7


  • Учителю
  • 8 сыныпқа арналған тарихтан күнтізбелік жоспар

8 сыныпқа арналған тарихтан күнтізбелік жоспар

Автор публикации:
Дата публикации:
Краткое описание:
предварительный просмотр материала


Жамбыл облысы ,Байзақ ауданы Сыдық Абланов атындағы орта мектебінің Тарих пәнінің мұғалімі ұйымдастырушы педагог Нурпайзова Айнур Кенесбаевна












7 сыныпқа арналған әдістемелік көмек




Қосымшалар. Кестелер. Анықтамалар




















Пікір.


Қазіргі өркендеу, еліміздің әрбір азаматы барлық жағынан, әсіресе интеллектуалдық жағынан, толық ашылуын қамтамасыз ету - мемлекеттік іс болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, ертеңгі ел несі, қоғамды жан - жақты дамытушы, белсенді тұлғаны қалыптастыру.


Осы тұрғыдан алғанда, ертеңгі ел иесі, қоғамды белсенді жан - жақты дамытушы болып табылатын. Қазіргі мектеп оқушысының таза біткен табиғи қабілетін толық ашу, жетілдіру.

Осындай мақсатта ұсынылып отырған бұл әдістемелік құрал оқушыларға да, мұғалімдерге де әр параграфқа қысқаша тоқтала келіп, қосымша анықтама мен кестелер ұсынылған.

Әдістемелік құралдың бүгінгі таңда қоғамдық экономикалық, саяси -мәдени дамуына үлес қосатын, әлемдік талапқа сай келетін, білімді, ойлау қабілеті жоғары, жан - жақты өзіндік ой толғамы бар, жеке тұлғаны қалыптастыруға тигізер септігі мол.

Бұл әдістеме өз мектебіміздің әдіс бірлестігінде қаралып, ұстаздар арасында қолданысқа ие. Осы әдістемелік құрал аудан мектептерімен тарих пәнінің мұғалімдеріне тәжірибе алмасуға көмек болатынына сенім білдіреміз.

Пікір жазғандар: Саттерова Майра - жоғары санатты мұғалім, Қуатова Әсем - білім бөлімінің әдіскері.


1



Пайдаланған әдебиеттер




  1. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы әдістемесі.

Оқыту әдістемесі (7 сынып)


  1. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы хрестоматиясы

  2. Профессор Ж.Қасымбаев. С.Жолдасбаев


  1. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы С.Жолдасбаев, Д.Бабаев


  1. Анықтама М.Байдолда (Қазақстан тарихы)




















29



7 - сынып. Қазақстан тарихы.

§ 1 Түрік қағанаты. (552 - 603 жж).

Алғашқы түрік басшысы Бумын. Бумын «Елхан» деген атақ алды.

Бумын Қара Еске Мұхан Тобо Иштеми.

Халқының басым көпшілігі Теле (тирек), сонымен бірге қырғыз, оғыз, ұйғыр, дулу, үйсін, т.б. бар. Шаруашылығы: көпшілігі жартылай көшпелі мал және мал шаруашылығымен айналысты. Баспанасы: киіз үй, қыстауды жер кепелер немесе тастан, ағаштан, қамыстан жасалған тұрақ жайлар. Батыс және Шығыс болып бөлінді.


§ 2 Батыс түрік қағанаты. (552 - 603 жж).

Мекені: Жетісу. Оңтүстік Қазақстан.

Орталығы: Суяб. Жазғы ордасы: (Қазіргі Жамбыл облысы) Мыңбұлақ.

Тарбуш (Дата) Шегу (610 - 618) Тон (618 - 630) Ешбар Елтеріс.

Шығыс түрік қағанаты. (682 - 744)

Елтеріс (Құтлық) Қапаған Білге Күлтегін Білге. Қолбасшысы Тоныкөк түрік халқының жаугершілік даңқын арттырды. Білге қағанынан кейін 741 қағанат әлсіреп ыдырайды.

Қағанаттың әлеуметтік жағдайы: Қағанаттың бірінші басшысы Қаған жоғарғы билеушісі және әскербасы саналады.

Ақсүйек өкілдері: ябғу, шад, елтебер. Сот істерін - Бұрақтар, Тарханда атқарды. Қағанаттың негізгі тірегі - Бектер. Қарапайым халық - Қара бұдын. Салық жинаушы - Селиф. Шаруашылығы: жартылай көшпелі, мал шаруашылығы.


2

§ 3 Түркеш қағанаты. (704 - 756жж).


Мекені: Жетісу, Оңтүстік Қазақстан.

Орталығы: Суяб. Кіші ордасы: Күнгірт қаласы.

Үшшлік Сұлу (715 - 738) Тұқарсан Құштар. Қағанат 20 әкімшілік аймаққа бөлінеді. Негізінен күңгірт, түркеш тайпалардан тұрды.

Шаруашылығы: көшпелі және жартылай көшпелі, мал шаруашылығы. Жартылай отырықшы егін салумен, аң аулаумен, саудамен айналысты. 75 жылы қағанат ыдырады.

Мекені: Алтай тауынан Балқаш көліне дейінгі аймақ.

Құрамында 9 тайпа: үшжікіл, үшбекіл, бұлақ, көкеркін, тухель лязана, фаракия деген рулар болды.

Орталығы: Суяб. Екінші астанасы: Баласағұн.

Білге Күл Қадыр -хан Базар Арслан Оғұлшақ Сатұқ Боғархан.

Шаруашылығы: Екі бағытта болды.

  1. Жартылай көшпелі

  2. Отырықшы егін шаруашылығы.


Мәдениеті екі салаға бөлінді:

  1. Материалдық мәдениет: Халықтың тіршілік мұқтаждығын өтейтін заттар, бұйымдар.

  2. Рухани мәдениеті: халықтың дүниетанымы жан - дүниесі, діни наным - сенімі, тіл ідет - ғұрпы, салт -дәстүрі, т.б. тас бетінде жазылған жазбалар. (Күлтегін, Тоныкөк).


§ 5 Оғыз мемлекеті.

(ІХ - ғасырдың соңы - ХІ ғасырдың басы.)

Мекені: Сырдарияның орта және төменгі ағысы.

Орталығы: Янгикент (Жаңа Гузия) қаласы. «Оғыз» сөзі - «уыз», садақтың оғы «өгіз» дегенді білдіреді деген пікірлер бар. Оғыздардың құрамында - баяндұр, имур, қайлар. Билік иесі: Жабғу


3



Әбілқайыр хандығы (көшпелі өзбектер мемлекеті)

Ноғай Ордасы

Қазақ хандығы

1428-1468

1396-ХV ғасырдың ортасы

1465-1466 жылдардан

Әбілхайыр

*Едіге

*Нұрадиннің тұсында Алтын Ордадан бөлініп шықты

Керей мен Жәнібек

Батысында Жайықтан, шығысында Балқаш көліне дейін, Ертіс, Тобыл өзендерінен оңтүстіктегі Сырдарияның Аралға құир тұсына дейін

Еділ мен Жайық өзендерінен Қазан мен Түменге дейін

Бастапқы алып жатқан жері-Шу мен Талас өзендерінің аумағы

*Орда Базар

*Тара

*Сығанақ


*Сығанақ

*Түркістан (ХVІ ғасырдан бастап)

*1446 жылы Әмір Темірден Созақ, Сығанақ, Аққорған, Үргеніш қалаларын алды

*1456-1457 жылдары ойраттардан жеңілді

* ХV ғасырдың 50 жылдарында Керей мен Жәнібек Монғолстанға кетті

* ХV ғасырдың басында күшейді

*Ресей Қазан, Астахань хандықтарын жаулап алған соң бірнеше дербес иеліктерге бөлініп кетті

*Еділдің шығысындағы тайпалар Кіші жүзге кірді

* ХVІ ғасырдың І ширегінде Қасым хан тұсында күшейді

*Тәуке хан тұсында біртұтас мемлекет болды.




28

ХІІІ - ХVІ ғасырлардағы Қазақстанның мемлекеттері.



Мемлекет атауы

Ақ Орда

Монғолстан

Тарихи шеңбері

1320-1428

1348-1514

Негізін қалаушылары

*Орда Ежен

*Сасы бұқа-алғашқы ханы

*Орыс хан тұсында

Алтын Ордадан бөлініп шықты

*Әмір Болатшы

*Тоғылық Темір-алғашқы ханы

Территориясы

Аралдың солтүстік-шығысы, Сырдарияның Есіл, Сарысу өзендеріне дейін, Ертіс өзені, Алтай тауларынан Жайық өзеніне дейін

Солтүстігінде Балқаш, батысында Түркістан, оңтүстігінде Ташкент, Ферғана, шығысында қалмақ жерімен шектеседі

Астанасы

Сығанақ

Алмалық

Саяси жағдайы

*Орыс хан кезінде күшейді

* ХІV ғасырдың 70 жылдарында Алтын Ордадан Қажы Тарханды өзіне қаратты

*1374-1375 жылдары Сарай Беркені тартып алды

*Ішкі талас-тартыс

*Асқақ Темір шапқыншылығы

*1371-1372 жылдары, 1375-1377 жылдары, 1380 жылы Әмір Темір жорық жасады

*Ішкі талас-тартыс

*Қазақ хандығы күшейді

27

деген лауазым атақ алған. Әскербасы - Сюабшы.

Жабғудың кеңесшісі - Күл Еркін. Оғыздарда «бой», «оба», «көк» деп аталатын тайпалық және рулық бөлімшелерболған. Оған қоса ұрпақтар мен аймақтарға бөлінген.

12 аймаққа бөлініп басқарған, Әлихан Шахмәлік. ХІ ғасырдың басында Оғыз мемлекеті құлайды.

Шаруашылығы: жартылай көшпелі, жартылай отырықшы мал шаруашылығы. Кәсіпшілік пен қолөнер мен, құмыра жасаумен айналысты.


§ 6 Қимақ қағанаты. (ІХ - ғасырдың соңы - ХІ ғасырдың басы)

Мекені: Батыс Алтай, Тарбағатай, Алакөл ойпаты. Құрамында 7 тайпа: эймур, баяндур, бтатар, ланиқаз, ажарлар, илек, қыпшақ.

Орталығы: Имакия қаласы. Екінші астанасы: Карантия. (Алакөл жағасы) Билеуші - қаған. Екі саты төленді. Ябғу, Шонжарларға «Ұлы қаған», «Кіші қаған», Ябғу шад деген лауазым берілген.

Мал шаруашылығы.

Материалдық мәдениеті: қой жүнінен киім - кешек, баспана (киіз үй, құрал -жабдықтар)

Рухани мәдениеті: О дүниеге, өмірге келушілік, ата -баба рухына сиыну. Көкке Тәңірге табыну. Зираттарда қола айналарға жазылған түркі жазулары.


§ 7 Жартылай көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара әсері

Жартылай көшпелі мәдениет пен отырықшы мәдениеттің арасында көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Халықтар малдардан алған жүн, ет, май, тері өнімдерін қыстақ пен қала тұрғындарына сатып, айырбастап отырды.


§ 8 Архитектура және өнер (VI-IX)


Архитектура (саулет өнері) - латынша құрылысшы. Тараз, Қызылөзен, Құйрықтөбе, Баба-Ата, Қостөбе жерлеріндегі архитектуралық қазба жұмысында архитектуралық құрылыс жүйесі табылған. VII-VIII ғасыр Ақыртас, Тасарық. VІ-ІХ ғасырғы Дың ескерткіші. ІХ ғасырдың екінші жартысына жататын Баба-Ата мешіті.

Бейнелеу өнерінде құрылыс материалдарын көркемдеуге көкөніс немесе геометриялық өрнек үлгісімен безендірілген.

4

Мүсін өнері Орталық Қазақстан, Жетісуда көп кездеседі.

Қолданбалы өнерге - балшықтан жасалған террокота, көркем керамика, ұсақ пластикалар жатады.

§ 9 Түріктердің рухани мәдениеті.

Көне түріктерді жазбасында 35 әріптен тұрды. Бұны Руналық (руна сөзі - «ескі», «көне» деген мағына білдіреді) жазу деп атайды. Талас, Тоныкөк, Күлтегін. VIII-IX ғасырғы әдеби шығармалар. Қорқыт ата «Оғызнама» дастанын жазды.

§ 10 Қарахан мемлекеті (942-1212)

Мекені: Жетісу аймағы , Шығыс Түркістан

Орталығы: Баласағұн. Мемлекеттің негізін Сатұқ Боғрахан (915-955) →Мұса (955-960) → Әли Арслан (960-990) → Хасан Боғрахан

Құрамында: Жікіл, Яғма, Қарлұқ, Оғыз, Қаңлы, Үйсін т.б. тайпалар бар. Өкімет билігі - Қаған (хан) басқарды. Билік иелерінің қатарына ханның ұрпақтары, тегіндер, ілік хандар, бектер, көнерлер жатты. Хан кеңесшісі - Көл еркін. Жер иеленушінің бір түрі «Иқта», ал иеленушілер «Иқтандар»

Шаруашылығы:

  1. Егін, бау-бақша өсірумен

  2. Жартылай көшпелі, жартылай отырықшы мал шаруашылығымен айналысты.

Мәдениет: қолөнер, құмыра жасау. Күмбездеп салынған мешіт ғимараттар (Айша бибі, Бабажа -қатын). Қарахан мемлекеті феодалдық патриархалдық мемлекет болған.


§ 11 Наймандар, керейттер, жалайырлар.

Наймандар (ХІІ) 8 тайпадан тұрған.

Мекені: Орхон өзені мен Алтай тауы. Монғолша «Найман» - «сегіз» дегенді білдіреді. Найманның алғашқы ханы Наркеш Дайын (1160-1203) Инанч - білге (Білге хан) →

Бұйрық Даян (далалық өлкеде)

(Алтайдың Қара

Ертісіндегі Күшлік

5

§ 48. XVI-XVII ғасырлардағы тарихи шығармалар


Ғалымдар

Өмір сүрген жылдары

Шығарманың аты

Шығарма мазмұны

Әбу Насыр әл-Фараби

870-950

«Жұлдыздар бойынша болжаулар», «Ғылымдардың шығуы» т.б.

Дүниедегі бар қызықпен байлық, бақ та даңқ та білім арқылы жиналады

Жүсіп Баласағұн

1021-1075

«Құтты білік»

Билеушінің де, халықтың да аман-есен бақытты болуының қайнар көзі-білім. Мемлекетті сауатты адамдар басқару керек.

Махмұд Қашқари

1030-1090

«Диуани лұғат-ат-түрік»

Түркі халықтарының тілі, мекен жайлары, тарихы, этнографиясы, ауыз әдебиеті жөніндегі энциклопедия

Қожа Ахмет Яссауи

1103-1167

«Диуани-Хикмет»

Жамандық, қатыгездік, сараңдық, дүниеқұмарлыққа қарсы шығады, шындықтың жолы құдай жолы деп, құдайға құлшылық етуге уағыздайды.

Қадырғали Жалаири

1499-1551

«Жамиғат тауарих»

Қазақ халқы жерінің жағдайы, қолөнер мәдениеті, ішкі-сыртқы жағдайы, заң ережесі жайында

Мұхаммед Хайдар Дулати

XV-XVI

«Тарих и Рашиди»

Қазақ хандығының құрылуы, Монғолстанның құрылуы, Жетісу мен Шығыс Дешті -Қыпшақтағы жағдай туралы.

26

§ 47. Қазақ халқының шығармашылық дәстүрі


Жырлаулар

Щығу тегі Өмірсүрген уақыты.

Қай ханның тұсында өмір сүрген.

Ұстаған бағыты.

Жиенбет

Кіші жүздің Алшын руының ірі феодал әулетінен шыққан

Есімхан тұсында би, әскер басы, батыр болған.

Елдің тәуелсіздігі,бейбіт өмірі.

Доспанбет.

1490 ж.Азов қаласында туылған.

Қасым, Мамаш ханның,Бұйдаш хандардың тұсында өмір сүрді.

Елінің ар намысын қорғау жолында тер төккен.

Марқасқа.

ХVІ ғасырда өмір сүрген

Тұрсын ханның бүлігіне басуға қатысқан.

Қазақ поэзиясындағы көне дәстүрді жалғастырушы

Ақтанберді

1675-1768 жылдары өмір сүрген.

Әбілхайырханның тұсында өмір сүрген. « Ақтабан шұбырынды алқакөл сұламаларының куәгері »

Үлкенді сыйлау,ата-анаға құрмет көрсеткен.

Бұқар

XVII ғасырда өмір сүрген.

Абылай ханның кеңесшісі болған.

Үш жүздің басын қосып,бір орталыққа бағынған күшті

мемлекет болуын аңсаған

25

Керейттер. (ХІ ғасрдың аяғы - ХІІ ғасырдың басы) Кермен (Керуян) өзенінің бойында қоныстанғандықтан, Керілер (керілендіктер) деп атаған

Мекені: Орхон, Керулен, Селенгі, Аргун

Орталығы: Ұлан-Батор

Алғашқы ханы: Марку → Күмісқұз → Сарық → Торы → Елжыйдой.

Керейлер құрамына: керей, жиркины, конқой, сақай тутау, албат, тунхай, қорқут. 8 тайпа кірді.

Жалайырлар

Мекені: Селенг, Орхон, хилок өзендері бойында Жұмақа → Мұқалай

Билік иесі - «Гурхун» деп атады.

Шаруашылығы: Наймандар, керейттер, жалайырлар негізінен мал шаруашылығымен айналысқан.

Материалдық мәдениеті: Киіз үй, арба үстіне тігілген үйлері болған.

1723-1728 ж. «Ақтабан шұбырынды алқакөл сұлама» оқиғасы болды. 1728 ж. Бұланты өзенінің жағасында жоңғарларға қазақ жасақтары күйрете соққы берді. Ордабасы тауында үш жүз өкілдері бірігіп жоңғарларға соққы беру үшін Әбілқайырды бас қолбасшы әрі хан етіп сайлады. 1729 Аңырақай шайқасы болды.

Жоңғарлар шапқыншылығы Ресей үкіметімен одақ болуға ықпал етті.

§ 12 Қарақытайлар (1125-1212)

Мекені: Орталық азия (Солтүстік Монғол), Солтүстік Қытай, Маньчжурия, Уссури. Қара қытайларды «қидан» деп те атады. Елюй Даши (1125-1143) → Табуян (әйелі) (1143-1150) → Иле (баласы) (1150-1155) → Бұсұған. Жер салығын Харадж деп атады. 1212 жылы қарақытай өкіметі құлайды.

§ 13 Қыпшақ хандығы (ХІ-ХІІІ ғасырдың соңы)

Мекені: Орталық, Шығыс және Батыс Қазақстан Алтайдан Еділге дейінгі аралықты «Қыпшақтар даласы» (Дешті Қыпшақ) деп аталды.

Этникалық құралы:

1.Батыс бірлестігі: 11 тайпадан тұрды. Елбөрілі, тоқсоба, четсоба,

6

бурут т.б.

Шығыс бірлестігі: 16 тайпадан тұрды. 8 негізгі тайпа, 8 ұсақ тайпа. Сонымен бірге қимақ, оғыз, құман, ежелгі башқұрт т.б. Хандық биліктің орталығы «Орда» деп аталды.

Оң қанаттың ордасы: Сарайшық қаласы.

Сол қанаттың ордасы: Сығанақ қаласы. Ақсүйек шонжанларға - хандар, тархандар, басқақтар, бектер, байлар, көсемдер жатты. Қарапайым бұқара халық малы жоқ кедейлерден тұрды.

Шаруашылғы: мал шаруашылығы

§ 14 Ұлы Жібек жолының қалыптасуы және тарихи маңызы.

Жібек саудасына байланысты «Жібек жолы» атанды. Ал «Ұлы» сөзі - Кең - байтақ Шығыс өлкелері мен Батыс өлкелерді байланыстыруына байланысты айтылған. Жібек жолының басы Қытай жеріндегі Хуанхе өзенінің аңғарындағы аймақтан басталады.


Ұлы Жібек жолы


Оңтүстік бағыты Солтүстік бағыты


Іле өзені

Оңтүстік Қазақстан

Ыстықкөл


Ферғана Испиджаб


Самарқанд


Иран Орта азия Түркістан


Ирак

Сырдария


Сирия

Батыс Қазақстан

Жерорта теңізі

Қара теңіз солтүстік шығысы


Еуропа

7

§ 45 Қазақ халқының мәдениеті.

Қазақ хандығының ХVI-ХVIІғ-ғы материалдық мәдениет ескерткіштері Қазақстанның байтақ жеріндегі экономика мен мәдени дамудың біркелкі болмағандығын аңғартады. Себебі: Түрлі шапқыншылық кезінде Қазақ хандығының мәдени ауыр зардабын тигізіп отырды.

Рухани мәдениетінің көп әрі тез тараған түрік ауыз әдебиеті оның ішінде ертегілер, аңыздар, мақал-мәтелдер, эпостық жырлар т.б. жатады. Суырып салма айтыс, тіл, жазу өнерінде XVI-XVII ғ. жақсы дамыды.

Күнтізбе мен жұлдыздар картасын көшіп-қонып жүрген қазақтар аспан сырларын ертеден-ақ ұққан.

Ислам дінін таратушылар Түркістан, Бұхара астрахан дінбасылары болды. Жерлеу дәстүрі күні бүгінгі жерлеу дәстүрімен өте ұқсас. Мысалы: арулап, жаназа жасап, күзет қою, бетін қыбылаға қарату т.б.


24

§ 41 Қазақ хандығының XVI-XVII ғасырлардағы экономикалық жағдайы.

Көшпелі мал шаруашылығы :Қысқы көш. Қыста қазақ ауылдары ұсақ топтарға бөлініп, қысы жұмсақ аймақтардағы тау малдарын жаяды. Мұны «Қыстау» деп атайды.

Көктемгі көш: Малды ауылдың малды төлдеу мерзіміне төл алу үшін көшеді. «Көктеу» деп атайды.

Жазғы көш: Құм белесті жазық дала мен биік таулардың аралығындағы шалғынды кеңістік, таза су, отты жер, қоңыр салқын ауа үшін көшеді. Мұны «Жайлау» деп атайды.

Күзгі көш: Суық басталысымен жайлаудағы малды ауылдар күздеуге көш бастайды. Мұны « Күздеу» деп атайды.

§ 42.Қазақ хандығының әлсіреуі.

Үздіксіз жүргізілген соғыстардың салдарынан кейбір қазақ сұлтандары феодал -шонжарлардың арасындағы алауыздықтармен бақталастықтың салдарынан қазақ хандығын әлсіретті. Сонымен бірге басты себебі Жоңғар шапқыншылығы қазақ хандығының ішкі-сыртқы саяси жағдайының ауір

§ 43 Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығы

Тәуке хан 1660 -1715 жылдары аралығында қазақ хандығының бытыранқылығын жойып, бір орталыққа бағынған қазақ хандығын күшейтеді. Феодол щонжарлардың өкілдері мен билерден құралған «хандық кеңес» «билік кеңес» құрды. «Жеті жарғы» заңын жасады. Жоңғарларға қарсы қол жинап, жоңғар басқыншыларын талқандады.

§ 44 Қазақ хандығының Жоңғар, Сібір хандықтарымен және Ресей қарым - қатынастары.

ХVII ғасырда жонғарлар қазақ жеріне бірнеше рет щабуыл жасап отырды. 1723 - 1728 жылдары «Ақтабан шұбырынды алакөл сұлама» оқиғасы болды. 1728 ж Бұланты өзенінің жағасында жоңғарларға қазақ жастары күйрете соққы берді. Ордабасы тауында үш жүз өкілдері бірігіп, жоңғарларға соққы беру үшін

Әбілхайырды қолбасшы, әрі хан етіп сайлады. 1729 Аңырақай щайқасы болды. Жоңғар щапқыншылығы Ресей үкіметімен одақ болуға ықпал етті.


23

Б.з.б. І ғасыр ортасында алғаш рет Қытай елінен батысқа жібек тасыды.

Шаруашылыққа тигізген пайдасы:

Түрлі мәдени және сирек кездесетін өсімдіктер мен жемістер сатылды. Сауданың дамуына әсер етті.

Мәдениетке тигізген ықпалы- музыка саласына және мешіт - медреселер салына бастады. Дипломатиялық қарым-қатынас жасалды.


Ұлы жібек жолы.


Алғашқы сауда байланысы

Б.з.д. ІІІ-ІІ ғасырлар

Маңызы

*Отырықшы және көшпелі мәдениеттің қарым-қатынасы

*Қалалар санының артуы

* сыртқы байланыстың өріс алуы

* Сауда-саттықтың дамуы

Жолдары

*«Лазурит» -бадахшан тауынан иран мен Месопотамияға, мысыр мен Сирияға, Қытайға дейін

* «Дала»- Қара теңіз маңынан Дон жағалауына дейін, оралдың оңтүстігіне, Ертіске, Алтай мен Қытайға дейін

* «нефрит»- Жаркентдариядан Шығыс Түркістан мен Қытайға дейін

Бағыттары

* Батыстан Шығысқа

* Іле

*Еуропа

*Орталық және шығыс Қазақстан

Тоқталу уақыты

ХІҮ -ХҮ ғасырлар

Тоқтау себебі

Теңіз саудасының шығуы



8

Ұлы Жібек жолы арқылы таралған діндер.


Атауы

Зороастризм

Буддизм

Манихейлік

Христиандық (несториандық бағыты)

Қазақстанға таралған уақыты

ҮІІ-ҮІІІ ғасырлар

ІІ-ІІІ ғасырлар

ҮІІ-ҮІІІ ғасырлар

Таралу жолдары

Ираннан Орта Азия арқылы Қазақстанға

Үндістаннан Шығыс Түркістан арқылы орта Азия мен Қазақстанға

Ираннан Италияға, Қытайға, Жетісу мен оңтүстік қазақстанға

Батыстан Шығысқа

Таратушылары

Соғдылар

Миссионерлер, ерте орта ғасырларда соғдылар

Соғдылар

Несторийдің жолын қуушылар, сириялықтар

Ескерткіштері

Қостөбе, қызылөзен,

Сырдария бойы

Оңтүстік Қазақстан мен жетісу, Шу аңғарындағы Ақбешім, Нопопокровка, Новопавловск

ҮІІІ ғасырда Самарқанда болған резиденциясы. Баласағұн, шігілбашлық, Тараз

*Тараз бен Меркеде

* патриарх Тимофей кезінде (780-819) қарлұқ жабғуы христиандықты қабылдады.







9


түсіп елде ішкі қайшылықтар бәсеңдейді.

Орта Азия Хандарымен, Еділ бойындағы елдермен, Батыс Сібір хандығымен, Ресеймен сауда-саттық және дипломатьиялық байланыстар жасалды. Мұхаммед Шайбани хан қазақ хандығы жеріне бірнеше рет жасаған жорықтары сәтсіз аяқталды. Қазақ хандығы өз алдына дербес мелекет болып орнығуы хандықтың саны арты халықаралық беделі арта түседі.



§ 38 Хақназар хан тұсында қазақ хандығының күшейуі.

Ресей мемлекетінің Қазан, Астрахан Қырым хандықтарын өз жерін кеңейте түсуі. Ноғай ордасының қазақ хандығының құрамына кіруіне себеп болды. Хақназар ханның тұсында монголдармен ойраттармен, өзбектермен жер үшін күрес жүріп тұрды. Өзбек ханы Абдаллах 1579 жылы Хақназардың 2 ұлын, 1580 жылы өзін өлтірді.

§ 39 Тәуекел хан тұсында Қазақ хандығының нығайуы.

Шығай хан өзбек ханы Абдаллахқа қарсы жорық ұйымдастырады. Бұға Тәуекелде қатысады Хақназардың кегін қайтарып, Тәуекел таққа отырады.

Бұқар хандығымен болған ұзақ соғысы сәтті аяқталады. Көшін басқарған Сібір хандығы ыдырап қазақ тайпалары Қазақ хандығына келіп қосылады.

§ 40 Есім хан тұсындағы Қазақ хандығы

Есім хан таққа отырған соң Бұқар хандығымен бітім жасап бейбіт экономикалық байланыс жасасып халық алдында беделі көтеріледі.Тұрсын хан өзін хан етіп жариялап өз атынан ақша шығарады.Есім ханның беделі арта түсуі Тұрсынханға кері әсері тигізіп,екі хан арасында қанды қырғын болады.Бұл биік «Қатаған

қырғыны» деп аталады.Бұдан кейін Есімхан елдің ішкі-сыртқы

саясатын жақсарту үшін дадалық заң жүргізеді. «Есім ханның ескі жолы» деп бүгінде аталуда.


22


§34 Қазақ хандығының құрылуының алғы шарттары.

Ақ Орда хандығы, оның орнын басқан Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы, Моғолстан хандығының этикалық құрамын үйсін, қаңлы, қоңырат, қыпшақ, найман, керей, мағыт және т.б. көптеген қазақ тайпалары құрады. Қазақ тайпаларының жекелеген бөліктерінің бірнеше саяси бірлестіктерге мемлекеттерге кіруі туыстас этникалық топтардың бытырап кетуіне соқтырды. Осыны жойып, мемлекет етіп құру Керей, Жәнібек сұлтандардың үлесіне тиді. Қазақ хандығы құрылуының алғышарттарының бірі сол кездегі Қазақстан жеріндегі екі мемлекеттің Әбілқайыр хандығы мен Моғолстан хандығының ішкі-сыртқы жағдайындағы оқиғалар болды. ХҮ ғасырдың орта шенінде қалыптасқан саяси- экономикалық тарихи жағдайлар Батыс-Жетісу жерінде феодалдық негіздегі Қазақ хандығының құрылуына алғышарт жасады.


§35 Қазақ хандығының құрылуы.

Керей мен Жәнібек сұлтандар Әбілқайыр ханның ойраттардан жеңілуін, яғни осы бір саяси -тарихи жағдайды өз мүделеріне тиімді пайдалана білді. 1465-1466 жылдары қазақ хандығы құрылды. Жәнібек Барақ ханның бел баласы. Керей Барақ ханның ағасы Болат сұлтанның баласы, екеуі немере ағайын. Қазақ хандығының бастапқы кездегі алып жатқан жері Батыс Жетісу жері, Шу мен Талас өзендерінің аумағы болды.


§36 Қазақ хандығының ішкі-сыртқы жағдайы.

Қазақ хандығының ішкі жағдайы ХV ғасырдың екінші жартысында жақсара түсті. Егіншілік, қолөнер, сауда саттық. Дешті қыпшақ даласындағы бұрыннан қалыптасқан тәртіп қалпына келтіре бастады. Жәнібек пен Керей Шайбани ханмен Оңтүстік қалалар үшін күрес жүргізіп отырды. Қазақ хандығының құрылуы мен нығаюы қазақ хандығы ішкі феодалдық қырқыстар мен талас-тартысты тоқтатты.

§37 Қасым ханның тұсында қазақ мемлекетінің өрлеуі, жер аумағының кеңеюі.

Қасым ханның тұсында қазақ хандығының жер көлемі кеңейе

21

§15 Ұлы Жібек жолының тармақтары. Ұлы Жібек жолының Қазақстандағы сілемі.

І-ші бағыт Шығысқа шығатын жол.

Тараз


Алматы


Шелек


Сүмбе


Жаркент (Ілебалық)


ІІ бағыт Солтүстік -шығыс


Алматы


Қапшағай


Шеңгелді


Алтыкемел


Дүнгенген


Қойлық


Алакөл


Жоңғар


Шығысқа

ІІІ бағыт Солтүстік-Шығыс Қазақстан.

Тараз


Құлан


Хантау


Балатопар


Айнабұлақ

10


§16 Қалалық мәдениеттің дамуы.

Х-ХІІ ғасырда Оңтүстік Қазақстанда 30 қаланың орны белгілі болды, кейіннен 37 қалаға жетті. Қалалардың санының өсуі.

1.Шығыстың экономикалық мәдени байланыстар жүйесін артырды.

2. Қала маңында жартылай көшпелі мал өсірушілердің отырықшылана бастады.

Экономикалық жағынан 3 топқа бөлінді:

1.30 гектардан асатын қала жұрттары жатады. Испджаб, Отырар, Сауран, т.б.

2. 10 гектардан 30 гектарға дейінгі қалалар. Бурух, Хурлух, т.б.

3. 10 гектарға жетпейтін қалалар. Алмалық, Лавар, қапал, Ақтам, Арсан, т.б.

Х-ХІ ғасырлар қалада мұсылман дінінің енуіне байланысты мешіттер пайда болды. Тұрғын үйлердің, ошақтардың түрлері, т.б.


§17 ІХ-ХІІ қолөнер, сауда және шаруашылық дамуы.

Қолөнерде -қыш құмыра, шыны металл, бұйымдар жасайтын ұсташылық, зергерліктер дамыды. Қыш құмыра жасайтын шеберханалар отырар, Құйрықтөбе, Талғар, Тараз, т.б. қалаларда табылды. Ірі қалаларда: Отырар, Тараз, Иасы, Талғарда алтын, күміс, қола сияқты метадан жасалған ақшалар айналымда болды. Сонымен бірге Х-ХІІ ғасырларда егіншілік жақсы дамыды.


§18 Сәулет өнері мен құрылыстың дамуы.

Х-ХІІ ғасырларда сәулет өнерін қолданбалы өнер, архитектуралық құрылыс ж үйелері тез дамыды.

Қолданбалы өнерде сары топырақты балшық пен ғаныштан құрылыс жасады. Сәндік үшін өнерлі, оюлы, жылтырақ кірпіштерді кеңінен қолданды. Х-ХІІ ғасырда көп тараған құрылыстар мешіттер мен кесенелер болды. Осы кезде мұсылман діні кеңінен таралып мешіттер көптеп салынды. Мысалы: Боран мұнарасы, Құйрықтөбеде, таразда, т.б. жатады. Сонымен бірге Бабажа -қатын, Айша -бибі кесенелері күні бүгінгі дейін сақталуда. Архитектуралық құрылыстың тағы мысалы, Тараз қаласында 2 монша, Отырардағы моншалар.

11

Бір ғажабы, қазақ халқының негізгі төрт мұраты дәл сол тұста

тұжырымдалыпты.

Олардың үшеу үш жүздің жауынгерлік ұраны:

Ұлы жүздікі-Бақтияр-бақыт; Орта жүздікі-Ақ жол-әділет; Кіші жүздікі-Алшын-От-ана. Осы үш ұран тұтас бір халық ретіндегі барлық қазақтардың ортақ ұраны-Алаш ұғымына біріккен.

Дәл осы кезеңде халықтың өзі төртінші империя-Шыңғыс әулетінің бұғыуына іліккен.


§ 32 ХІV -ХV ғасырдағы Қазақстан мәдениетінің дамуы.

Материалдық мәдениет-Киіз үй, тері тостық, тостақ, сандық, Ат әбзалдары. Арба үстіне тігілетін жылжымалы баспана, ерлер мен әйелдер киімі. Тағам түрлері-май, құрт,қымыз,сүт,айран,қаймақ,қуырдақ,бесбармақ,наурыз көже,атала. Рухани мәдениет -әдет -ғұрып, салт- сана, ауыз әдебиет, аңыз, қиял- ғажайып әңгімелер, діни наным- сенім, ертегілер, мақал-мәтел, жұмбақ, эпостық жырлар т.б. Музыка өнері -ән, күй, тойбастар, беташар, сыңсу, жоқтау, алтауыз т.б. діни наным- сенімдер «Көк тәңір», «Отқа табыну», «Тасаттық», «Бой тұмар» т.б.


§33 Қазақстанның ХІҮ-ХҮ ғасырдағы Сәулет өнері.

Сәулет өнері -Айша бибі, Бабаджақатын, Арыстан баб, Қожа Ахмет Йасауи, Көккесене, Алаша хан, Дәуіт бек, Тектұрмас, Рабиға Сұлтан Бегімнің кесенесі т.б Қожа Ахмет Йасауи кесенесі ХІҮ-Х ғасыр Әмір Темірдің бұйрығымен салынған.Қожа Ахмет Йасауи Ислам дінінің көрнекті өкілі, әрі уағыздаушы, әрі ақын. Түркістан қаласының дәл ортасына салынған. Аумағы 46,5Х.65,5, Биіктігі 37,5 м, 35 бөлмесі бар.

Көк кесене -Ақ Орданың орталығы болған. Сығанақ қаласының маңында, Төменарық кектінің солтүстік батысында 8 км жерде орналасқан. Алашахан кесенесі -Ұлытау ауданындағы Қаракеңгір өзенінің жағасында орналасқан. Рабиға Сұлтан бегімнің кесенесі -Қожа Ахмет Йасауи кесенесінен 60 км жерде орналасқан. 35 бөлмеден тұрады.



20

Егіншілік Сырдария бойындағы Йасы, Сауран, Отырар, Сайрам, Созақ

т .б. жерлерде көп дамыды. Қалалық өмірдің дамыған кезі -ақ орданың хандары Сасы-Бұқа, Ерзен, Мүбәрәк және Шымтайлардың билік құрған тұсы (Иасы, Отырар, Құмкент,Созақ, Сығанақ)

Қолөнер, зергерлік, әйнек жасау жақсы дамыды.


§30 Қазақстан аумағындағы этносаяси қауымдастықтың қалыптасуы.

ХҮ ғасырлардың бірінші жартысында Қазақстанда өмір сүрген хандардың этникалық құрамы тілі жағынан, түр тұрпаты, шаруашылығы, әдет-ғұрпы, салт-санасы жақтары бір-біріне ұқсас болған. Олар «92 баулы өзбектер» шежіресі бойынша 92 тайпадан тұрған. Мәселен олардың ішінде қазақ халқының «Өзбек-қазақ» аталуының бірі себебі өзбек ханының ( 1312-1342) Алтын Орданы 30 жыл басқаруымен байланыстырады. XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдың бірінші жартысында қазақ деген этносаяси қауымдастығы пайда болған.

§ 31 Қазақ халқы қалыптасуының соңғы кезеңі


ХҮ ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы серпіліс хандық өкіметтердің ішіндегі саяси бытыраңқылықты күшейтті.

Өз өкіметінің саяси билігіне, наразы болған ру- тайпалардың бірігу, тыныштықта өмір сүру.

«Қазақ» сөзінің шығуы туралы әр түрлі пікір бар. Мысалы: «мықты», «берік», «алып», «еркін», «кезбе», «бостандық сүйгіш», «еркін адамдар» т.б. пікірлер.

«Алаш» сөзі «Алаша хан», «Алаш» ұранымен байланыстырады. Яғңи ел аузында «Атымыз-Алаш, атымыз-Қазақ, үш жүздің ұрпағымыз » деген сөз осыған сәйкес келуі мүмкін.

Ел ауызындағы аңыздың айтуынша, халықтың санасына сәуле түсірген «Нұртаңбасын» - қазақ үш жүзінің басты таңбаларын тасқа қашаған сол кісі екен дейді. Үйсіндердің нысаны-Ту, арғындардың нысаны-Көз, алшындардың нысаны-Найза содан қалса керек.


19

§19 Дін және мәдениет. Исламның таралуы.

Х-ХІІ ғасырларда Қазақстанда түрлі діни нанымдар болған, оның ішінде зороаспи, тотемге табыну, отқа табыну, несториандық, будизм, христиан, т.б. болған.Ислам діні Орта Азия мен қазақстанға арабтардың жаулап алуынан бастап ене бастады. Х-ХІ ғасырларда Ислам діні қала мәдениетін, ғылым мен білім салаларын дамуына зор үлес қосты.


§20 Ғылым мен білімнің дамуы.

Әу Насыр Әл -Фараби. (870-950)

Философ, музыкант, математик ғалым. Логика, медицина, ғарышнама, анотомия, философия, заң ғылымдарына зор үлес қосты.

Махмуд қашқари (1030-1090)

Араб тілін жетік білген ғұлама ғалым. Тіл зерттеуші. Оның 3кітаптан тұратын «түрік тілдерінің сөздігі» («Диуани луғат ат-түрік» ) бар.

Жүсіп Баласағұни. (1021-1075)

Шу өзені бойындағы Баласағұн қаласында туылған. Оның атақты « Құт негізі- білік» ( Құтадғу білік) атты еңбегі бар. Олда философия, астрономия, алгебра салаларына да тоқталған.

Ахмет Иүгнеки: Шын аты Әдіб Ахмет Махмұдұлы. Бізге жеткен еңбегі «Ақиқат сыйы». Ол түркі тілінде жазөылған. Еңбекте ақыл- кеңес, тәрбиелік мәндегі нақыл сөздер көптеп кездеседі.

Қожа Ахмет Иасауаи. (1103-1167)

Сайран қаласында туылған. Қожа Ахмет Исауиден қалған мұра оның «Дналық кітабы» - « Диуан ихикмет» болып табылады. Мұнда адамды даналыққа, адалдыққа, кішіпейілдікке, имандылыққа шақырады.


§21 Монғолдардың Қазақстан Жерін жаулап алуы.

Қазақстан территориясына Монғол шапқыншылығы 1218 жылы -шыңғыс хан әскерлері монғолдың қолбасшысы жебенің басқарумен Жетісуға басып кіреді. Баласағұн қаласы ешбір қарсылықсыз берілді.

Шыңғыс хан ( Тимүжін, Тимучи) ( 1155-1162)


12

Монғолияның Кенді тау аймағында амон өзенінің жағасында болдың деген жерде есугей батырдың отбасында дүниеге келген. 1206-1227 жылдары Шыңғыс хан ел билейді. Мемлекеттің басты заңы Жасақ (Яса). 1207-1209 жылдары Шыңғыс хан Таңғұттар мемлекеттен одан кейін Тұрфан князьдіктен өзіне қаратып ұйғырларды бағындырады. 1211-1215 жылдары Қытай жерін басып алады. 1217 жылы Күшліктің Жетісудағы жерден басып алады.

1218 жыл жаз «Отырар апаты» 1219 жыл қыркүйек Монғол әскерлері Хорезмге қарсы жорығы болды. 1220 жыл көктем. Монғолдар Мәуереннахырды жаулап алды және Орта Азияға жасаған шабуылын аяқтады. 1221 жыл Хорезмді жаулап алды. 1221 жыл көктем. Ауғанстанға шабуыл жасайды. 1221 жыл қараша. Инд өзені жағасында Жапап-ад Динн хорезмдік әскерлерді талқанедайды. 1223 жыл 31 мамыр. Қыпышақ пен орыс әскерлері Қалқа өзеніндегі соғыста жеңіледі.


§22. Алтын орда (ХІІ ғ-ортасы ХҮ ғ-ң ортасы)


Жошы ұлысының орнына құрылған. Орталығы -Сарай Гоату, кейінен Қорай -Берке негізінен қалаушы -Батый (Бату) (1227-1255).

Экономика жағынан Береке мен Өзбек хандығының негізінде жақсы дамыды.

Батый Берке Мәнгу Темір Тохты хан Өзбек

Жәнібек 20 хан (1357-1380) Мамай Шейх Ахмед

Алтын орда ХҮ ғ ортасында, Ақ Орда Ноғай ордасы, Сібір қазан, Қырым, Астрахан хадықтарына бөлініп келеді.

Хандық мұрагерлікпен беріліп отырды. Іс-қағаздары жазушыларды «білікшілер»

Азаматтық басқарушы - «Мәлік»

Салық жинаушы -«Даруға»

Әкери істер - «беклер бек»,

Мемлекеттік басқару жүйесі -«басқақтар».

1348-1362 хан Тоғлұқ Темірдің (шағатайлық) билігі. Мәуркннахрда Шағатайлықтардың өкіметін қалпына келтіруге жасалған әрекеттер.

1370-1380 жылдары Ортаазиялық әмір -Темірдің ( Ақ ордамен бірігіп) шапқыншылығына қарсы күрес. Темірге тәуелді болу.

13

ХҮ ғ басында ноғай Ордасы ыдырайды.

ХІІІ-ХҮ ғ-ғы Солтүстік Қазақстан және Батыс Сібір.

Астанасы- Чимги Тура (Тюмень) Тайбұға Махмұд Қожа Әбілқайыр Ибақ Мұхамед

Мекені: Тойыл, Тура өзендерінің анғары.

§27. Әбілқайыр хандығы.

Әбілхайыр -Жошы ханның бесінші ұлы Шайбани ханның ұрпағы. Мекені : Жазда орал тауы, Жайық өзендері, қыста: Арал теңізі, Шу, Сарау, Сырдария төменгі ағысы.

Халқының этникалық құралы:

Найман, бұйрық, қарлұқ, қият, манғыт, үйсін т.б болды.

Хандық 1431-1446 жылдар аралығында нығаяды. Одан кейін біртіндеп әлсірей береді.

§28 Ақ Орданың, Моғолстанның, Әбілқайыр хандығының, Ноғай ордасының мемлекеттік -әкімшілік құрлысы.

Хандық биліктің ең жоғарғы өкілдері -Хандар, Сұлтандар, оғландар. Халықтың ең жоғарғы жиыны -құрылтай - (жылына 1 рет жаз айында).

Ақ Орда Әбілхайыр хандығында, Моғолстанда басшылары «Әмір». Ноғай ордасы - «мырза» қарапайым халық - «қараша» . басып алған жер - «Інжуі.».

Жер иеленудің 4 түрі болады. 1. Мемлекеттік жер (Тікелей хандардың қарамағындағы жер). 2. Шыңғыс тұқымдарының жасау ретінде (Інжулік алған жерлер). 3.Вахфтың (діншілерінің) жерлері. 4. Шаруалардың мүліктік жерлері (отырықшылық аудандарындағы енгіншілік жерлер).

Жер көлемін байланысты «қалан» салығы, жан басына және мал басына «құшыр», егінші


§29 ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы Қазақстанның экономикалық жағдайы.

Шаруашылықтың 3 түрі болды. Оңтүстік Қазақстанда -отырықшы жер шаруашылығы.Оңтүстік Шығыста (жетісуда)-жартылай отырықша мал шаруашылығы. Батыс және солтүстік Қазақстанда көшпелі мал шаруашылығы.


18

§24 Моғолстан (ХІV ғасырдың ортасы ХVІ ғасырдың басы )

1260 жылдан бастан қайтыс болған Мөңкенің ағайындарының арасында Шығыс Түркістанды, Жетісу мен Орта Азияның билеу үшін қырқысқан күрес басталды. Билік Шағатай ұрпақтарынан Үгедейдің немересі Хайдуға көшті. 1269 жылы ұлы монғол ханның билігінен тәуелсіз мемлекет жариялады.

ХІV -ғасырпдың басы- шағатайлықтар династиясының билігін қалпына келтірді. (Хан -Шағатайдың немерсесі -Доба). Жергілікті ақсүйек феодалдарға, отырықшы жер өңдеушішаруашылық дәстүрлеріне сүйену, саяси қызмет орталығы Мәуреннахр.

1318-1326 жылдар Кебек ханның билігі. Кейбір қалаларды қалпына келтіру, ақшалай және әкімшілік реформалары.

1330 -шы жылдар мемлекеттің Батыс бөлігінің жергілікті феодалдар билеген бірнеше иеліктерге ыдырауы. 1346 жыл солтүстік-шығыс территориясының бөлінуі. Моғолстан (Жетісу, Шығыс Түркістан , Орта Азияның солтүстік- шығыс ) мемлекетігнің құрылуы, мемлекет территориясы өзгерістерге ұшырап тұрады. Мемлекет 1514 жылға дейін өмір сүрді.


§25 Әмір Темірдің басқыншылық жорықтары.

Әмір-Темір (1336-1405)-Манғолдың барлас тайпасынан шыққан тарағай бекіттің баласы.

1370-1405 -Мәуреннахрды 35 жыл биледі. Шығыс Дештің Қыпшаққа, Жетісу мен Тянь-Шаньға басқыншылық мақсатпен жорық жасады.

Ақ Орда, Сауранды, сығанақты, сарай -Беркеге, Монғостанға т.б. жерлерді басып алып отырды.

Әмір-Темір 1405 жылы Отырар қаласында қайтыс болды.


§26. ХІІІ-ХҮ ғ-ғы ноғай ордасы Солтүстік Қазақстан және Батыс сібір.

Ноғай ортасының орталығы -Сарайшық. Орданың іргесін Едіге

Нұрад-дин Уқас би.

Ноғай кісі аты. «ноғай елі» немесе «Маңғыт елі » деп атаған.

17

ХҮ ғасырдың 1-ші жартысы феодалдық ыдыраушылықтың өсті.

1408-1416 жылдар-Мұхаммед ханның билігі. Территорияның бірсіпыра бөліктерін ( Шу және Талас алқаптарына ) Темір билеушілерінен босату. өкіметті орталықтандырулардың уақытша күшейді. Ойраттардың ( монғолдардың батыс тарамы) шабуылына тойтарыс берді. Феодалдық қырқыстардың, соғыстардың, көптеген алым- салықтарға төзбеген жергілікті халықтардың наразылығының нәтижесінде Монғолстанның онан әрі әлсіреуі мен біртіндеп ыдырады.

Әлеуметтік -экономикалық жағдай

Жетісудағы мал өсірудің кеңінен өрістеуі, мал шауруашылығында жартылай көшпеліліктің басымдығы, жартылай отырықшыланып, қолдан суарылмайтын егін егу ( суландыру жүйелері де болды ) Жетісудың оңтүстік -батысында қалалық өмір тәртібін сақтау ( тараз, Шельджа және басқалар).

Қазақстанның басқа территорияларына феодалдық қатынастардың неғұрлым жоғары қарқынымен дамыды.


14

Алтын Ордадан бөлініп шыққан мемлекеттер


Мемлекет атауы

Қазан хандығы

Қырым хандығы

Астрахань хандығы

Сібір хандығы

Тарихи шеңбері

1438-1552

1433-1783

1459-1556

1495-1582

Территориясы

Еділдің орта ағысы

Қырым, түбегі, Днепрдің төменгі ағысы

Төменгі Еділ бойы, Кавказдың далалық жерлері

Батыс Сібірдің барлық жері, оңтүстік Орал, Ертіс, Есіл, тобыл өзендерінің сағаларын алып жатқан солтүстік Қазақстан жерлері

Астанасы

Қазан

Бахшасарай

Астрахань

Тура (Тюмень) кейін Искер

Тайпалары

Қазан татарлары, мари, чуваш, удмурт, мордва, башқұрт

Ширин, барын, арғын, қыпшақ

Түркі тілдес тайпалар

Сібір татарлары, қыпшақ, арғын, қарлұқ, қаңлы, найман сияқты түркі тілдес тайпалар, ханты, мансы, Жайық башқұрттары

Қоғамдық құрылысы

Хан, карачи, сұлтан, мырза, ұлан

Хан, сұлтан

Хан

Хан, уәзір, даруг, жасауыл

Саяси жағдайы

1487-1551 жылдары Орыс мемлекеті жорық жасады

1521 жылы Қырым, Астрахань, Ноғай ордасымен бірігіп, Мәскеу маңайына жорық жасады

1524 жылы Туркияның вассалдық тәуелділігін мойындады

1546 жылы Еділдің батыс бөлігі бөлініп кетті

Меңлі Керей кезінде түріктердің вассалына айналды

XVI-XVII ғасырларда Ресей, Украина, Польша жеріне жорық жасады

1774 жылғы Күшік-Қайнар келісімімен соң түріктердің протекторатындағы тәуелсіз ел болды

XV ғасырдың аяғынан Қырым хандығының, Ноғай ордасынан талауына түсті

1556 жылы Ресейге қосылды XVІІ ғасырдың басында бұл жерге қалмақтар орналасты

1555 жылы Ресейге вассал болды, бірақ Көшім хан Ресейге қарсы шықты

Құлау себебі

1545-1552 жылдары IV қаһарлы Иванның жорығы

1783 жылы Ресей империясының құрамын кірді

1771 жылы Қалмақ хандығы жойылып, ресей құрамына өтті

1582 жылы Ермак әскері жорығынан кейін Ресей құрамына кірді


15

§23 Ақ Орда (ХІІІ-ХҮ ғ басы)

Алтын Орданың біртіндеп ыдырап ұлыстарға (хан тағайындағандардың иеліктері) бөлінді.Жошының бұрынғы иелегіндегі территорияда Батидың туыстары Орда Ежан мен Шайбани билеген Алтын Орда ханына жалған түрде бағынан екі ұлыс пайда болды.

ХІҮ -ғасырдың 1-ші жартысында Алтын Орданың орталық билігі күшейе түсті. Ұлыстардың билеушілерін тәуелді ету әрекеттері нәтиже бермеді. Алтын орданы Өзбек хан (1312-1342) билеген кезде ислам қыпшақ халқының арасына ресми дін ретінде ендірілді.

Шайбанилердің Орта Ежан Ұлысының билеушіліріне бағыныштылығы.

Ақ орданың алтын Ордадан бөлініп ерекшеленуі.

ХІV-ғасырдың екінші жартысы -өзара қырқысқан күрестердің нәтижесінде алтын Орда бірнеше иеліктерге бөлінеді. Қазақстан мен Түркістан территориясында жергілікті биліктің нығаюы.

1360-1370 жылдары Орыс ханның тұсында Ақ Орданың нығаюы

түсуі. Орыс ханның Орта Азиялық Әмір -темірмен (Темірланмен ) күресті. 1379 жылы Ұлыстың ханы (Темірдің қолдауымен) болып Тоқтамыс таққа отырады. 1380-жылдан Алтын Орданың ханы. (1382 ж Москва қаласын өртеді.). Темірмен күресу.

1395 жылы Алтын Орданың астанасы -Сарай Беркені Темір әскерлерінің талқандады.

Ақ Орданың саяси құлдырауының басталуы.

1420 жылдары Ақ Орданың үлкен территориясындағы өкімет билігі Шайбанидік Әбілқайырдың қолына көшті. Мемлекет Өзбек ұлысы (көшпенді өзбектер мемлекеті, немесе Әбілқайыр хандығы) деген атауға ие болды. Қазақстан территориясының батыс бөлігі Ноғай ордасының (Алтын Ордасында ХV ғасырдың басында бөлініп шығып, ХVІ ғасырдың екінші жартысында ыдырады.)құрамына енді.





16



 
 
X

Чтобы скачать данный файл, порекомендуйте его своим друзьям в любой соц. сети.

После этого кнопка ЗАГРУЗКИ станет активной!

Кнопки рекомендации:

загрузить материал