Пояснительная записка по адыгейскому языку и литературе 3 класс (на адыгейском языке)

УЩЫЗЫГЪЭГЪУАЗ

Ящэнэрэ класс.

Еджэнымрэ жабзэм ихэгъэхъонрэ

(Тхьэмафэм сыхь. 2. ЗэкIэмкIи сыхь. 68 -рэ.

Класснэ еджэныр - сыхь. 60, унэ еджныр - сыхь.8.)

Тематикэр

Хымэ дышъэ унэ нахьи - тиунэжъ.

Тиреспубликэ ио изытет, икъушъхьэхэм, ипсыхъохэм, ичIыпIэ дахэхэм, ицIыф шIагъохэм, ибайныгъэ яхьылIэгъэ стаьяхэр, рассказхэр, усэхэр, орэдхэр, гущыIэжъхэр, сурэтхэр.

Гъэмэфэ тхьагъомрэ бжыхьэ дышъэмрэ.

Гъэмафэмрэ бжыхьэмрэ ом изытет, цIыфмэ IофшIэн зэфэшъхьафэу агъэцакIэхэрэм, кIэлэцIыкIухэр зэрыджэгурэ джэгукIэхэм яхьылIэгъэ произведениехэр, гущыIэжъхэр, хырыхыхьэхэр.

Ор къэтэухъумэ, псауныгъэр къэтэухъумэ.

Псэушъхьэхэм, къэкIыхэрэм зэкIэ ом цIыфхэр зэрафэгумэкIхэрэр, ащ кIэлэеджакIохэр зэрэхэлажьэхэрэр къэзгъэлъэгъорэ рассказхэр, усэхэр, гущыIэжъхэр, хырыхыхьэхэр.

КIымаф.

КIымафэм идэхагъэ, цIыфхэм Iофэу ашIэхэрэм, Родинэр зэрагъэбайрэм, псэушъхьэхэм ящыIакIэ, кIэлэцIыкIухэм яIофыгъохэм яджэгукIэхэмрэ яхьылIэгъэ усэхэр, рассказхэр, орэдхэр, пшысэхэр, гущыIэжъхэр, хырыхыхьэхэр, сурэтхэр.

Ти Родинэ тиIофхэмкIэ тэгъэбаи.

ЦIыфхэм Iофэу ашIэхэрэм, сэнэхьат зэфэшъхьафхэмкIэ Родинэр зэрагъэбайрэм, Iоф дэгъоу пшIэмэ ащ щытхъу пылъым, кIэлэеджакIохэм IофшIэнхэу агъэцакIэхэрэм яхьылIэгъэ усэхэр, рассказхэр, орэдхэр, пшысэхэр, гущыIэжъхэр, хырыхыхьэхэр, сурэтхэр.

Мамырныгъэм икъэухъумакIу.

Непэрэ тидзэкIолIмэ яхьылIэгъэ усэхэр, орэдхэр, рассказхэр, статьяхэр, сурэтхэр. Зэошхом илъэхьан лIыхъужъыгъэу зэрахьагъэр.

Гъатхэр.

Гъэтхэ IофшIэнхэр, псэушъхьэмэ ящыIакIэ, кIэлэцIыкIухэм яджэгукIэхэр, бзылъфыгъэхэм ямэфэкI къэзгъэлъэгъорэ произведениехэу писательхэмрэ поэтхэмрэ атхыгъэхэр. Темэм ехьылIэгъэ гущыIэжъхэр, хырыхыхьэхэр.

ДжэгукIэхэр зэдгъэшIэн, тишIэныгъэ хэдгъэхъон, чэфэу, дахэу тыджэгун, типсауныгъи дгъэпытэн.

ДжэгукIэу кIэлэцIыкIухэр зэрэджэгухэрэм, ахэмэ яшIэныгъэ зэрэхагъахъорэм, япсауныгъэ зэрагъэпытэрэм яхьылIэгъэ произведениехэр.

Адыгэ хабзэр адыгэ кIэныжъ.

Адыгэ хэбзэ дахэхэм (нахьыжъыр плъытэныр, зекIокIэ - шIыкIэ дахэр, Iушыгъэр, акъылыгъэр, шъхьэкIэфагъэр, шъыпкъагъэр, ныбджэгъугъэр, хьалэлыгъэр) яхьылIэгъэ усэхэр, рассказхэр, орэдхэр, пшысэхэр, хырыхыхьэхэр, сурэтхэр. Адыгэ джэгукIэхэр.

ЖэрыIо народнэ творчествэр.

ЦIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм япшысэхэр, ягущыIэжъхэр, яхырыхыхьэхэр.

Езбырэу зэрагъашIэмэ хъущт усэхэм ащыщхэр:

Жэнэ Къ. Ныр. Мамыр бзыу. Хэти иIоф гъэнэфагъэ.

Бэгъ Н. КIалэмэ яIэшIагъ.

Цуекъо Дж. Шъукъеблагъи шъусхьакIэн.

Къуекъо Н. Iоф тшIэнэу зытэгъасэ.

Кощбае П. ХъяркIэ, гъэмафэр.

Нэхэе Р. Адыгэ къуай.

ЕджэнымкIэ къулайныгъэу агъотын фаехэр:

-тэрэзэу, зэхэугуфыкIыгъэу, IупкIэу текстым къеджэнхэр;

- ямынэIосэ текстым зы такъикъым гущыIэ 50-60 -м къыщымыкIэу къеджэнхэр;

- къеджэнхэ зыхъукIэ мэхьанэ шъхьаIэ зиIэ гыщыIэхэр текстым кIэлэеджакIохэм къыхагъэщынхэр;

- къеджэхэ зыхъукIэ гущыIэухыгъэхэм ахэт ыкIи аужы ит тамыгъэхэр макъэкIэ къыхагъэщынхэр.

Текстым Iоф дашIэнымкIэ кIэлэеджакIохэм къулайныгъэу агъотын фаехэр:

- зэджагъэхэм яхьылIэгъэ упчIэхэм яджэуапхэр текстым къыхагъэщыни къяджэнхэр;

- план къызэрыкIор къызфагъэфедэзэ, зэджагъэхэм къыIотэрэ хъугъэ - шIагъэм изэкIэлъыкIуакIэ амыукъоу къаIотэжьыныр;

- текстыр Iахь - Iахьэу агощыни, Iахь пэпчъ шъхьэ къыфаугушыпсыныр;

- мэхьанэ шъхьаIэр къэзгъэлъэгъорэ гущыIэухыгъэр текстым къыхагъэщыныр;

- гущыIэхэм ямэхьанэ къызэхафыныр, гущыIэм имэхьанэ нэмыкI гыщыIэкIэ къаIоныр, имэхьанэкIэ къыпыщыт гущыIэр къагъотыныр;

- поэтхэмрэ писательхэмрэ гущыIэ дахэхэу усэхэм ащагъэфедэхэрэр къахагъэщынхэр;

- зэджагъэхэм ахэт цIыфхэр зыфэдэхэр къагъэлъэгъонхэм пае ищыкIэгъэ гущыIэхэр тэрэзэу къыхахынхэр;

- кIэлэегъаджэр кIэлэеджакIом IэпыIэгъу афэхъузэ, геройхэм язекIуакIэхэм уасэ афашIыныр;

- зэджагъэхэм имэхьанэ кIэлэеджакIохэм жэбзэ тэрэзкIэ, жэбзэ дахэкIэ къаIотэжьыныр;

- зэдеIэжьхэзэ агъэхьазырыгъэ планым тетэу темэ зэфэшъхьафхэм афэгъэхьыгъэу рассказ мыиныщэр зэхагъэуцоныр;

- пшысэм инэшанэхэр, ар фольклорым ижанрэу зэрэщытыр, усэм гъэпсыкIэу хэлъыр зэтырагъэушъхьафыкIыныр;

- зэджагъэхэм имэхьанэ ехьылIагъэу сурэтхэр жэрыIокIэ къашIынхэр;

- ящыкIэгъэщт тхылъхэр библиотекэм къыщагъотынхэр, етIанэ тхылъым зэрэпсаоу къатегущыIэнхэр;

- тхылъым ыкIышъо зыфэдэр, ащ дэтхэр, гущыIапэр ашIэнхэр;

- зэджэнхэ фэе тхылъхэр зэрыт спискэр тэрэзэу къызфагъэфедэныр.

Грамматикэмрэ,жабзэм ихэгъэхъонрэ.

(Тхьэмафэм сыхь.3. ЗэкIэмкIи сыхь. 102 -рэ)

ГущыIэухыгъэр. ГущыIэухыгъэм ичлен шъхьаIэхэр. макъэхэмрэ хьарыфхэмрэ: зэращэхэр, зещэхэр, мэкъэ Iужъухэр, чыйзэфэшIыгъэ макъэхэр. Алфавит. Пычыгъор. ГущыIэхэм язэпыхыкI.

Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- апэрэ - ятIонэрэ классхэм кIэлэеджакIохэм ащагъотын фэе къулайныгъэу щагъэунэфыгъэхэр кIэлэегъаджэм иIофшIэн къыщыдилъытэнхэр.

ГущыIэхэр зэрэзэхэтыр.

ГущыIэр зэрэзэхэтыр: гущыIэ лъапсэр, приставкэр (лъэпсапэр), суффиксыр (Лъэпсэужыр), кIэухыр. ГущыIэ лъапсэмрэ кIэухымрэ. Зэлъэпсэгъу гущыIэхэр.

Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- гущыIэ зэлъэпсэгъухэр къагъотынхэр;

- язэхэтыкIэкIэ гущыIэхэм ахэт гущыIэ лъапсэхэр, приставкэхэр, суффиксхэр, кIэуххэр къахагъэщынхэр;

- гущыIэхэм ащыкIэхэрэ приставкэхэр, суффиксыхэр, кIэуххэр ахагъэуцонхэр.

Бзэ лъэпсэ гущыIэхэр.

ПкъыгъуацIэхэр, плъышъуацIэхэр, глаголыр. (Практическэу нэIуасэ афэшIыгъэнхэр).

ПкъыгъуацIэр.

ПкъыгъуацIэр, ащ имэхьан, иупчIэхэр. ПкъыгъуацIэр гущыIэухыгъэм къызэрэхафэрэр. ПкъыгъоцIэ унаехэмрэ къызэрыкIохэмрэ. ЦIыфыр ыкIи пкъыгъор къызэрыкIрэ пкъыгъуацIэхэр. ПкъыгъуацIэр пчъагъэхэмкIэ зэрэзэхъокIрэр.

Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- пкъыгъуацIэмэ упчIэхэр тэрэзэу афагъэуцуныр;

- пкъыгъуацIэхэр гущыIэмэ е гущыIэухыгъэмэ къахагъэщынхэр;

- пкъыгъоцIэ къызэрыкIохэмрэ унаехэмрэ зэтраушъхьафыкIынхэр;

- пкъыгъуацIэхэр гущыIэухыгъэми тхэгъуми тэрэзэу агъэфедэнхэр;

- ахэр тэрэзэу атхынхэр;

- пкъыгъор ыкIи цIыфхэр къызэрыкIхэрэр зэтраушъхьафыкIынхэр;

- пкъыгъуацIэхэр зэрыт пчъагъэхэр тэрэзэу къагъотынхэр.

ПлъышъуацIэр.

ПлъышъуацIэр, ащ имэхьан, иупчIэхэр. Ар гущыIэухыгъэм къызэрэхафэрэр.

Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- плъышъуацIэхэм упчIэхэр тэрэзэу афагъэуцуныр;

- нэмыкI бзэ гущыIэмэ ягъусэуи язакъоуи плъышъуацIэхэр гущыIэухыгъэм тэрэзэу ащагъэфедэнхэр;

- жабзэм е тхыгъэм плъышъуацIэхэр къахагъэщынхэр.

Глаголыр.

Глаголыр, ащ имэхьан, иупчIэхэр. Ар гущыIэухыгъэм къызэрэхафэрэр. глаголыр уахътэхэмкIэ зэрэзэхъокIрэр: мы уахътэр, блэкIыгъэ уахътэр, къэкIощт уахътэр. глаголыр пчъагъэхэмкIэ зэхъокIыгъэ зэрэхъурэр: зы пчъагъэр, бэ пчъагъэр.

Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- глаголым упчIэ афагъэуцуныр, глаголхэр къагъотынхэр;

- ищыкIэгъэ уахътэм, пчъагъэм итэу глаголхэр гущыIэухыгъэхэм ащагъэфедэнхэр;

- глаголхэр нэмыкI бзэ гущыIэхэм, анахьэу пкъыгъуацIэхэм, ягъусэхэу тэрэзэу агъэфедэнхэр.

ГущыIэухыгъэр.

КъэзIотэрэ, упчIэ, Iэтыгъэ гущыIэухыгъэхэр. ГущыIэухыгъэхэм ячлен шъхьаIэхэмрэ гуадзэхэмрэ (член лъэпкъэу зыфэдэхэр зэтемыфыгъэхэу).

Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- текстым гущыIэухыгъэхэр къыхагъэщынхэр;

- гущыIэухыгъэхэм ахэт гущыIэхэр зэрэзэпхыгъэм лъыплъэнхэр;

- гущыIэухыгъэм ичлен шъхьаIэу е гуадзэу щыкIэрэр тэрэзэу хагъэуцожьыныр;

- гущыIэухыгъэхэр япсалъэ тэрэзэу щагъэфедэнхэр.

Псэлъэ зэпхыгъэхэмкIэ къулайныгъэхэу кIэлэеджакIохэм агъотынхэ фаехэр:

- кIэлэегъаджэр яIэпыIэгъоу гущыIэ 55 - 65 - рэ фэдиз зыхэт рассказым иплан къэзыIотэрэ е упчIэ гущыIэухыгъэхэмкIэ зэхагъэуцоныр;

- а планым тетэу изложение атхыныр;

- нахъыжъхэм хатэм, губгъом, унагъом Iофхэу ащашIэхэрэм, ахэмэ ежьхэр зэрахэлажьэхэрэм, кIэлэцIыкIу джэгукIэхэм, ом яхьылIагъэу рассказхэр зэхагъэуцонхэр, атхынхэр;

- яIофхэм къатегущыIэхэу письмэ кIэкI атхыныр.

ЗитхыкIэ къяхьылIэкIыщт гущыIэхэр Iоф зыдашIэн фаехэр:

Апчыхалъхь, апэрапшIэу, бассейн, бзэгужъый, бжьэмат, вокзал, джыдэд, дзэкIолI, ехыгъошIу, жъогъошIу, жъонакIо, зэпэзанкI, зэе - тIуай, ирый, инженер, куу, куп - купэу, къалмыкъщай, къоджэхь - къоджэшх, къыблэмам, къулыкъушI, къобэбжъаб, къэбарыжъ, лагерь, лIыхъужъныгъ, мэшIобзый, махъушэ, нэкIушъхьаплъ, нэжъ - Iужъ, осыIашкI, ошIэ - дэмышIэу, пкъыгъуацIэ, пкIэшъэхъу, пчэндэхъу, псэемыблэжь, пассажир, псычэт, псэолъапхъ, суффикс, саугъэт, тхьаркъожъ, тыкъ - сыкъ, тыгъурыгъу, тоннель, унашъхьэ, фэкъулай, хыбзыу, хырыхыхь, уфэ - упцIэ, усакIо, чэщ - зымаф, чIыбзыу, чIыхъумбый, шы - шыш, шъхьэпхэтыку, шъэныкъо, шIуцIашъо, шъхьангъупчъашъхь, шъорыогу, шIоркъ, щыбжьый, юннат, экспресие, IурыIупчъ, IэпэIас.

Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- гущыIэхэр зэрэзэхэтхэр (гущыIэ лъапсэр, приставкэр, суффиксыр, кIэухыр) ашIэныр, гущыIэхэр зэхафынхэр;

- бзэ лъэпсэ гущыIэхэр (пкъцгъуацIэр, плъышъуацIэр, глаголыр), ямэхъан, яупчI, янэшанэхэр ашIэнхэр;

- гущыIэухыгъэм ичлен гуадзэхэмрэ зэтыраушъхьафыкIынхэр.