекеттік Әнұранымыздың авторлары кімдер?

___________________________________________________________

6. Мемлекеттік Туымызда нелер бейнеленген?

___________________________________________________________

7. Қыран құс ненің белгісі?

___________________________________________________________

8. Ұлттық ою-өрнек не үшін ?

___________________________________________________________

9. Не себепті көк түс ненің символы?

___________________________________________________________

9. Берілген сөздердің мағынасын «түсіндірме сөздіктен» қарап, біліңіз.

Дастан, ұрпақ, ежелден, даңқ, намыс, мәңгілік.

10. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз.

Президент

Президент - мемлекет басшысы, оның ең жоғары лауазымды

тұлғасы болып табылады. Президент - халық пен мемлекеттік билік

бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат

құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі. Ол мемлекеттің

ішкі және сыртқы саясаттарының басты бағыттарын айқындап, ел

ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстан атынан өкілдік

етеді.

Қазақстан Республикасы Президентін жалпыға бірдей тең және төте

сайлау құқығы негізінде Республиканың кәмелетке толған азаматтары

жасырын дауыс беру арқылы жеті жыл мерзімге сайлайды.

Республика През иденті болып тумысынан Қаз ақстан

Республикасының азаматы болып табылатын, қырық жасқа толған,

мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстан Республикасында

кемінде он бес жыл бойы тұратын Қазақстан Республикасының азаматы

сайланады.

11. Сөз тіркестерімен сөйлемдер құраңыз.

Мемлекет басшысы, ең жоғары лауазымды тұлға, құқықтары мен

бостандықтары, халықаралық қатынастар, сыртқы саясат, өкілдік етеді,

тумысынан Қазақстанның азаматы.

174 Қазақ тілі практикумы

12. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

1. Президент- мемлекет басшысы, оның ең ............................ болып табылады.

2. Президент- халық пен мемлекеттік .................................................,

Конституцияның мызғымастығының, адам және адамзат ................................

нышаны әрі кепілі.

3. Қазақстан Республикасының Президенті болып ...................................

сайланады.

4. Қазақстан Республикасының Президентi Конституция мен заңдар негiзiнде

және оларды орындау үшiн Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi

бар ............................................................. шығарады.

1. Қазақстан Республикасының Президентi: «Қазақстан халқына

.............................., Қазақстан Республикасының Конституциясы мен

......................................, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына

...................................., Қазақстан Республикасы Президентiнiң өзiме жүктелген

мәртебелi мiндетiн ............................................ салтанатты түрде ант етемiн», -деп халыққа ант берген сәттен бастап қызметiне кiрiседi.

13. Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті жайлы не білесіз?

__________________________________________

___________________________________________________________

14. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Қазақсатан Республикасының алғашқы Президенті кім?

____________________________________________________________

2. Ата заңның нешінші тарауында, баптарында Президент туралы айтылады?

____________________________________________________________

3. Президенттің міндеттері мен құқықтарын білесіз бе?

____________________________________________________________

4. Коституцияның Сіз келіспейтін тұстары бар ма?

____________________________________________________________

175

5. Президентпен кездессеңіз, ең алдымен не жайында сұрар едіңіз?

____________________________________________________________

15. Елбасының ерен еңбектері жайында «Тұңғыш Президент»

тақырыбына мәтін құраңыз. Мазмұнын айтыңыз.

Грамматикалық тақырып: Қаратпа сөз

В казахском языке обрашение бывает разных вариантов в зависимости от

возраста, пола, уважительное, ласковое, офицальное. Қалқам, қарағым,

апай, ағай, шырағым ... .

1. Өлеңді оқып шығып, мазмұнын айтыңыз, қаратпа сөздерді табыңыз.

Азаматым, ардагерім, өренім,

Қатарыңнан қалмай жырлап келемін.

Елің биік, еңсең биік, қыраным,

Өздеріңді ғарыштардан көремін.

Шұғылалы күн нұрына қараймын,

Қарап тұрып ақ самайды тараймын.

Қазақстан, айналайын атыңнан,

Қазақстан, қасиетті арайлым. (М. Хкімжанова)

2. Оқып шығып, құрамынан қаратпа сөздерді тауып, тыныс белгілерін

қойып көшіріңіз.

1. Сенің адалдығыңды білемін ғой Қасен.

2. Ардақты досым жердің асты-үстіндегі қазынаның барлығы сол жерге

маңдай терін тамызып еңбек еткен адамдікі -дейді.

3. Артық сөзім болса айып етпеңіз ұстазым - дейді кіші шәкірт.

4. Шырғым майды маған бер де мынау шелекпен бір шелек су әкеле ғой! -

дейді.

5. Ата асқа түс! - дейді балалар.

6. Жарайсың балам! Қолыңнан іс келеді екен - депті.

3. Қаратпа сөздерді тауып астын сызыңыз, сөйлемдерді орыс тіліне

аударыңыз.

1.Тақсыр, жарлығыңызды естіп, өтірік әңгіме мен өтірік өлең айтқалы келіп

тұрмын! - дейді тазша. 2.Жаным-ай, жас бала көрінесің! 3.Сенен естияр

талай адамдар да айтамын деп келіп, айта алмай кеткен.4.Кәне, балам, енді

өтірік өлең айтшы! 5.Жарқыным, пышағың бар екен, өзің жарып жей ғой! -

деді. 6.Мінеки, тақсыр, туғаннан бергі жерде басымнан өткен істер осы, -деп, тазша әңгімесін бітірді.

176 Қазақ тілі практикумы

4. Диалогты қаратпа сөздермен жалғастырыңыз.

- Әйгерім, менің құжаттарым қайда?

- Тиісті құжатарды банкке жіберіп қойдым, Абылай Мақсатұлы.

- Жарайсың, Әйгерім, жақсылығыңды ұмытпаймын, рахмет!

- ............................................................................................

5. Қаратпа сөздерді пайдаланып, сөйлемдер құраңыз.

Апа __________________________________________________

Азамат __________________________________________________

Досым __________________________________________________

Төлеген Сабырұлы ___________________________________________

Қыздар __________________________________________________

Балалар __________________________________________________

Шырағым __________________________________________________

Айналайын _________________________________________________

Күнім __________________________________________________

6. Қаратпа сөзреді пайдаланып, сұраулы сөйлемдер құраңыз. Үлгі: Марат,

бүгін қай күн?

7. Қаратпа сөздерді пайдаланып, суреттерге қарап диалогтар жазыңыз.

_______________________________________

177

Лексикалық тақырып: Қазақстан қалалары

1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз, аударыңыз.

Ертеде қазақ ордасы болып - Түркістан қаласы саналған. Ежелгі аты

Ясы болған Түркістан түркі тектес халықтардың қасиетті мекені. Оның

екінші Мекке саналуыда тегін емес. ХХ ғасырда кеңестік билік орнағанда,

астана Ташкент қаласы болды. 1920-1925 жылдары Орынбор қаласы астана

болды. 1925 жылы әкімшілік Орынбордан Ақмешітке көшірілді. 1929 жылдан

1997 жылға дейін Республика астанасы Алматы болды. 1994 жылы

Республика Парламенті Қазақстан астанасын Ақмолаға көшіру туралы

ұйғарым жасап, одан кейін Республика Президентінің «Қазақстан

Республикасының астанасы туралы» жарғысы шықты. Осы құжаттарға

сәйкес 1997 жылдың 10 желтоқсанында Қазақстаннның астанасы Ақмолаға

көшірілді. Жаңа астананы дүние жүзіне таныстыру рәсімі 1998 жылдың 10

маусымында болды.

2. Қазақстаның астаналарын хронологиялық тәртіппен жазыңыз.

1. ........................................................................

2. ........................................................................

3. ........................................................................

4. .........................................................................

5. .........................................................................

6. .........................................................................

3. Мәтінді оқыңыз. Мазмұнын айтыңыз.

Отырар қаласы

Арыс өзенінің Сырдарияға құяр тұсында талай ғасырлар бойы ел есінде

сақталған өлі қала үйіндісі жатыр. Бұл- Отырар қаласы. Бүкіл шығысқа аты

әйгілі, орта ғасырдың ұлы ойшылы, көзі тірісінде «екінші ұстаз» атанған

Әбу Насыр әл-Фараби туған. Араб жазушылары бұл қаланы Фараб деп

өзгерткен. Отырар екі мың гектар жерді алып жатты. Қала көшелері

өте тығыз салынған. Қала ғимараттары арасында мешіт, монша тәрізді

қоғамдық құрылыстар да болды. Сонымен бірге Отырарда әлемдегі ең бай

екінші кітапхана (Александрия кітапханасынан кейінгі) орналасты.

Отырардың керуен кіріп-шығып жататын бес қақпасы болған. Олар:

Дарбаза қақпа, Алтын қақпа, Пышақты қақпа, Хансарай қақпа, Құл қақпа.

Отырардың гүлденуі моңғол шапқыншылығынан кейін тоқталып қалды.

Қадырхан бастаған қала халқы Шыңғыс хан әскерлеріне алты ай бойы

берілмеген. Шыңғыс хан өлгеннен соң Отырар қайтадан дамып, гүлденді.

Отырар халқы мен Қадырханның ерлігі жайында М. Шаханов «Отырар»

поэмасын жазды.

178 Қазақ тілі практикумы

4. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Отырар қандай қала болған?

--------------------------------

2. Отырардың қанша қақпасы болған?

--------------------------------

3. Отырар қаласы туралы қандай деректер білесіз?

--------------------------------

5. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Тараз

Тараз қаласы бұрын: Әулие - Ата, Жамбыл деп аталған. Тараз

Қазақстаннның ең ежелгі қалларының бірі. Тараз бекіністі үлкен қала болған.

Онда сәулет өнерінің үлкен ескерткіштері бар: Қарахан мазары, Айша бибі

күмбезі, Бабаджа Хатун ғимараты. ХV ғасырдан бастап Тараз қаласы

құлдырай бастады. Оның бірте-бірте халқы азайып, қала кішірейіп, ХVІІ

ғасырдан бері қарай оны Әулиеата деп атады. (Т. Тұрлығұлов)

6. Сөз тіркестерімен сөйлемдер құраңыз.

Сәулет өнері, бірте-бірте, үлкен ескерткіштер, Әулие-Ата болған, көне

ғимараттар, құлдырай бастады, Тараз қаласы.

7. Мәтінді түсініп оқыңыз.

Жезқазған

Пайдалы қазбаларды игеру нәтижесінде салынған жаңа қалалардың бірі

- Жезқазған. Мұнда кен - металлургия комбинаты бар. Атақты ғалым Қаныш

Имантайұлы Сәтбаев есімімен аталатын бұл кәсіпорын - алыптардың

алыбы. Жезқазған комбинатының мыстарын туған еліміздің қажеттеріне

жаратып, одан әрі алыс, жақын шетелдерге жөнелтіп жатады.

Жезқазған жері әрі төрт түлік малға бай. Бұл кең байтақ алқап - тұтастай

түсті металдар алқасы.

8. Сөйлемдерге сұрақтар қойыңыз.

1. Мұнда кен - металлургия комбинаты бар.

--------------------------------

2. Атақты ғалым Қаныш Имантайұлы Сәтбаев есімімен аталатын бұл

кәсіпорын - алыптардың алыбы

--------------------------------

3. Жезқазған жері әрі төрт түлік малға бай.

--------------------------------

179

9. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз.

Астана - әсем қала

Астана- Қазақстанның астанасы. Қаланың негізі 1830 жылы қаланған.

1832-1861 жылдар аралығында қала Ақмола қаласы болып аталды да, КСРО-да тың және тыңайған жерлерді көтергенде Целиноград қаласы болып

өзгертілді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, астананы көшіру шешімі

қабылданды. Қаланың аты- Астана деп аталды.

Астана- алып құрылыстар қаласы. Қысқа мерзім ішінде мұнда бірнеше

үлкен құрылыстар салынып жатыр. Астана қаласының ортасынан Есіл өзені

ағып жатыр. Астана қаласында Президент сарайы, Министрліктердің үйлері,

көп қабатты жаңа үйлер, Парламент ғимараты, «Интерконтиненталь» қонақ

үйі, Еуразия университеті, Жастар сарайы бой көтерді. Парламент үйінің

алдында Төле би, Қазыбек би, Әйтеке бидің ескерткіштері орнатылды. Есілдің

оң жағасында жаңа Астана ерекше көз тартады. «Бәйтерек» ғимараты,

«Қазақ елі» монументі Шетелдерден келген қонақтарды таң қалдырады.

ХХІ ғасырда Астана әлемдегі ең сұлу, гүлденеген астаналардың бірі

болады.

10. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Астана қандай қала?

-------------------------------?

2. Астананың негізі қашан қаланды?

-------------------------------?

3. Целиноград болып қашан өзгертілді?

-------------------------------?

4. Қала жаңа атын қашан алды?

-------------------------------?

5. Астананың қандай құрлыстарын білесіз?

-------------------------------?

11. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Алматы - көне қала

Алматы - көне қала. Археологтардың айтуынша бұдан екі мың жыл

бұрын Алматының орнында бұрын да қала болған. Ежелгі заманның өзінде-ақ Алматы деп аталған. 1854 жылы Кіші Алматы өзенінің бойында

Алматының іргетасы қаланған. Әскери бекініске Верный деген ат берілді.

1921 жылы қалаға Алматы деп өз аты берілді. Алматы Қазақстанның оңтүстік

астанасы. Алматының өте ірі, аса дәмді, шырынды апорты Еуропаға кеңінен

мәлім. Алматыда оқу орындары, көп қабатты үйлер, театрлар, кинотеатрлар,

мұражайлар, мәдениет сарайлары, ірі сауда орталықтары өте көп. Қалада

Медеу мұз айдыны, Көктөбе аспалы жолы бар.

180 Қазақ тілі практикумы

12. Жақша ішіндегі сөздерді аударыңыз.

Алматы қаласы - (южная столица Республики Казахстан)

Алматының (очень крупные, очень вкусные, сочные апорты) Еуропаға

кеңінен мәлім.

Алматыда (учебные заведения, многоэтажные дома, театры, кинотеатры,

музеи, дворцы, крупные торговые центры) бар.

13. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

Алматы - Қазақстанның ............................................. астанасы.

Алматы - .................................. қала.

Қалада ........................... айдыны, Көктөбеде ................................... жолы бар.

Алматы - ерекше ............................ қала.

14. Өлеңді түсініп оқыңыз. Жаттап алыңыз.

Түнгі Алматы

Түнгі Алматы тұманы ашылғанда,

Алатауға ай келіп асылғанда,

Нұр жанады, аспанның жұлдыздары,

Алматының үстіне шашылған ба?!

Сүйіседі көшелер көшелермен,

Бір рақат сезесің еселенген.

Осы сиқыр қалада өскеніңмен,

Таңданасың туристей кеше келген.

Емен, терек еркімен қауышады,

Қайың менен қарағаш танысады.

Алатаудан басталған ақ бұлақтар,

Алматыға жеткенше жарысады.

Алматыға жеткенде аң-таң болып,

Арықтармен ақырын тартар жолын.

Ашуланып бір сәтте тұра қалып,

Атылады аспанға фонтан болып.

Судың аты- су ғой, ол бұғына ма,

Тау бұлағы көлшікке тығыла ма?!

Су сәулеге ұмтылып, сәуле суға,

Айналады ғажайып шұғылаға,

Сонда Алматы ұқсайды Құбылаға.

Ұзатылар қыздайын үлпілдеген,

Шақырасың назыңмен, күлкіңменен...

Алматы- жүрегі Алатаудың!

Тау ұйқыға кеткенде бүлкілдеген. ( М. Мақатаев)

181

15. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Алматы қандай қала?

--------------------------------

2. Алматыда нелер бар?

--------------------------------

3. Қалада қандай ықшамаудандар бар?

--------------------------------

4. Алматының ежелгі аты қалай болған?

--------------------------------

5. Алматы Еуропаға несімен мәлім?

--------------------------------

16. Қазақ тіліне аударыңыз.

Южная столица, древний город, сочный апорт, ледяной каток Медео,

канатная дорога Коктобе

Грамматикалық тақырып: Одағай

Одағай (междометие) - особая часть речи, которая выражает, но не

называет различного рода эмоций, чувства и побуждения. Одағай не

изменяется и не является членами предложения.

1. Көп нүктенің орнына берілген сөздерді қойыңыз: Жарайсың! Қап! Әй!

Кешіріңіз! Кә-кә!

1. Келе ғой ... !

2. ..., міне жігіт!

3. ..., әттеген-ай кеш болып кетті!

4. ..., сізден сұрауға бола ма?!

5. ..., сен өзі қандай адамсың?!

6. ..., өркеннің өссін балам!

2. Берілген одағай сөздермен сөйлемдер құраңыз.

1. Құдай-ау! _________________________________________________

2. Аһа! _____________________________________________________

3. Жетер! ____________________________________________________

4. Рахмет! ___________________________________________________

5. Кеш жарық! _______________________________________________

6. Мә! ______________________________________________________

7. Бәрекелді! ________________________________________________

182 Қазақ тілі практикумы

3. Кестені толтырыңыз.

Одағайдың түрлері

1. Көңіл-күй

2. Жекіру

3. Сыпайыгершілік және

тұрмыстық қолдану

4. Үй жануарларын

шақыру

4. Қайсысын қалай шақырады?

1. ___________ 2. ___________ 3. ___________ 4. ___________

5. ___________ 6. ___________ 7. ___________

5. Диалагты одағайлармен жалғастырыңыз.

-Ғафу етіңіз, бұл менің орным еді!

-Ой, кешіріңіз, мархабат!

- ..............................................................

- ...............................................................

6. Төмендегі сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.

1. Құдайға шүкір, жаңбыр бүгін жауған жоқ! 2. Мә, ал! 3. Ал, тұрайық,

кешігіп қалармыз! 4. Кешіріңіз, мен ұмытып кетіппін! 5. Шіркін, жаздың

жайма шуақ кездері-ай!

7. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

1. Ура, мы победили! 2. Боже, когда же наступит весна?! 3. Браво, Вы

выступили прекрасно! 4. Эй, поехали! 5. Надо же, такому случиться! 6. Ага,

попались?! 7. Ну, погоди!

183

8. Өзіңіз білетін одағай сөздерді жазыңыз. Талдап, түсіндіріңіз.

--------------------------------

----------------------------------------------------------------

--------------------------------

Лексикалық тақырып: Қазақстан табиғаты

(тау, көл, жан-жануарлары)

1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз.

Темір кенін Қазақстанның қай түкпірінен болса да іздеуге болады.

Әсіресе - Торғай даласы, Қарағанды және Ақмола облыстарының батыс

жағы, Ұлытау, Қарсақбай, Көкшетау бөктерлері, Балқаш жиектері, Ақтөбе

және Қазақстаннның оңтүстік облыстары, Алта тауы. Қазақстан мыс пен

полиметалл қоймаларына қисапсыз бай. Алтай, Шыңғыс, Тарбағатай,

Сауыр, Жоңғар Алатау, Қаратау, Мұғаджар, Ұлытау, Қарқаралы тауларында,

Жезқазған ойпатында, Балқаш маңында, Сарыарқада және тағы басқа

көптеген жерлерде түсті металл рудаларының, қазір белгілі болған кен

көздерімен қатар әлі де ашылмаған алыптары бар екендігі сөзсіз. («Білім

және еңбек» журналы.)

2. Мәтінді аударыңыз, мазмұндама жазыңыз.

Қазақстан орман шаруашылығының қалыптасуы күрделі де қиын жолдан

өтті. Ол 1966 жылы ғана Дербес мемлекеттік комитет болып, соның

нәтижесінде 1978 жылы министрлік ұйымдастырылған. Содан бергі уақытта

елеулі жұмыс атқарылды. 1966 жылдан бері ағаш отырғызылған жердің

ауданы 1316 мың гектарға ұлғайды. Республика орман қорының жалпы

ауданы 21,6 миллион гектарға, соның ішінде ағаш отырғызылған жерлер 9,6

миллион гектарға жетеді. («Егеменді Қазақстан» газеті.)

3. Берілген мәліметтерді пайдаланып, мәтін дайындаңыз.

7 қорық

1. Ақсу - Жабағылы қорығы - 1926 жыл

2. Алматы қорығы - 1931 жыл

3. Наурызым қорығы - 1934 жыл

4. Барсакелмес қорығы - 1939 жыл

5. Марқакөл қорығы - 1976 жыл

6. Қорғалжын қорығы - 1979 жыл

7. Үстірт қорығы - 1984 жыл

184 Қазақ тілі практикумы

Ғалымдардың зерттеуі бойынша, жануар, жәндік

тұрмақ, тіпті көктемде көктеп, күзде қурайтын өсімдіктің де өзіне тән жаны,

мінезі бар көрінеді. Өсіп, жайқалып тұрған жапырақтарға биолог ғалымдар

ультра жазу аппараттары арқылы мынадай қызықты тәжірибе жасапты.

Сабағына арнайы байланыс құралын орнатып, өздері жапырақты жұлуға

қол созған. Сөйтіп, жапырақты ұстағанда, экранда қорқыныш діріл пайда

болған. Жапырақты жұлып алғанда, экрандағы қорқыныш дірілі де жоғалған.

Яғни, бір ғұмыр үзілді. Жансыз деп есептейтін қарапайым жапырақтың

өзінде осыншама сезім болуы неткен ғажап десеңізші! Ал қалампыр гүліне

жасалған тәжірибе тіптен керемет. Жас, сұлу қыздар иіскесе, гүлін ашып,

кәдімгідей сүйсініпті. Жиіркенішті біреулерді ұнатпай, тыжырыныпты.

Темекі тартқан, арақ ішкендердің демінен қорқып, гүл жабыла бастапты.

Ғажап емес пе?!

Халқымыз қасиетті құс деп ардақтайтын аққу көгілдір шағында

жұптасады екен де, қалған ғұмырын аса тату бірлікте өткізетін көрінеді.

Олардың бір-біріне деген махаббаты соншалық - жұптың бірі қапияда қаза

тапса, екіншісі қайғыға шыдамай, әуеден құлдилап келіп, жерге соғылып

өлетініне немесе нәр татпай, жан тәсілім ететініне табиғат әуесқойлары талай

мәрте көз жеткізген.

4. Аң балаларының атауларын білесіз бе? Үлгі бойынша айтыңыз.

Үлгі: Жылқының баласын құлын дейді.

Аю ______________ Түлкі _____________

Арқар ____________ Аққу _____________

Қасқыр ___________ Мысық ___________

185

Түлкі _____________

Қонжық, көгілдір, жәутік, алан, бөлтірік, қозықа, мәуиы.

5. Мәтінді аударыңыз.

Тырна

Қар еріп, сай-сала бұлақ сылдырына толғанда, көгілдір көктемнің көктегі

жаршысындай болып тыраулап тырналар келеді. Оның алыстан талып

жеткен үнін естігеніңмен, көзіңе бірден шалына қоймайды. Күн ұясына

қона, тырналар аялдама жасайды. Ұзақ жолдан шаршаған олар түні бойы

қонақтап, ертеңгі сапарға күш жинайды. Бәріміз осындамыз ба дегендей-ақ

таңертең бір-біріне дауыс беріп, түгендеп, хабарлдасып алады да, аспанға

қайта көтеріліп, сап түзеп, кете барады. Тырна - өте сақ құс. Күзетте тұрған

кәрі тырна жақындап келе жатқан адамды сезіп қалса болды, тыраулап қатер

белгісін бере қояды. («Ол кім? Бұл не?» кітабы.)

6. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз. Аударыңыз.

аққу, үкі, шіл, ақбөкен.

1. ... - тауық тәрізді құс. Олар шыршалы орманда, аралас ормандарда

мекендейді.

2. ... - жабайыланған қой тұқымдас. Жыртқыш аңдар қатер төндіргенде,

олар адамды паналап, қойға қосылып кететіні де бар.

3. ... - жыртқыш құс. Қараңғыда жердегі жалғыз ноқатты көре алады. Күндізгі

көруі де кем емес.

4. Шалқар көл еркесі - ... . тұмсығының кейбір жері қара, қалғаны қызғылт

сары және тұмсығының үстінде томпақ мүйізшесі болады. Бұл әсем құстың

тазалығы мен сұлулығын ескеріп, жұртшылық қыз-келіншектердің нәзіктігін,

келбеттерін соған теңейді.

186 Қазақ тілі практикумы

7. Суретті әңгімелеңіз.

8. Өлеңдерді мәнерлеп оқыңыз, мазмұнын айтыңыз.

Орал тауы

Таласқан аспанменен көкпеңбек тас,

Қарасаң төбесіне айналар бас.

Жасаған мейірімі кең қадір тәңірі,

Шығарған сол тауынан алтын, алмас.

Жіп-жиі, шытырманды түрлі ағаш,

Тұрғаны мұнарланып өсіп жалғас,

Қарағай, шырша-батыр бір қалыпта:

Шілде, жаз, қысын, күзін есіне алмас!

Ішінде аю, қасқыр, түрлі аң толған,

Адамзат батып жалғыз аяқ салмас.

(М. Жұмабаев)

Көкшетау Хантәңірі

Аспанменен тірескен Шыңның мен танымаймын аласасын,

Тәңірімен тілдескен Төбеде де аласамен талсасың.

Көкшетауым біп-биік. Тянь-Шаньнның шашқтаулы найзасындай

Қою қара көк бұлт Қайсысың Хантәңірімен жанасасың?

Жайнап, ойнап, құлпырып, Шыңның мен ұнатамын биіктігін,

Көкшетауды тұр сүйіп. Шырқай кеп шыңырау көктен сүйіпті Күн.

Көкшетаудың көзі жас, Түндігін түртіп тұрған көк аспанның,

Ылғи мең-зең, айнымас Қанеки, Хантәңірінен иықты кім?!

Қалың тұман мұнардан. (М.Мақатаев)

Инелік өтпес жіп-жиі,

Оқтан түзу тал бойы

Қарағайға оралған. (М. Жұмабаев)

187

9. Сіз Жетісудың жеті өзенін білесіз бе?

2. ....................

1......................3. ..........................

7. ...................... 4. ............................

6. ......................... 5. ..............................

Грамматикалық тақырып: Шартты рай

Шартты рай - используется для обозначения действия, осуществление

которого возможно при определенном условии. Образуется путем

прибавления к основе глагола суффиксов -са,-се + личные окончания.

1. Сөйлемдерді аяқтаңыз.

1. Егер ертең суық болса, _______________________________________

2. Қалаға барсақ, ______________________________________________

3. Егер оны көрсем, ____________________________________________

4. Сіздер барсаңыздар, __________________________________________

5. Жақсы жаңалық естісең, ______________________________________

6. Сіз Алматыға келсеңіз, _______________________________________

7. Жазира айтса, _______________________________________________

8. Сендер күлсеңдер, ___________________________________________

2. Орыс тіліне аударыңыз.

Ертең күн қызарып батса, күн ыстық болады. Астанаға барсаңыздар,

бізді ала кетіңіздер. Азамат оны кездестірсе, міндетті түрде сөйлеседі.Егер

сендер келмесеңдер, олар келсін. Сіз оқысаңыз, олар да оқиды.Қыздар

бармаса, мен де бармаймын.Қонаққа шақырсаңыз, біз барамыз.Олар

келмесе, ойын басталмайды.

3. Қазақ тіліне аударыңыз.

Если ты ее увидешь, пусть позвонит мне. Если вы пойдете в кино, скажите

им. Если они сходят на работу , то сами все увидят. Если вы будете смеяться,

я ничего не буду говорить. Если он не выполнит задание, его не примут.

Если пойдет снег, я останусь здесь.

188 Қазақ тілі практикумы

4. Көп нүктенің орнына сөйлемнің алғашқы жартысын жазыңыз.

1. --------------------, мен де барамын.

2. ---------- ----------, бәрі күледі.

3. --------------------, маған да айтыңыздар.

4. --------------------, ол міндетті түрде күтеді.

5. --------------------, әрине, күн суытады.

5. Берілген сөздермен сөйлемдер құраңыз:барса, келсе, жазса, сөзінде

тұрса, жаңбыр жауса, күн жылынса.

6. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Егер жұмысқа кешігіп қалсаңыз не істейсіз?

--------------------------------

2. Досыңыз айтқанында тұрмаса қайтесіз?

--------------------------------

3. Қоғамдық көлікте жағымсыз музыка жүйкеңізді тоздырса не істейсіз?

--------------------------------

4. Орынсыз мақтау естісеңіз не істейсіз?

--------------------------------

5. Егер біреу жасаған қателігі үшін кешірім сұраса қайтер едіңіз?

Лексикалық тақырып: Ұлы адамдар - хандар, билер

1. Тұлғаларды танисыз ба? Әңгімелеңіз.

1. ____________ 2. ____________ 3. ____________

5. ____________ 6. ____________

4. ____________

189

2. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

Абай - великий казахский поэт, композитор, философ, основополжник

казахской письменной литературы. Он родился в 1945 году. Отец Абая был

строгим, человеком. Мама Абая - Улжан была доброй, мягкой,

красноречивой. Бабушка Зере и мама Улжан воспитовали Абая. В 9 лет он

пошел в религиозную школу. В 13 лет отец ого забрал из школы. 3 месяца

он проучился в русской школе, прочел Пушкина, Лермонтова, Крылова и

перевел их произведения на казахский язык. А на переведенные им «Песня

Татьяны», «Горные вершины» написал музыку, и сейчас народ любит и

поет эти песни. В своих произведениях Абай сильно кретиковал волостных

и местных правителей. Абай умер в 1904 году. В 1909 году в Петербурге

вышла в свет книга «Стихи казахского поэта Ибрагима Кунанбаева».

Произведения Абая переводились на иностраннные языки. Сейчас его

произведения известны всему миру.

3. Абайдың нақыл сөзі бойынша шағын мәтін құраңыз.

Жаман дос - көлеңке,

Басыңды күн шалса, қашып құтыла алмайсың.

Басыңды бұлт шалса, іздеп таба алмайсың.

4. Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

«Хан»сөзі - көне Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінен бастап белгілі

болып келе жатқан сөз. Ол түркі халықтары мен моңғолдарда хаған, қаған,

қаһан түрінде жұмсалып лауазымды білдірген. Бұл сөз алғашқыда тайпа

көсемі деген ұғымды білдірсе, кейінірек ол жоғарғы мемлекет билеушісінің

лауазымы ретінде қолданылған. Қазақ халқында да қоғамның билеуші

тобының жоғарғы әлеметтік сатысында хан тұрған. Ханның міндеті: өкіметті

нығайту, қауымдық жерлерді руларға бөліп беру, көшіп-қоу мәселесін ретеу,

басқа көрші елдермен қарым-қатынасты нығайту т.б. Халқымыздың ең ірі

хандары Тәуке, Әбілқайыр, Абылай және т.б. болды. ( Мұхамадиева Н.Қ.

Үстемір Н.Ә. «Қазақ тілі»)

5. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. «Хан» сөзі қандай ұғымды білдіреді?

--------------------------------

2. Ханның міндеттері қандай?

--------------------------------

3. Қазақтың қандай хандарын білесіз?

--------------------------------

190 Қазақ тілі практикумы

6. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Тәуке хан

(1680 - 1718 жж. Билік құрған)

Билігін бүкіл мемлекет мойындаған қазақ ханы - Тәуке хан. Әз Тәуке

атанған қазақ ханы. Ол - Жәңгір ханның ұлы. Билерге сүйене отырып, Тәуке

хан сұлтандардың ықпалын бәсеңдетуге тырысты. Атақты «Жеті жарғы»

заңдар жинағын жасады. Ол сол кезеңдегі қазақ құқығының ережелер жинағы

болып табылады. Тәуке хан тұсында тұрақты мемлекеттік органдар: Хан

кеңесі, Билер кеңесі қалыптасты. Ол басқарған кезде жыл сайын Ташкент

түбіндегі Күлтөбеде Үш жүздің басшыларының жиыны өткізіліп тұрған. Ол

көршілес қарақалпақтар мен қырғыздарды бағындырып, елінде тыныштық

орнатқан. Тәуке хан заманын халық: «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған

бейбіт заман», - деп атаған. ( Мұхамадиева Н.Қ. Үстемір Н.Ә. «Қазақ тілі»)

7. Мәтін бойынша тапсырмалар.

1. Мәтіннің мазмұнын айтыңыз.

2.«Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман» деген тұрақты тіркеспен

бірнеше сөйлемдер құраңыз.

2. Мәтін бойынша 5 сұраулы сөйлем дайындаңыз.

8. Сөз тіркестерімен сөйлемдер құраңыз.

Бейбіт заман, жинақ жасады, болып табылады, қазақ ханы, ел тыныштығы,

билерге сүену, заңдар жинағы, арқа тұту.

9. Ханның түйіндемесіндегі мәліметтерді пайдаланып, мәтін құраңыз.

Қосымша мәліметтерді өзіңіз қосыңыз.

Абылай хан

Жалпы ақпарат:

Туған жылы: 1711ж, Шыңғыс хан әулеті

Уәлидің шаңырағында дүниеге келген.

Шын аты - Әбілмасұр. Руы - Төре

Үйленген

Жұмыс тәжірибесі:

1771- 1781жж. Қазақ ханы болды. 1771 жылы Әбілмәмбет хан

қайтыс болғаннан кейін, бар билік түгелдей Абылайға өтті.

Ішкі саясаты:

Абылай біртұтас қазақ мемлекетін құрудағы еңбегі

ерекше. Ол үш жүздің басын біріктірді. Ол алысты болжап,

көре білген сол тұстағы қазақ қоғамының саяси қайраткері.

Сыртқы саясаты:

Көрші елдермен экономикалық, саяси байланысты, өзара

қарым- қатынасты нығайтудың қажеттігін де сезе білген.

191

Білімі:

Жоғары. Абылайдың даналығы, саясаткерлігі туралы жыр-аңыз, әңгімелер, дастандар өте көп.

Жеке қасиеттері:

Елі үшін жауапкершілік, мақсаттылық, жан-жақтылық.

Қосымша ақпараттар:

Солтүстік Қазақстан (бұрынғы Көкшетау) облысындағы

Фрунзе атындағы кеңшар, Алматыдағы бұрынғы

Коммунистік даңғылы қазір Абылай хан атында.

Бурабайдағы «Ясная поляна» осы уақытта «Абылай

алаңы» деп аталады, себебі кезінде онда Абылайдың

ордасы тұрған.

10. Бұл кім? Әңгімелеңіз.

Бұл - ________________________________________

____________________________________________

Бұл- ________________________________________

____________________________________________

Бұл- ________________________________________

____________________________________________

192 Қазақ тілі практикумы

11. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Би - дау-жанжалға билік айтушы білермен адам. Би халықтың әдет-ғұрпын,

салт-дәстүрін жақсы білумен бірге сөз таласында шешендігімен, даулы істі

қарауда тапқырлығымен көзге түсіп белгілі болды. Билердің билік шығару,

ол биліктердің орындалу әдістерін белгілеуде кең құқықтары болды. Олар

кіші, орта және ішкі ордалар хандары кеңесінің құрамына кіріп, хандар

саясатына елеулі ықпал жасаған. Қазақ халқында атақты билер: Төле би

(1663-1756жж), Қаз дауысты Қазыбек би (1167-1764жж), Әйтеке би (1683-1767жж). «Билер соты» деген Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарына дейін

болды. ( Мұхамадиева Н.Қ. Үстемір Н.Ә. «Қазақ тілі»)

12. Мәтін бойынша сұрақтарғы жауап беріңіз.

1. Би дегеніміз кім?

--------------------------------

2. Ел саясатында алатын орны қандай?

--------------------------------

3. Қазақтың қандай билерін білесіз?

--------------------------------

13. Балабидің сұрағына жауап беріп көріңіз. Жауаптары: Ақыл, білім.

Тәкәппардың көңілі. Оқу, ғылым. Фәни жалған, адамның өмірі.

Жерден ауыр не?

Балаби қартайған шағында халқын жиып:

-Жерден ауыр не?

Судан терң не?

Оттан ыстық не?

Көктен биік не?- деп, төрт сұрақ берген екен. Ешкім шеше алмапты. Сонда

Балаби өзі айтқан сұрақтарын өзі былай деп шешкен екен:

Жерден ауыр дегенім - .................................................................................................

Судан таза дегенім - .................................................................................................

Оттан ыстық дегенім - ..................................................................................................

Көктен биік дегенім - .............................................................................. ......................

14. Мәтінді оқып мазмұнын айтыңыз.

Қаз дауысты Қазыбекті үш қырынан қарастырған жөн. Ең алдымен ол -

асқан шешен, ақын болған кісі.

Екіншіден, ел басқарған, дау-жанжалды шешкен, әділ қазы. Үшіншіден,

ол - елші - дипломат, қоғам қайраткері, орта жүздің биі. Қазыбек қара

халықтан шыққанымен, Тәуке, Абылай сияқты қазақтың хандары оның

ақылдылығына, даналығына бас иіп, онымен санасып өткен. Қазыбектің

дауысы қоңыр қаздың дауысындай болыпты, содан ол Қаз дауысты атанып

кеткен екен.

193

Қазақ пен қалмақ арасындағы келіссөздердің бірінде Қазыбек би көзге

түскені мәлім. Сондағы Қазыбектің айтқаны мынау екен: - Біз қазақ деген

мал баққан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау

баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз, ешбір дұшпан басынбаған елміз,

басымыздан сөзді асырмаған елміз, дәм-тұзды ақтай білген елміз, татулықты

сақтай білген елміз. Сен қалмақ болсаң біз қазақ қарпысқалы келгенбіз,

танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз, танысуға келмесең, шабысқалы

келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен арыстан алысқалы келгенбіз, берсең

жөндеп бітіміңді айт, бермесең тұрысатын жеріңді айт

Басымыздан намысты

Асырмаған елміз.

Адалдықты әрқашан

Жасырмаған елміз.

Адал ниетті ақтай білген елміз.

Атаның өсиетін балаға,

Баланың өнері атаға,

Айтып тарата білген елміз.

15. Сөз тіркестерімен сөйлемдер құраңыз.

Асқан шешен, әділ қазы, елші, дипломат, қоғам қайраткері, бас иеді, дәм-тұзды ақтау, бітім айту.

Грамматикалық тақырып: Антоним

Антонимдер - это слова с противоположным значениями.

1. Сөз тіркестерінің қарама-қарсы мағыналарын беріңіз.

Алыс жер, жеңіл сөз, артық жүк, жас адам, білікті маман, ақылды жігіт,

қалың қар, жылы күн, биік тау, терең көл, жарық күн, ұзақ жол, көп халық,

ыстық түн.

2.Ұяшықтарға сын есідерді жазыңыз, алдындағы сөз қай әріппен

аяқталса, келесі сөзді сол әріптен бастаңыз. Әр сын есімнің қарама-қарсы

мағынасын беріңіз.

Үлгі: Жарық+ызық+атты+стық

1. Жарық- қараңғы

194 Қазақ тілі практикумы

3. Мақал - мәтелдерді аударыңыз. Антонимдерді теріп жазыңыз.

Көп сөз - күміс, аз сөз - алтын. Ала сөйлеп, ұлыққа жаққанша, адал сөйлеп,

жұртқа жақ. Шын - бір сөз, өтірік - мың сөз. Жаман сөз - жанға кірген тікен,

жақсы сөз - таптырмайтын ем. Ашу түбі - кейіс, ақыл түбі - кеніш. Ақылы

аздың - ашуы көп.

1. Өлеңдердің мағынасын түсініңіз. Антонимдерді теріп жазыңыз.

***

Қап-қара түнді көрдім де,

Жап-жарық таңға кездестім.

Қарасыз, сірә мен мүлде,

Аппақтың нарқын сезбеспін. (М. Мақатаев)

***

Жібек мінез, жігері мол қарындас,

Жүрегінде у менен бал аралас.

***

Бұл жалған ойын емес, бейнет жері,

Қылғанға адал еңбек зейнет жері. (М. Жұмабаев)

5. Сөйлемдердің қарама-қарсы мағынасын беріңіз.

1.Бұл кісі ерте келді. _________________________

2.Досыңыз аз сөйлейді екен. _________________________

3. Дәуреннің бойы өте ұзын. _________________________

4. Мына сөмке жеп-жеңіл екен. _________________________

5. Олар жұмсақ жерде отыр. _________________________

Лексикалық тақырып: Мерекелер, тілектер, баталар.

1. Диалогты жалғастырыңыз.

Торғын: -Тоғжан, сен қандай мерекені ұнатасың?

Тоғжан:- Мен наурыз, жаңа жыл мерекелерін ұнатамын. Ал өзіңе қандай

мерекелер ұнайды?

Торғын: - Мен 8 - наурыз халықаралық әйелдер күнін, Республика күнін

жақсы көремін.

Содан соң анамның туған күнін тойлағанды ұнатамын.

Тоғжан: - .................................................................................................... ......................

Торғын: - .................................................................................................... .......................

195

2. Мерекелерді даталар бойынша жазыңыз.

1. Жиырма екінші наурыз - ........................................................................

2. Бірінші мамыр - ......................................................................................

3. Жетінші мамыр - ....................................................................................

4. Тоғызыншы мамыр - ..............................................................................

5. Бірінші маусым - ....................................................................................

6. Отызыншы тамыз - .................................................................................

7. Бірінші қыркүйек - ..................................................................................

8. Жиырма бесінші қазан - .........................................................................

9. Он алтыншы желтоқсан - ........................................................................

10. Отыз бірінші желтоқсан - ......................................................................

11. Бірінші қаңтар - .....................................................................................

12. Сегізінші наурыз - .................................................................................

3. Төмендегі құттықтауды толықтырыңыз.

......................... Ақерке Сенбайқызы!

Сізді туған күніңізбен ................................................... !

Құттықтай отырып Сізге: .......... , ............. , .............., .............. , ............. тілеймін!

Ізгі тілекпен: ................................................................

4. Тілек сөздерді қазақ тіліне аударыңыз.

Уважаемый - ..............................................................................................

Дорогой - ...................................................................................................

Любимая - .................................................................................................

Милая - .................................................................................................... ...

С юбилеем - ...............................................................................................

Глубоко уважаемый - ................................................................................

С повышением должности - .......................................................................

Желаю творческих успехов - ......................................................................

Пусть не сходит с Вашего лица радость - ...................................................

Покоряйте вершины на трудовом пути - ...................................................

Где бы ты ни был, будь здоров - ................................................................

Примите наилучшие пожелания - .............................................................

Желаем крепкого здоровья - ......................................................................

Желаем долгих лет жизни - ........................................................................

Желаем счастия, успехов, плодотворного труда - ......................................

.................................................................................................... .......................................................

5. Берілген сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, құттықтаулар жазыңыз.

Зор денсаулық, мол бақыт, қажымас қайрат, таусылмас талап, ұзақ өмір, екі

бастарың үшеу болсын, беделді де сыйлы, еңбекте табыс, шаңырақтарың

биік болсын, керегелерің кең болсын, сәбидің күлкісі естілсін, мөлдір

196 Қазақ тілі практикумы

махаббат, ұзақ өмір, қадамы құтты болсын, өмірлі болсын, сүрінбесін, әкім

болсын, есен-аман болсын.

1. Басшыңызды (асқаралы алпыс, орда бұзар отыз, қырықтың қырқасы)

мерей тойымен құттықтаңыз.

2. Көршіңіздің баласының тұсау кесер тойымен құттықтаңыз.

3. Жас жұбайларды үйлену тойларымен құттықтаңыз.

6. Мәтінді аударыңыз.

Құрметті Нұржан Даниярұлы!

Сізді алда келе жатқан жаңа жыл мерекесімен құттықтаймын!

Сізге зор денсаулық, мол бақыт, таусылмас талап, ұзақ өмір, еңбегіңізге

табыс тілеймін!

Жаңа жыл Сізге тек қана бақыт, қуаныш, шаттық әкелсін! Бала-шағаңыздың

қызығын көріңіз! Шын жүректен: Зейнеш Серікқызы.

7. Төмендегі бата, тілек сөздер кімдерге айтылады?

Қосағыңмен қоса ағар!

Өркеннің өссін!

Өмір жасың ұзақ болсын!

Жортқанда жолың болсын!

8. Бата беріңіз.

1.Сіз қонақта отырсыз, ең үлкені Сізсіз. Сізден бата беруіңізді өтінді. Қалай

берер едіңіз?

2. Мектепке баратын бүлдіршінге қандай бата берер едіңіз?

3. Жол жүріп бара жатқан жолаушыға қандай бата берер едіңіз?

4. Үйленіп жатқан жастарға қандай бата берер едіңіз?

9. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Бата дегеніміз не?

--------------------------------

2. Батаны кім береді?

--------------------------------

3. Бата кімдерге, қандай жағдайларда беріледі?

--------------------------------

4. Сіз бата білесіз бе?

--------------------------------

10. Бата сөздерін толықтырыңыз.

............................... тілегіңді берсін. ............................. болсын мерейің. Жолд асың

қыдыр ......................... . Дастарханға ........................... берсін. ................. ..........

саулық берсін. ............................. бақ берсін.

197

11. Батаны жалғастырыңыз.

Қарындарың тоқ болсын!

Қайғыларың жоқ болсын!

Шүпірлеген үйіңде

Балаларың көп болсын!

____________________

Грамматикалық тақырып: Модаль сөздер

Особую группу служебных слов составляют так называемые модальные

слова. К ним относятся слова, которые выражают оценку, отношение

говорящего к высказываемой мысли, подчеркивая достоверность,

вероятность, возможность, необходимость и т.д.

1. Модаль сөздермен сөйлемдер құраңыз.

Модаль сөздер Сөйлемдер

Керек 1.

Сияқты 2.

Екен 3.

Мүмкін 4.

Шығар 5.

Болар 6.

Рас 7.

Шамасы 8.

Әрине 9.

Сұрақтарға модаль сөздермен жауап беріңіз.

1. Сіз қалаға барасыз ба?

--------------------------------

2. Ол кісінің жасы нешеде?

--------------------------------

3. Ол сенің досың ба?

--------------------------------

4. Жаңбыр жауа ма?

--------------------------------

198 Қазақ тілі практикумы

5. Жұмыстың нәтижесі қалай болады?

--------------------------------

6. Сізге кім керек еді?

--------------------------------

3. Көп нүктенің орнына модаль сөздерді қойыңыз.

1. Оған көп қаражат ...

2. Олар сенбі күні келетін ...

3. Арман Анарды ұнататын ...

4. ... ертең хабарласады.

5. ... бәрі сен ойлағандай болады.

4. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.

1. Олар қалаға бүрсүгіні барады екен.

2. Рас, олар нағыз дос еді.

3. Шамасы, биыл қыс жылы болатын сияқты.

4. Бүгін жаңбыр жауатын шығар.

5. Маған міндетті түрде сол адам керек.

5. Сөйлемдерді модаль сөздермен түрлендіріп жазыңыз.

Үлгі: Ол ертең келеді - Ол ертең келеді екен.

1. Еркін күнделікті жұмысқа ерте келеді. _______________________

2. Бүгін бесінші мамыр. _______________________

3. Ол бүгін саяжайда. _______________________

4. Ол келді. _______________________

5. Мен қателесіппін. _______________________

11. Қазақ халқының салт-дәстүрлері

Лексикалық тақырып: Бала тәрбиесі (шілдехана, бесіктой, тұсау кесер,

сүндет той, құда түсу, үйлену тойы)

1. Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

Шілдехана тойы

Қазақ халқының дәстүрі бойынша бала дүниеге келген күні кешке ауыл

жастары шілдеханаға жиналады. Шілдехана кейде үш күнге созылады. Өнерлі

жастар таң атқанша жаңа туған баланы, оның анасын ардақтап ән салады,

күй тартады. Әр түрлі ойындар ұйымдастырылады.Қыз-келіншектер

айтысады. Шілдеханаға тек жастар ғана қатысады, ал ауыл үлкендері

қатыспайды. Өйткені жаңа туған нәрестені жын-шайтанна, перілердің

салқынынан қорғап, күзету халық сенімі бойынша тек қана жастардың

міндеті.

( «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» кітабынан)

199

2. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Шілдехана қандай той?

--------------------------------

2. Шілдехана қалай тойланады?

--------------------------------

3. Шілдеханаға не себепті үлкендер қатыспайды?

--------------------------------

3. Өлеңді оқып, мазмұнын түсіндіріңіз. Жаттап алыңыз.

Бесік жыры

Әлди, әлди, ақ бөпем,

Ақ бесікке жат бөпем!

Жылама, бөпем, жылама,

Жілік шағып берейін,

Байқұтанның құйрығын

Жіпке тағып берейін.

Көзімнің ағы, қарасы-Жүрегімнің панасы.

Уайым, қайғы ойлатпас

Көңілімнің санасы.

Айналайын, шырағым,

Көлге біткен құрағым

Маңдайдағы құндызым,

Аспандағы жұлдызым.

Әлди, әлди, балам-ай,

Айналды сенен анаң-ай!

Әлдилеп сені сүйгенде

Анаңның көңілі болар жәй!

4. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Жаңа туған баланы бесікке салу да халқымыз үшін елеулі дәстүрдің бірі.

Бесікке салу жолы үлкен немесе елдің тәрбиелі, өнегелі әжелеріне,

әйелдеріне тапсырылады. Ол бесікті отпен аластап, баланы бөлейді. Бесік

үстіне жеті түрлі қадірлі, таза заттар қойылады. Бесікке салған адамға «Бесікке

салар» яғни кәделі сый беріледі. Осындай қуаныш үстінде «Бесік жыры»

айтылады. Бесіктің сәби денсаулығына, тазалығына пайдасы өте зор.

Бесіктегі сәбидің бойы, қол-аяғы түзу, ширақ болады. Сондай-ақ бесік баланы

кездейсоқ құлаған заттан, суықпен ыстықтан қорғайды. Пәле-жаладан

сақтасын деп ырымдап, оған тұмар, бүркіт тұяғы, үкі сияқты заттар тағып

қояды. Бесік ағаштан, негізінде талдан иіп жасалады. Себебі тал басқа

ағаштай емес иілмелі морт сынбайды, құрт түспейді, иіс болмайды. ( «Қазақ

халқының салт-дәстүрлері» кітабынан)

5. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1.Баланы бесікке кімдер бөлейді? Не себепті?

--------------------------------

200 Қазақ тілі практикумы

2. «Бесікке салар» кімге беріледі?

--------------------------------

3. Не себепті бесікке тұмар іледі?

--------------------------------

4.Бесікті не себепті талдан жасайды?

--------------------------------

6. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.

Разрезание пут. Этот ритуал проводится, когда малыш делает первые

шаги. Его ножки обвязывают тонким пестрым шнурком или веревкой,

сплетенной из травы, разрезать которые доверяют энергичному

многодетному человеку. Обряд сопровождается песнями и пожеланиями,

чтобы ребенок твердо стоял на ногах, уверенно шел по жизни. Ритуал

завершается тоем. В старину после «тұсаукесер» ребенку дарили коня и

седло. Пестрый шнурок подразумевает, что в жизни бывают не только

белые, но и черные полосы - будущий джигит должен уметь преодолевать

трудности. Веревка, сплетенная из травы, означает процветающую жизнь и

много детей. ( Мұхамадиева Н.Қ. Үстемір Н.Ә. «Қазақ тілі»)

7. Сөз тіркестерімен сөйлемдер құраңыз.

Сүндетке отыру, мұсылмандықтың белгісі, ат мінгізу, сыйға тарту, жігіт болу,

той төресі.

8. Сүндет тойда айтылатын тілекті оқыңыз. Көп нүктенің орнына тиісті

сөздерді қойыңыз.

Мұсылмандық - бұл міндет, құтты болсын бұл ........................... .

Өмір жолы - ұзақ жол, ұзақ жолда талмағын,

Еңбек, ................, ғылымда қатарыңнан қалмағын.

................ болсын талғамың,

Халқың ............................... адам бол - орындалсын арманың!

9. Мәтінді ретімен орналастырыңыз. Аударыңыз.

1. Алғашқыда күйеу жігіттің әке-шешесі, ағайын-туыстары болашақ келіннің

үйіне келіп - қыз ата-анасының, туыстарының ризалығын алып, құда

болысып, тойдың барысы жайлы сөз байласады.

2. Үйлену - алдымен бірін-бірі сүйіп-ұнатқан қыз бен жігіттің ата-ана, ағайын-туғандары танысып-білісуінен басталады.

3. Олардың келісімі бойынша қыз ұзату, келін түсіру тойлары бөлек-бөлек

өткізіледі.

4. Сол себепті халқымыз үйлену тойын аса қастерлеп, оны өткізуге жыл

бұрын алдын-ала қам-қарекет жасаған.

5. Үйлену, өз алдына отау тігіп, түтін түтету - адам өміріндегі ең елеулі,

ұмытылмас кезең, екі жастың жұлдызы жарқырап жанған күні.

10. Берілген сөздердің синонимдерін табыңыз.

Үйлену - .................................................................................................... ...................

201

Қауым - ................................................................................................... ....................

Қымбатты - .................................................................................................... ..............

Отау - ................................................................................................... ....................

Бала - ................................................................................................... ....................

Дәлет - ................................................................................................ ......................

Туыс - .................................................................................................. .....................

Тұнық - .................................................................................................... ...................

11. Мақал - мәтелдерді аударыңыз. Жаттап алыңыз.

1. Жол мұраты - жету, қыз мұраты - кету.

2. Тойдың болғанынан,

Боладысы қызық.

3. Күйеу - жүз жылдық,

Құда - мың жылдық.

4. Құдай қосқан - құда болады,

Пайғамбар қосқан - дос болады.

5. Аяғын көріп, асын іш.

Анасын көріп, қызын ал.

6. Той - құдайдың қазынасы.

Грамматикалық тақырып: Шылау

Шылау (служебные слова) - это категория слов, которые не обладают

самостоятельным лексическим значением и синтаксической функцией в

предложении. Они лишь уточняют грамматическое значение и дополняют

смысловые оттенки отдельных слов.1.Септеулік шылаулар (послелоги) -

соответствуют русским предлогам, обычно стоят после знаменательных

слов. 2.Жалғаулық шылаулар (союзы) - служат для соединения

однородных членов предложения и предложений. 3.Демеулік шылаулар

(частицы) - придают различные эмоционально-экспрессивные оттенки и

дополнительные смысловые значения отдельным словам и предложениям.

1. Берілген септеулік шылаулармен сөйлемдер құраңыз.

1. Үшін ---------------------------

2. Кейін ---------------------------

3. Қарай ---------------------------

4. Бері ---------------------------

5. Дейін ---------------------------

6. Туралы ---------------------------

7. Бойынша ---------------------------

8. Басқа ---------------------------

202 Қазақ тілі практикумы

2. Кестені толтырыңыз. Жалғаулық шылаулармен сөйлемдер құраңыз.

Ыңғайластық

Мен/бен/пен/, да/де,та/те

және

Қарсылықты

Алайда, дегенмен, бірақ,

әйтсе де, бірақ та,

Талғаулықты

әлде, кейде,бірде, ал, не, яки

болмаса, енді, яғни, біресе

Себепті

Себебі, өйткені

Салдарлық

Сол себепті, сол үшін,

сондықтан

Шарттық

егер..., онда ... .

3. Көп нүктенің орнына тиісті демеулік шылауларын қойыңыз.

Емес, түгіл, ше, мыс, әсіресе, ғана, ме, жоқ, тек, ау.

1. Ол өзіне .................... сенеді.

2. Орал тәттіні жақсы көреді, .................. тортты ұнатады.

3. Бұл .................. басы ғана, қызық ертең басталады.

4. Жаным - ..........., не айтып тұрсың?

5. Мына көлік жүре ......... екен?

6. Олар ............. ?

7. Ғалымдар солай айтыпты- ....... .

8. Кіші .................. үлкеннің өзі қызығып кетті.

9. Олай болған ............. .

10. Кітаптар балалардікі ......... .

4. Диалогты шылауларды пайдалана отырып жалғастырыңыз.

- Кәмилә, Астанаға келгеңізге көп болды ма?

- Екі аптадай ғана болды.

- Дегенмен, Астананы аралап көрген боларсыз?

- Көрдім, Астана шынында да әсем қала екен, әсіресе, Есілдің жағалауында

серуендеу маған қатты ұнады.

- Иә, Алматыда Алатау болғанымен, бірақ Есіл жоқ қой.

- Дұрыс айтасыз, Алматыда туылып, Алматыда өскенімізбен, Астана да өз

қаламыз ғой.

203

- .................................................................................................. .........................................

- .................................................................................................. ..........................................

5. Сұрақтарға шылаулармен жауап беріңіз.

1. Сіз жұмыста қанша уақыт боласыз?

____________________________________________________________

2. Кітап қызық па екен?

____________________________________________________________

3. Семинарға кімдер қатыспады?

____________________________________________________________

4. Неге келмедіңіз?

____________________________________________________________

5. Бұл әңгімені кім айтты?

____________________________________________________________

6. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

1. Для того чтобы поехать в горы, мы выбрали короткий путь.

2. Об этом никто незнает.

3. Мы ему поверили, но, это оказалось не правдой.

4. Нурлан и Нурбек ремонтируют машину.

5. Но все таки он был прав.

Лексикалық тақырып: Ұлттық ойындар (бәйге, көкпар, қыз қуу, тоғыз

құмалақ)

1. Мәтінді мәнерлеп оқып, аударыңыз.

Бәйге

Қазақтың ұлттық ойындарының ішінде ең кең тараған түрі - ат жарысы.

Бұны біздің халқымыз көбіне «бәйге», «аламан бәйге» деп атайды. Бәйге,

көбінесе, үлкен тойларда, мерекелер мен ас беру кезінде өткізіледі. Бәйгеге

мықты да жүйрік аты бар, өзі де ат құлағында ойнайтын өнерлі шабандоз

жігіттер қатыса алады. Олар бәйге аттарын арнайы жаратады. Жарысты

жүргізуші қатысушыларды күні бұрын, яғни алдынала белгіленген жерге

(көмбеге) алып барады. Ол атшабарларды қатарластыра тұрғызып,

көмбеден шығуға белгі береді. Сөйтіп жарыс басталады. Бәйге осы күнге

дейін өз мәнін жойған жоқ. Керісінше, бүкілхалықтық мәнге ие болды. (Мұса

А.О. Төленов І.М. «Қазақ тілі»)

204 Қазақ тілі практикумы

2. Мәтін бойынша тапсырмалар.

1. Мәтінді өз сөзіңізбен айтып беріңіз.

2. Мәтін бойынша бірнеше сұрақтар дайындаңыз.

3. Жаңа сөздерін жаттап алыңыз.

3. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Тоғызқұмалақ

Тоғызқұмалақ - қазақ халқының ертеден келе жатқан есеп ойыны. Бұл

ойын тақ сандар мен жұп сандардың өзара тартысына құралған. Бұл күндері

тоғызқұмалақ ойыны арнайы тақтада ойналады. Бұл тақтаның ойылып

жасалған он сегіз ұясы - шұңқыр бар. Мұны тоғызқұмалақ тілінде «отау»

деп атайды. Әр бір ойыншының тоғыз-тоғыздан отауы, құмалақ жинайтын

бір-бірден «қазаны» болады. Отаулар тоғыз-тоғыздан қарама-қарсы түске

боялып қойылады. Мысалы, қызыл мен көк, ақ пен қара. Отаулардағы

құмалақтардың барлығы да тоғыз-тоғыздан болады, яғни тақ сандар. Ойын

осы тақ сандармен басталады. Қай түсті тақтаны қай ойыншының

иемденетіндігі жеребе арқылы шешіледі. Ойыншы солдан оңға қарай кез-келген отаудан бастап жүреді. Сөйтіп, ойын жалғасады. Тоғызқұмалақ ойыны,

негізінен, Орталық Азияда кеңінен тараған. Қазақ пен қырғыз мемлекеттерінде

республикалық, халықаралық жарыстар өтіп жүр. Қазіргі уақытта бұл ойын

жақсы дамып келеді. (Мұса А.О. Төленов І.М. «Қазақ тілі»)

4. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Тоғызқұмалақты не себепті «есеп ойыны» деп атайды?

--------------------------------

2. «Отау» дегеніміз не?

--------------------------------

3. «Қазан» дегеніміз не?

--------------------------------

4. Құмалақтардың саны нешеден болу керек?

--------------------------------

5. Бұл ойын қай жерлерде ойналады?

--------------------------------

5. Суреттердегі ойын түрлерін әңгімелеңіз.

205

6. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Ақсүйек

Ай сүттей жарық түндерде, жаздыгүні қыз балалар мен ер балалар

араласып ойнай береді. Ойынға ертеде ірі қараның жілігі пайдаланылған.

Соған орай ойын да «Ақсүйек» деп аталған. Жиналғандар екі топқа бөлінеді.

Ойын бастаушы ақ сүйекті лақтырады. Басқалары ақ сүйектен көз алмай,

қай шамаға түсетінін бақылайды. Ақ сүйек жерге түскен соң бастаушы:

«Ал іздеңдер!» - деп бұйырады. Бәрі іздейді. Ақ сүйекті тапқаны: «Мен

таптым!» - деп айқайлайды да, ақ сүйекті жоғары көтереді. Содан соң

көмбеге қарай жүгіре жөнеледі. Қарсылстары оны ұстап алуға тиіс. Ұсталып

қалса, ақ сүйекті соған береді. Сөйтіп, ақ сүйекті қай топтың ойыншысы

көмбеге жеткізсе, сол топ жеңеді. Қарсы топтағылар жеңілген есебінде ән

салып, күй тартады т.б. өнер көрсетеді. Ойын кезінде басқа сүйекті

пайдалануға болмайды. («Қазақ әдебиеті» газетінен)

7. Сөз тіркестерімен сөйлемдер құраңыз.

Сүттей жарық, көз алмайды, жоғары көтереді, көмбеге қарай, топ жеңеді,

қарсы топтағылар.

8. Мәтінді оқып, аударыңыз, жалғастырыңыз.

Айгөлек

«Айгөлек» кең тараған қазақтың ұлттық ойындарының бірі. Ойын тәртібі:

Қатысушылар екі топқа бөлінеді. Жазық жерде, аралығы отыз қадамдай

қашықтықта қарама-қарсы қол ұстасып тұрады.. Ойын жүргізушісі бір

қолына ақ тас, екінші қолына қара тас ұстап тұрады. Екі топтан бір-бір

адамнан ортаға шақырады. Кім ақ тасты тапса сол ойыншының тобы ойынды

бастайды.

Ақ тасты тапқан топ «Айгөлек-ау, айгөлек, айдың жүзі дөңгелек. Бізден

сізге кім керек?» - деп әндете сұрайды. ...........................................

.................................................................................................... .......................................................................

.................................................................................................... .................................................................................................... .......................

9. Берілген сөздер мен, сөз тіркестерін пайдаланып «Қазақтың ұлттық

ойындары» атты шағын мәтін құраңыз. Көкпар, қыз қуу, алтыбақан,

ақсүйек, бәйге, ұлттық ойын, ежелден бар, тәлім-тәрбие, ойын тәртібі, салт-дәстүр, мазмұны терең, бүгінгі күнде, қарсы топ, ән айтады, жастар ойнайды,

аламан бәйге, қыз бен жігіт, жүйрік ат, жиналған қауым.

206 Қазақ тілі практикумы

Грамматикалық тақырып: Еліктеу сөздер

Слова, появление которых связано с подражанием на звуки явлений,

действий и их образов в окружений нас среде - называютсяеліктеуіш

сөздер (подражательные слова): тарс-тұрс (стук-стук), қорс-қорс (хрю-хрю), мө-ө (му-у). Еліктеу сөздер по значению делится на: 1.Дыбыс

еліктеуіш сөздер (звукоподражательные слова): қарқ-қарқ (кар-кар -

каркание) арс-арс (гав-гав - лаяние собаки). 2.Бейнелеуіш сөздер

(образоподражательные слова) жалт-жұлт - (блеснуть, отблеск), ағараң-ағараң (белеющий вдали предмет).

1. Еліктеу сөздерді теріп жазыңыз, аударыңыз.

Бір топ адам қарқ-қарқ күледі. Алыстан бір нәрсе ағараңдайды.

Тыныштық, шыбынның ызыңы мен қамыстың сыбдыры ғана ақырын естіліп

тұр. Түнде жауған қар даланы сиқырға айналдырып, жалт-жұлт етеді.

Ошақтағы от лапылдап жанып тұр. Терезеге жаңбыр тырс-тырс тиеді.

Балпаң-балпаң басқан үйректер, көлге қарай бара жатыр. Қарға жерге жалп

етті, ірімшігі салп етті. Қабырғадағы сағат сырт-сырт соғып тұр.

2. Еліктеу сөздермен сөйлемдер құраңыз.

Тыр ________________________________________________________

Тарс-тұрс ___________________________________________________

Шолп _______________________________________________________

Сарт _______________________________________________________

Көлбең-көлбең _______________________________________________

Жарқ-жұрқ __________________________________________________

Тырбың-тырбың _____________________________________________

3. Сұрақтарға еліктеу сөздермен жауап беріңіз.

1.Су бетінде балық қалай секіреді?

___________________________________________________________

2. От қалай жанып тұр?

___________________________________________________________

207

3. Көкек не деп шақырады?

___________________________________________________________

4. Тамшы қалай тамып тұр?

___________________________________________________________

5. Жылтыр көйлек көзге қалай көрінеді?

___________________________________________________________

6. Ит қалай үреді?

___________________________________________________________

7. Кітап жерге қайтіп түсті?

___________________________________________________________

8. Жер бетінде қар қайтіп жатыр?

___________________________________________________________

208 Қазақ тілі практикумы

4. Көп нүктенің орнына тиісті еліктеу сөздерді қойыңыз.

Жыбыр-жыбыр, мырс-мырс, маң-маң, у-шу, қиқаң-қиқаң, сылдыр-сылдыр,

бұрқ-сарқ.

1. ........................... басқан түйелер. 2.Балалар сыныпта .................................. етеді.

3.Тамақ қазанда ..................... қайнап жатыр. 4. Өзен ақырын .........................

етіп ағып жатыр. 5. Арба алыстан .................................... етіп келе жатыр. 6.

Жер бетінде ................................ тіршілік басталды. 7. Сәрсенбек ата баласының

қылығына ....................... күлді.

5. Еліктеу сөздерді орыс тіліне аударыңыз.

Тарс-тұрс - .............................................

Жылт-жылт - ..........................................

У-шу - .....................................................

Арс - .......................................................

Былш - ....................................................

Мө-ө - .....................................................

Тырбың-тырбың - ..................................

6. Жоғарыда берілмеген, өзіңіз білетін 10 еліктеу сөзді жазыңыз.

1. ................................ 6. ....................................

2. ................................ 7. ....................................

3. ................................ 8. ....................................

4. ................................ 9. ....................................

5. ................................ 10. ...................................

Лексикалық тақырып: Ырымдар, салт - дәстүрлер

1. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Айды қолмен сілтеп көрсетпе.Себебі ай, күн, жұлдыз, халыққа тылсым

дүние болып көрінген. Ерте заманнан ай киелі саналған. Жаңа туған айға

сәлем беру әлі де бар. Сондықтан киелі нәрсені саусақпен көрсетуге болмайды.

Бас киіммен ойнама. Бас киімді біреуге берме. Бас адамның ең қадірлі

мүшесі. Сол себепті басқа киетін киімді басу, ойнау жаман ырым болып

есептелінеді. Егер бас киіміңді басқа адамға берсең бағың кетеді деп

ырымдайды. Екіншіден, бұл тазалықтың белгісі.

Үй айналма.Қазақтың киелі панасы өзінің үйі. Үйде ысқыруға, үйге

қарай жүгіруге, үйге қарап дәрет сындыруға болмайды.Үйді жау шапқанда,

адам не істерін білмегенде айналады. Ал бейбіт, бақытты өмір кезінде бұлай

істеу сол жаманшылықтарды шақырады деп есептейді.

Босағаға сүйенбе, керме. Шаңырақ, босаға қазақ ұғымында киелі

дүниелер. Халқымыз жақсы тілек тілегенде: «Шаңырағың биік, керегең кең,

209

босағаң берік болсын!» - дейді. Келін түскенде «босағаны аттады» - дейді.

Біріншіден, бұл босағаны қадірлеу болса, екіншіден босағаға сүйену, керу,

жаман ырым саналады. Босаға қашанда ашық, еркін тұруы керек.

2. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Айды не себептен қолмен көрсетуге болмайды?

--------------------------------

2. Айға қатысты тағы қандай ырымдарды білесіз?

--------------------------------

3. Бас киімге қатысты ырымдарды қалай түсіндіресіз?

--------------------------------

4. Үйге, шаңыраққа қатысты қандай ырымдар білесіз?

--------------------------------

3. Ырымдардың себебін жазыңыз.

1. Ақты төкпе --------------------------

2. Нанмен ойнама ------------------------

3. Зиратты қолыңмен көрсетпе -------------------

4. Жұлдызды санама -----------------------

5. Әйел адам түнде құдықтан су алмайды --------------

--------------------------------

4. Мәтінді аударыңыз. Мазмұнын айтыңыз.

Асар

Асар - салт. «Ауылға асар жасайтынын хабарлайды». Бір отбасының

қолынан келмейтін жұмыстарды атқару үшін бір ауылдың адамдары «асарға

шақырылады». Мысалы: үй салғанда, мол егін жинағанда, шөп шапқанда,

тағы сол сияқты көлемді, ауыр жұмыстарға шақырылады. Асарға

қатысушылар еңбегі үшін ақы сұрамайды. Асарға шақырушы адам соларға

арнайы мал сойып, қымыз құйып, жақсы ас әзірлеп, тойғызады. Асар -

қазақ елінің ұжымдасып жұмыс істеуінің әдемі бір көрінісі.

5. Берілген сөздермен, сөз тіркестерімен шағын мәтін құраңыз.

Өсиет айту - дәстүр, ғұрып

Ұрпаққа ақыл, өсиет, өнеге, тәлім-тәрбие, кейінгі ұрпақ, соңғы тапсырма,

бұлжытпай орындау.

6. Сұрақтарға түсіндірме сөздіктерден қарап, жауап беріңіз.

1. Енші беру - қандай салт?

___________________________________________________________

2. Айып - қандай салт, заң жолын түсіндіріңіз.

___________________________________________________________

210 Қазақ тілі практикумы

3. Діни салт - айт туралы білесіз бе?

___________________________________________________________

7. Мәтінді оқып, түсініңіз. Қандай салт туралы айтылып тұрғандығын

табыңыз.

1. Көшпелі қазақ халқы көшуді салтанат санаған. Көшкенде әдемі, жаңа

киімдерін киетін. Жүк артқан түйелерге кілем, оюлы сырмақ жабатын

болған. Еру отырған ауылдардың жанына қонғанда, олар көшті жабыла

қарсы алып, «қоныс жайлы болсын» айтқан. Еру отырған ауылдар шай,

қымыз, тіпті қой сойып апаратын болған.

Бүгінгі күнде ауылға жаңа көшіп келген шаңырақты ауыл адамдары

қонаққа шақырып, танысады. Көнеден келе жатқан салт осылайша жалғасын

тауып отыр.

Бұл қандай дәстүр? ________________________________________

2. Бұл мұсылманның бес парызының бірі. Бұл салтты кейде «ауыз бекіту»

деп те атайды. Ауыз бекіткен адам отыз күн бойы күндіз тамақ ішпейді,

әдепсіз ой ойлмайды, жаман сөз айтпайды, қиянат жасамайды. Күн шықпас

бұрын таңертеңгілік сәресі ішіп, күн батқан соң ғана ауызын ашады. Ауыл

адамдары аузы берік адамдарды «ауыз ашарға» шақырады.

Бұл қандай салт? ___________________________________________

8. Мақал-мәтелдерді пайдаланып, сөйлемдер құраңыз.

1. Бала тәрбиесі - бесіктен.

2. Су ішкен құдығыңа түкірме.

3. «Сіз» деген әдеп,

«Біз» деген көмек.

4. Баланы жастан,

Келінді бастан.

Грамматикалық тақырып: Синонимдер

Синонимдер - это различне по звучанию и написанию, но одинаковые

или очень близкие по лексическому значению слова. Синонимы

отличаются друг от друга оттенками значений или стилистическими

функциями одновременно.

1. Синонимдік қатарды жалғастырыңыз.

1. Әдемі, сұлу, ...........................................................................................

2. Батыр, ....................................................................................................

3. Жақсы, ...................................................................................................

4. Тез, .................................................................................................... ....

5. Ағайын, .................................................................................................

211

2. Мәтіннен синоним сөздерді тауып, мағынасын анықтаңыз.

Сөздің атасы мен анасы

Қаздауысты Қазыбектің атағы шығып тұрған кезде аулына бір саудагер

келіпті. Түстеніп, тамақ ішіп болған соң Қазыбекке:

- Би, бір сөз сұрайын деп едім,- депті саудагер.

Қазыбек «сұраңыз» деп ырзалық білдіріпті.

-Бір керуен едік, өзара дауластық та, таластық та, ойластық та, бірақ

шешуін таба алмай қойдық. «Сөздің атасы кім, анасы кім?»-депті.

Қазыбек ойланып, толғанып жауап бергенше: «Япырай, бұл сөзді

саудагер ғана білмейді екен десек, қазақтың Қазыбегі де білмейді екен ғой;

биыл таппасаң, ендігі жылы табарсыз»,-деп үйден шығып кетті.

Қазыбек орнынан тұрып, іле-шала тысқа шықса, саудагер асығыс атқа

мініп қалған екен.

-Япырай, артыңа қарамай асығыс аттанғаның не? Әлгі сөздің шешуін

іздеп, ендігі жылы екі келіп саудаңнан қаларсың, артыңа қарамайтын болып

кет. Сөздің атасы- бірлік, анасы- шындық! Жолың болсын, жүрген жеріңде

айта жүр!- депті. Сондаааа саудагер атынан түсіп, Қазыбектің қолын алып,

қош айтысқан екен.

3. Берілген фразеологизмдердің мағынасын анықтаңыз, синонимін

табыңыз.

Үлгі: Ит өлген жер - алыс . Алыс, шалғай.

1. Қой аузынан шөп алмас.

2. Көзді ашып, жұмғанша.

3. Жүрегінің түгі бар.

4. Тайға таңба басқандай.

5. Сүттен ақ, судан таза.

4. Диалогты аударыңыз. Синонимдерді анықтаңыз.

-Мен жақында қызық кітап оқыдым.

-Біраз уақыт бұрын мен де бір қызық кітап оқыдым.

-Мен оқыған кітапта шетелдік Ирэн деген қыздың тағдыры туралы жазылған.

Бірер күннен соң романның желісімен кино да түсіріледі екен.

-Ал, мен оқыған кітап таяуда ғана жазылған екен. Отанға деген сүйіспеншілік

жайында. Рүстем деген қазақ жігіті туралы. Басында қиыншылықты көп

көреді бірақ, соңынан бақытты болады. Өте қызық.

-Ой, қызықтырып жібердің ғой. Кітабыңды маған бере тұршы.

-Жарайды, ертең ала келейін.

5. Берілген синонимдермен сөйлемдер құраңыз.

1. Анық, белгілі, ашық.

2. Жуан, толық, семіз, қалың.

212 Қазақ тілі практикумы

3. Бәсең, баяу, ақырын, ілбіп.

4. Қаражат, қор, ақша, жағдай.

5. Шайқау, тербеу, ырғау.

6. Қазақ тіліне аударыңыз, синонимдік қатарын жазыңыз.

Үлгі: Шапка-бөрік, малақай, тымақ, құлақшын.

Распределение, ..................................................................................... ..................

Добрадушный, ........................................................................................................

Модный, ...................................................................................................................

Наблюдение, ............................................................................................................

Верно. ............................................................................................. ...........................

7. Сөздік диктант.

Жер көлемі, шаршы, тәуелсіз ел, күзден, мұғалімнен, ата заң,

нысанындағы, өкілетті, тіл туралы, баптар, елбасы, шеңбер, елтаңба, түсі,

еркіндік белгісі, сазды балама, лауазымды тұлға, басшы, Түркістан, Қазақстан,

Сарыарқа, Наурызым қорығы, Тәуке хан, Әбілқайыр, тоқ болсын, бата беру,

бесік, үшін, туралы, бәйге, көкпар, тарс-тұрс, жалт-жұлт, ырым, салт, дәстүр,

ажар, көрік.

213

Қорытынды тест

1. Жер көлемі бойынша Қазақстан нешінші орында тұр?

а) 1

ә) 5

б) 9

в) 10

2. Қазақстан Республикасының неше облысы бар?

а) 19

ә) 14

б) 11

в) 10

3. Кітапты кімнен алды?

а) ауылдарға

ә) кешеден

б) до сынан

в) достармен

4. Тіл туралы Ата заңның нешінші бабында айтылған?

а) 1

ә) 3

б) 5

в) 7

5. Біздің ................... шеңбер ішінде.

а) елтаңба

ә) ту

б) әнұран

в) Ата заң

6. Туымызда ..................................... бейнеленген.

а) қыран құс, күн, ою-өрнек

ә) қыран құс, күн, шаңырақ

б) қыран құс, күн, пырақ

в) қыран құс, күн, жұлдыз

7. Ту мен Елтаңбаның сазды баламасы не?

а) герб

ә) халық әндері

б) әнұран

в) жыр

8. Еліміздегі ең жоғарғы лауазымды тұлға кім?

а) Елбасы

ә) Көшбасшы

б) Бастық

в) Қолбасшы

214 Қазақ тілі практикумы

9. Елбасы неше жылға сайланады?

а) 5

ә) 7

б) 9

в) 4

10. Қарағым, келе ғой. «Қарағым» - қандай сөз?

а) қысқарған сөз

ә) қаратпа сөз

б) біріккен сөз

в) тұрақты сөз тіркесі

11 Екінші Мекке болып қай қала саналады?

а) Түркістан

ә) Тараз

б) Алматы

в) Отырар

12. әл-Фараби қай қалада туылған?

а) Түркістан

ә) Тараз

б) Алматы

в) Отырар

13. Әулие - Ата қазіргі қай қала?

а) Түркістан

ә) Тараз

б) Алматы

в) Отырар

14. Қ.И.Сәтпаев есімімен аталатын кәсіпорын қай қалада?

а) Түркістан

ә) Тараз

б) Алматы

в) Жезқазған

15. Қазақстанда неше қорық бар?

а) 5

ә) 7

б) 9

в) 4

16. Қазақтың «бас ақыны» кім?

а) Абай

ә) М.Жұмабаев

б) М.Мақатаев

в) Қ.Мырзалиев

17. «Жеті жарғы» заңдар жинағын жасаған хан кім?

а) Тәуке хан

ә) Абылай хан

215

б) Әбілқайыр хан

в) Болат хан

18. Үш жүздің басын қосқан хан кім?

а) Тәуке хан

ә) Абылай хан

б) Әбілқайыр хан

в) Болат хан

19. Дау-жанжалға билік айтушы білермен адам.

а) хан

ә) би

б) шешен

в) ақсақал

20. ................... олар ертең келеді.

а) керек

ә) шығар

б) шамасы

в) екен

21. «Возможно» сөзінің аудармасын көрсетіңіз.

а) шамасы

ә) керек

б) мүмкін

в) екен

22. «Юбилей» сөзінің аудармасын көрсетіңіз.

а) отыз жас

ә) мереке

б) мерейтой

в) алтын той

23. ............. жасың ұзақ болсын!

а) денсаулығың

ә) ғұмырың

б) өмір

в) көңіл

24. Бала туылғанда тойланатын мерекені көрсетіңіз.

а) шілдехана

ә) тұсаукесер

б) бесік той

в) сүндет той

25. Баланы ұйықтатарда айтатын ән.

а) халық әні

ә) әнұран

б) бесік жыры

в) жыр

216 Қазақ тілі практикумы

26. «Ғалымдар айтыпты - ...»

а) мыс

ә) дар

б) де

в) ма

27. Ат жарысын көрсетіңіз.

а) көкпар

ә) бәйге

б) айгөлек

в) ақсүйек

28. Ақсүйек ойыны қашан ойналады?

а) жаздыгүні, айлы түнде

ә) жаздыгүні, қараңғы түнде

б) көктемде, айлы түнде

в) қыста

29. Жаңбыр қалай жауады?

а) тарс-тарс

ә) тырс-тырс

б) жылт-жылт

в) жалт-жұлт

30. Нені керуге болмайды?

а) керегені

ә) шаңырақты

б) табалдырықты

в) қабырғаны

31. Асар дегеніміз не?

а) мақал

ә) салт

б) көне сөз

в)жинақ

32. Мақалды аяқтаңыз. «Баланы - ......................... »

а) баста

ә) жастан

б) әуелден

в) ең басынан

33. Сөйлемнің жалғасын табыңыз. «Егер түнде аяз болса ...»

а) ертең қар жауады.

ә) жаңбыр жауған

б) қар жауған шығар

в) қар жауды

34. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойыңыз. «... ол отыр екен»

а) мен келсем

ә) мен келгенмін

217

б) мен бардым

в) олар отырса

35. «Сирек» сөзінің антонимін көрсетіңіз.

а) ауыр

ә) алыс

б) жеңіл

в) жиі

36. Бұрыс тіркесті табыңыз.

а) алыс-жақын

ә) ауыр-жеңіл

б) тез-лезде

в) үлкен-кіші

37. «Әдемі» сөзінің синонимін көрсетіңіз.

а) ажарлы

ә) ержүрек

б) көріксіз

в) ең әдемі

218 Қазақ тілі практикумы

СӨЗДІК

1. Кіріспе

Тіл - 1) язык, жало; 2) речь; 3) весть, сведение; 4) стрелка 5) секрет, ключ

Ана тіл - родной язык

Түркі тілі - тюркский язык

Қазақтілі - казахский язык

Шырақ- свеча, светильник

Жию -1) собирать; 2) накоплять

Көркем- 1) красивый, изящный; 2) художественный; 3) живописный

Пікір - мнение, отзыв, суждение

Сөз - 1) слово, речь; 2) разговор; 3) текст; 4) обещание

Сөйлеу - 1) говорить; 2) ворчать, ругать

Қайырлы кеш - добрый вечер

Сәлем- 1) приветствие; 2) послание

Аман - есен - благополучно

Аман - 1) здоровый, невредимый; 2) свободный

Амандасу - здороваться, приветствовать, приветствие

Айналайын - милый мой, ненаглядный, несравненный

Денсаулығыңыз қалай? -как ваше здоровье?

Сәлемет-здоровый, благоприятный

Қоштасу - прощаться

Қош - прощай, до свидания

Кешіру - 1) прощать, извинять;

Бастан кешіру - переживать, 2) испытывать;

Кешіріңіз! - извените!

Қуаныш - радостъ

Сау - 1) здоровый; 2) цельный

Болу - быть, будет

Есім- имя, именной

Танысу- знакомиться, ознакомиться; 2) изучатъ; 3) знакомство,

ознакомление

Таныс - знакомый

Таныс болайық! (Танысайық!) - познакомимся!

Танысқаныма қуаныштымын!- я рад/а знакомству!

Таныстыруға рұқсат етіңіз!- позвольте представить!

Қош сау болыңыз!- до свидания!

Жолыңыз болсын!- счастливого пути!

Көріскенше!(Кездескенше!)- до встречи!(до свидания!)

Қайырлы тњн!-спокойной ночи!

Бәріне Сәлем айтыңыз! - передайте всем привет!

Сәлем айтыңыз! - передайте привет!

219

Қош болыңыз! - прощайте!

Сау болыңыз! - будьте здоровы!

Кешіріңіз! - извените!

Жарайды - ладно

Әліпби - алфавит

Әріп - буква

Дауысты - 1) голосистый; 2) гласный Дауыссыз - 1) без голосый; 2)

согласный

Дыбыс - звук

Үндестік заңы - закон сингармонизма

Жалғаулық - союз

Жалғау - 1) соединение, присоединение; 2) продолжение; 3) окончание

Жұрнақ - суффикс

Нүкте - 1) точка, пятнышко; 2) точка; 3) точка пересечения

Үтір - запятая

Оқу - чтение, читка; 2) занятие, учеба; 3) обучение; 4) читать; 5) учить;

6) учиться

Жаңылтпаш - скороговорка

Қатаң - 1) строгий, требовательный; 2) твердый

Үнді - 1) звучный, звуковой 2) индусы

Ұяң - 1) мягкий, нежный; 2) скромный, застенчивый

Жуан - 1) толстый; 2) узкий; 3) мягкий

Төл - 1) приплод, молодняк; 2) кровный, собственный, оригинальный

Сұрақ - 1) вопрос; 2) опрос

Кім? Кімдер - кто?

Не? Нелер? - что?

Зат есім - имя сущществительное

Қызметкер - служащий, работник

Жылқы- лошадь

Құдағи - сваха

Жолаушы - путник

Құжаттар - документы

Әріптес - коллега

Бор - мел

Білім - 1) знание 2) образование

Демалушы - отдыхающий

Көйлек - рубашка, сорочка, платье

Жол - 1) дорога, путь; 2) путь, способ; 3) строка, линия

Есепші - счетовод

Балапан - птенец, цыпленеок

Аңшы - охотник

Тал - 1) тальник; 2) штука

220 Қазақ тілі практикумы

Тарихшы - историк

Келесі жолы - в следующий раз

Ғарыш - космос

Ұшақ - самолет

Заң - закон

Гауһар - 1) самоцветы; 2) бриллиант

Қызық - 1) забава; 2) радость; 3) интересный

Қария - старец

Құқық - право

Әтір - духи

Үкімет - правительство

Өнер - 1) искусство; 2) умение, мастерство; 3) проделка

Мекеме - учреждение

2. Өзім және отбасым

Аға - старший брат

Іні - младший брат

Әпке - старшая сестра

Сіңілі - младшая сестра

Ата - дедушка

Әже - бабушка

Әке - отец

Шеше - мать

Әйелім - жена

Күйеуім - муж

Ұл - 1) сын 2) мальчик

Қыз - 1) девушка 2) дочь

Жұбай - супруг(-а)

Егде - пожилой

Нағашы - родственники со стораны матери

Жиен - племянник (дети сестры)

Тату - дружно

Қарындас - младшая сестра брата

Өз - 1) свой; 2) родной

Шағын - небольшой

Немере - 1) внук; 2) двоюродный

Баба - прадед, предок

Жұмыс - работа

Көрші - 1) сосед; 2) рядом

Біреу - 1) одна; 2) некто, кто-то

Кейбіреу - некоторый

221

Ұнату - 1) одобрять; 2) симпатизировать

Жұмыс істейді - работает

Болашақ - будущее

Айналысады - занимается

Жүзу - плавать

Сынып - класс

Мектеп оқушысы-школьник (-ца)

Ұнатады - любит, нравиться

Бұрын - раньше

Болған - была (был)

Зейнеткер - пенсионер

Ғалым - ученый

Ғылым - наука

Тарих - история

Саяжай - дача

Демалыс күндер - выходные дни

Табиғатта - на природе

Стол-үстел

Стул-орындық

Төсек-кровать, постель

Бөлме-комната

Пәтер - квартира

Үй - дом

Шаңсорғыш - пылесос

Қабырға - стена

Есік - дверь

Тоңазытқыш - холодильник

Еден - пол

Сыпырғыш - веник

Терезе - окно

Кіре берісте - у входа

Дәліз - прихожая

Төргі (қонақ) бөлме - гостиная

Оң жағында - справа

Сол жағында - слева

Қабырға жиһазы - стенка

Қымбат - дорогой

Ыдыс-аяқ - посуда

Үстінде - на, наверху

Жатын бөлме - спальня

222 Қазақ тілі практикумы

Ас үй - кухня

Морозильник - мұздатқыш

Жуынатын бөлме - ванная

Аула - двор

Монша - баня

Перде - занавеска

Сөре - полка

Кілем - ковер

Пісіру - 1) варить; 2) сваривать; 3) довести до конца

Жабдықтау - 1) оборудовать; 1) снабжать; 3) обеспечить

Қолжуғыш - рукомойник

Тұңғыш - 1) первенец; 2) первоначальный

Кенже - 1) младший ребенок; 2) поздний

Келін - сноха, невестка

Жеңге - жена старшего брата

Жезде - зять

Сіңлі - младшая сестра

Ал- а, бери

Жақсы-хорошо, хороший

Жаман-плохо, плохой

Еңбекқор- трудолюбивый

Жалқау- лентяй

Жалқаулық - лень

Пысық -1) шустрый, живой, подвижный 2) делец, деловой, практичный.

Жомарт - шедрый

Сараң - скупой

Білімді- образованный

Білімсіз - не образованный

Ақылды - умный

Мәдениетті - культурный

Мәдениетсіз - не культурный

Әділетті - справедливый

Әділетсіз - не справедливый

Әдемі, сұлу, сымбатты - красивый, стройный (-ая)

Мейірімді, қайырымды - добрый, любезный, ласковый,

добродушный

Мейірімсіз - бездушный, безжалостный, безчувственный

Беделді - авторитетный

Құрметті, қадірлі - уважаемый

Белсенді - активный

Білікті- квалифицированный, -ая, -ое

Томпақ ерін - пышные губы

223

Кең маңдай - широкий лоб

Қыр мұрын - прямой нос

Апппақ маржандай - белые как жемчуг

Мінезі жұмсақ - мягкий характер

3. Менің жұмыс орным

Қабат - 1) слой; 2) этаж

Тамақтану - кушать

Жалғастыру - продолжить

Аяқталу - завершаться, заканчиваться

Келу - приходить

Орналасу - 1) располагаться; 2) устанавливаться

Түскі үзіліс - обеденный перерыв

Ауысу - 1) перен. Сменять, меняться местами; 2) смена

Жұмыс бөлме - рабочий кабинет

Кеңсе - канцелярия, учреждение

Мұғалім - учитель

Қаржыгер - финансист

Аудармашы - переводчик

Құрылысшы - строитель

Әртіс - артист

Зергер - ювелир, мастер

Балықшы - рыбак

Мамандық - профессия

Өмір - жизнь

Болу үшін - чтобы стать

Кенші - шахтер

Бақташы - пастух

Омарташы - пчеловод

Диқан - дехканин

Шопан - чабан

Сауыншы - дояр, доярка

Тіл маманы - языковед

Мүсінші - скульптор

Ақын - поэт

Бағбан - садовник

Қызметкер-служащий

Кәсіпкер-предприниматель

Қызметер - сотрудник

Тәжірибе - опыт

Тәжірибелі - опытный

224 Қазақ тілі практикумы

Маман - спецалист

Сыйлық - подарок, награда

Мінездеме - характеристика

Жетік білу - знать в совершенстве

Еңбек - труд

Азамат - гражданин

Үлгілі - примерный

Үздік - отличный

Етікші - сапожник

Тергеуші - следователь

Тәрбиеші - воспитатель

Сатушы - продавец, торгующий

Бастық - начальник, руководитель

Хатшы - секретарь

Салу - класть, положить, строить, прокладывать

Ашу - 1) открывать; 2) гнев, возмущение

Жүру - 1) ходить, идти, ездить; 2) двигаться; 3) находиться; 4) ходить;

5) собираться, хотеть; 6) действовать, употребляться

Беру - дать, выдать, подать, отдавать

Апару - 1) относить, отводить, отвозить; 2) свозить, сводить

Әкелу - приносить, привозить, доставлять

Бастау - 1) начинать, приступать; 2) управлять, возглавлять

Лауазым - должность

Мәлімет - сведения

Ғылыми еңбек - научный труд

Өнертабыс - изобретение

4. Уақыт

Аптап - зной, жара

Ериді - 1) таять; 2) раствориться

Сарғаяды - 1) желтеть

Соғу - 1) бить, ударить; 2) стучать; 3) ковать; 4) построить

Шомылу - купаться

Найзағай - молния

Тайғанақ - скользкий

Ұзару - длиться

Бұлтты - облочно

Себелеу - капать

Ықтимал - наверное, возможно

Мүмкін - вероятно, возможно, наверное

Өткінші - проходящий

225

Мезгіл-время

Қайтып оралу-возвращаться

Ыстық-жара, зной

Ұзақ-долгий

Әрқашан-всегда

Қыста-зимой

Суық та қаһарлы-холодный и грозный

Қалың-толстый, густой

Былтыр - прошлый год

Таңертең - утром

Кеш - вечер

Түскі мезгіл - обед

Ертең - завтра

Алыс болашақ - далекое будущее

Бір күнгі жоспар - план составленный на день

Бүрсігүн - после завтра

Алдыңғыкүн - позавчера

Түстен кейін - после обеда

5. Ас - адамның арқауы

Палау - плов

Шырын - сок

Тосап - варенье

Ірімшік - сыр

Сусын - напиток

Тағам - пища, еда

Жасау - 1) изготовление; 2) устраивание; 3) создание; 4) приданное

Қуыру - поджарить, зажарить

Дәм - вкус

Құймақ - оладьи

Дән - 1) зерно; 2) основа

Уылдырық - икра

Шұжық - шужук

Өте - очень

Тым - слишком

Төр - 1) почетное место; 2) верхняя

Қонақжай - гостеприимный

Қышқыл - кислый

Дәмді - вкусный; 2) содержательный

Раушан - роза

Киім - одежда

226 Қазақ тілі практикумы

Зат - вещь, предмет, материал

Себет - корзина

Тор - клетка

Шаңғы - лыжи

Отын - дрова

Кір тасы - гиря

Ескек - весло

Қайық - лодка

Ұсақ - 1) мелкий, мелко; 2) мелочный

Балғын - свежий, юный, молодой

6. Сауда орындары

Сауда орталығы - торговый центр

Азық-түлік - продукты

Киім - одежда

Ұсақ-түйек - мелочь

Шаруашылық заттар - хозяйственные товары (вещь)

Сырт киім - верхняя одежда

Өнім - продукция, изделие, выработка

Іш киім - нижнее билье

Маусымдық шегерме - сезонная скидка

Аяқ киім - обувь

Сыйлық - подарок

Ойыншық - игрушка

Заманға сай - современно (-ый)

Қымбат - дорого

Арзан - дешево

Бұрыш - 1) угол; 2) жилище; 3) сторона; 4) перец

Сарымсақ - чеснок

Шие - 1) вишня; 2) запутанный узел

Шабдалы - абрикос

Алмұрт - груша

Қызанақ - помидор

Өрік - урюк

Күріш - рис

Ірі - 1) крупный, большой, грандиозный; 2) свертываться

Асқабақ - тыква

Қырыққабат - капуста

Бүлдірген - земляника

227

7. Тұрмыстық қызмет көрсету

Болу - 1) быть, бывать; 2) находиться; 3) иметься; 4) завершить

Жиі - частый, густой

Күтім - уход

Сұйық сабын - шампунь

Кекіл - челка

Жуу - 1) мыть, смывать; 2) стирать; 3) промывать; 4) смывать; 5)

обмывать

Шайқау - 1) качать, раскачивать, трясти; 2) полоскать

Шеберхана - мастерская

Шебер - мастер, учитель

Жөндеу - 1) исправлять, поправлять, ремонтировать

Өкше - пятка

Қағу - 1) вбивать; 2) стучать; 3) ударить; 4) задевать; 5) вытряхивать

Желім - клей

Етік - сапоги

Ұлтарақ - стелька

Әмбебап - универсал

Құрылым - стуктура

Сенімді - доверительный

Құжат - 1) документ; 2) деловая бумага

Толтыру - наполнять

Көшбасшы - лидер

Өтініш - заявление, прозьба

Жеке - частный

Жылдамдық - скорость

Төлқұжат - паспорт

Лезде - быстро

Қызмет - работа

Несие - кредит, долг

Мерзім - срок

Куәлік - свиделеьство

Кәмелет - совешеннолетие

Мекенжай - адрес

Жалақы - зарплата

Анықтама - справка

Қосымша - дополнение

Сыйақы - премия

Мөлшер - предел, определенное количество

Халықаралық - международный

Желі - сеть

228 Қазақ тілі практикумы

Байланыс - связь

Ұлттық - национальный

Бәсекелестік - соперничество, конкурентность

8. Денсаулық - зор байлық

Мұрын - нос

Бас - голова

Тізе - колено

Иіс - запах

Бел - поясница

Жамбас - тазовая кость, таз

Жақ - 1) челюсть, щека; 2) сторона;

Мүше - 1) орган; 2) часть; 3) фигура; 4) член

Асқазан - желудок

Бүйрек - почка

Жүрек - сердце

Шаршау - устать, утомиться

Терлеу - потеть

Өткізу - 1) передаваться, сдаваться; 2) реализоваться; 3) проводить

Кеңес - 1) беседа; 2) совет

Буын - 1) сустав; 2) колена; 3) звено; 4) поколение; 5) слот

Ойнау - играть

Жанкүйер - болельщик

Велошабандоз - велосипедист

Құрама - сборный, соединение

Шабуылшы - нападающий

Төреші - судья

Ел - страна, государство, народ, племя, родина

Дүниежүзі - вселенная

Оңтүстік - юг

Солтүстік - север

Шығыс - восток

Батыс - запад

Шекара - граница

Шақырым - километр

Тоғай - лес

Өкіл - представитель

Тәуелсіз - независемый

Өтіл - стаж

229

9. Менің отаным - Қазақстан

Достық - дружба

Көп ұлтты - много национальный

Ұлыс - народность

Өкіл - представитель

Әртүрлі жағдай - разное ситуация

Қоныстану - переселиться

Қонысаударушылар - переселенцы

Қамқор болу - проявлять заботу

Тұрақтылық - стабильность

Ұлтаралық келісім - межнациональное согласие

Жемісті жұмыс - плодотворная работа

Гүлдену - процветание

Негіз - основа

Салт-дәстүр - традиции, обычаи

Обряды - әдет-ғұрып

Ұлы - великий

Ардақтау - уважать, чтить

Сыйлау - уважать

Отаншыл - патриот

Қорытынды - вывод, заключение

Жарлық - распоряжение

Міндет - задача, обязанность

Тұлға - личность

Өзгеріс - изменение

Ұйым - организация

Бостандық - свобода

Тұрақтылық - стабильность

Тұлпар - скакун, легендарный конь батыров

Нышан - символ

Бейне - образ

Зеңгір - высокий

Береке - благо, изобилие

10. Қазақ халқының салт-дәстүрлері

Өсиет - завещание

Тәрбие - воспитание, обучение

Тәлім - пример, урок, назидание

Той - 1) пир, пиршество; 2) праздник, торжество, свадьба

Бесік жыры - колыбельная песня

230 Қазақ тілі практикумы

Сүндетке отырғызу - обрезание

Үйлену - жениться

Отау - 1) молодая семья; 2) юрта для молодых; 3) гнездо; 4)прополка

Мақал - пословицы

Құдалық - сватавство

Дін - религия

231

⇧

⇩