ҚАзақстан тарихынан жинақталған материалдары

Алғашқы қауымдық қоғамды кезеңдеу 1

Археологиялық

Антропологиялық

Тарихи

Атауы

Уақыты

Атауы

Табылған жері

Жас мөлшері (жыл)

Миының көлемі (см)

Атауы

Тас дәуірі

Палеолит

Ерте

Б.з.д 2.6 млн - 140 мж

австралопитек

Олдувай шатқалы, килиманджаро мен Виктория аралығы (Ш.Африка)

1.75 млн

652

«Епті адам»

Қауымдық тобыр

• Алғашқы адам

• Алғашқы еңбек құралдары

• Аңшылық, терімшілік

Питекантроп

Синантроп

Ява аралы

Қытай

1 млн

950

«Тік жүретін адам»

Орта

Б.з.д 140-40 мж

Неандерталдық

Германия

Б.з.д 140 мж

1300-1400

«Саналы адам»

Кейінгі

Б.з.д 40-12 мж

Кроманьондық

Франция

Б.з.д 40 мж

1500-1800

Дене бітімі қазіргі адамға сәйкес

Рулық қауым

• Туыстық қатынас

• Ортақ тұтыну

• Ортақ меншік

Мезолит

Б.з.д 12-5 мж

Неолит

Б.з.д 5-3 мж

Қола дәуірі

Б.з.д 2-1 мж

Андронов мәдениеті

Оңт Сібір

Көршілік қауым

• Өндірістік шаруш-қ:

-мал шару-ы

-егін шару-ы

-металды игеру

-тайпалық одақтар

ҚОЛА ДӘУІРІ 2

Тарихи шеңбері

Б.з.д 2-1 мың жыл

Территориясы

Оралдан Енисейге дейін

Алғашқы табылған жері

Оңт Сібір Ашынас қаласы маңындағы Андронов селосы

Қазақстанда көп қоныстанған жері

Орт Қазақстан

Тастағы суреттері

• Жабайы бұқа, бактриан түйе (Жетісу)

• 50 шақты соғыс арбасы (қаратау жотасы)

Уақыты б.з.д ХҮІІІ-ҮІІІ ғ

Ерте қола дәуірі б.з.д ХҮІІ-ХҮ ғ

Орта қола дәуірі б.з.д ХҮ-ХІІІ ғ

Кейінгі қола дәуірі б.з.д ХІІІ-ҮІІІ ғ

Баспанасы

Жертөлелер (андроновтықтардың дөгелек баспанасы-киіз үйдің прототипі)

Қоғамдық құрылысы

Әкелік ру

Тілі

Үнді - ирандық

Археологиялық символы

Сырғалар мен алқалар

Ерекшеліктері

Түсті металдар мен алтынды игеру

Қатты кенді отпен уату

Жұмсақ кенді омыру

Тотықтандыру,

үңгір қазу

Көшпелі мал шаруашылығы

Теселі егіншілік

Қаласы

Арқайым (Қостанай мен челябинск обылыстары аралығында)

САҚТАР 3

Тарихи шеңбері

Б.з.б ҮІІ-ІҮ ғасырлар

территориясы

Жетісу

Арал маңы

Мұрғаб өзені

Орталық

Солтүстік

Шығыс

Оңтүстік

Батыс

Оң.Батыс

Тайпалары

Тиграхауда (шошақ бөрікті)

Парадарайя (теңіздің ар жағынан келген)

Хаомаварға

Исседон

Аргиппей

Аримаспа

Массагет. дай

Савромат

Каспы

Әлеуметтік жіктелуі

1. Абыздар (ақ түс)

2. Жауынгерлер (қызыл түс)

3. Қауым мүшелері: егіншілер мен малшылар (көк немесе сары түс)

Шаруашылығы

• Көшпелі мал (Батыс және Орталық Қазақстан)

• Жартылай көшпелі мал (Шығыс Қазақстан, Жетісу)

• Отырықшы мал

• Суармалы егіншілік (Оң.т Қазақстан, Талас, Шу, Сырдария)

Өнері

«Аңдық стиль» (б.з.д Ү-ІҮ ғасырлардағы «Алтын адам»)

Тарихи дерек көздері

1. Герадот

2. Страбон жазбалары

3. Полиен

«Авеста» кітабы

Аталуы

Герадот: «Азиялық скифтер»

Парсылар: «Құдіретті еркектер»

Иран жазбаларында: «Жүйрік атты турлар»

Сыртқы саяси жағдайы

• Б.з.д 529 ж парсы патшасы Кирдің жорығы

• Б.з.д 519-518 ж парсы патшасы І Дарийдің жорығы

• Б.з.д ІҮ ғ (330-327 ж) А.Македонский жорығы

• Б.з.д 490 ж Марафон шайқасында парсылармен одақтасып, гректермен соғысты

ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ 4

Алғашқы сауда байланысы

Б.з.д ІІІ-ІІ ғасырлары

Маңызы

• Отырықшы және көшпелі мәдениеттің қарым-қатынасы

• Қалалар санының артыуы

• Сыртқы байланыстың өріс алуы

• Сауда-саттықтың дамуы

Жолдары

• «Лазурит»-Бадахшан тауынан Иран мен Месопотамияға, Мысыр мен Сирияға, Қытайға дейін

• «Дала»-Қара теңіз маңынан Дон жағалауына дейін, оралдың оңтүстігіне, Ертіске, Алтай мен Қытайға дейін

• «Нефрит» - Жаркентдариядан Шығыс Түркістан мен Қытайға дейін

Бағыттары

• Батыстан Шығысқа

• Іле

• Еуропа

• Орталық және Шығыс Қазақстан

Тоқталу уақыты

ХІҮ-ХҮ ғасырлар

Тоқтау себебі

Теңіз сауда жолының шығуы

• Ошақ пен балалардың қамқоршысы деп есептеген

• Тоныкөк жазуында: «Көк, Ұмай, қасиетті Жер-Су міне, бізге жеңіс сыйлаған-осылар»

• Ұмайға табыну Алтайдың кейбір түркі тілдес

• Халықтарында ХІХ ғ аяғына дейін сақталып келген

• Қағандар Көк (Тәңір) әмірімен билік құрған

• Көк (Тәңір) әмірімен түріктер жеңіске жеткен

• Араб деректерінде: «Түріктер Тәңір-біреу»,-

• дейді, бұл «құдай жалғыз» деген ұғымды

береді деп жазған

5

Түркі тайпаларының

діни сенімдері

КӨК (Тәңірі) ҰМАЙ-АНА

• Византия елшісі Земархты Түрік қағанына кіргізуден бұрын жанып тұрған оттың арасынан өткізіп, одан кейін қабылдаған

• Баба ата қаласының қамалын қазғанда, қалығ күлдің қабаты табылған

• Отпен аластау әлі күнге дейін сақталған

(отты баспау, отқа түкірмеу т.б)

• Қазақтарда Бөріге табынудың белгісі-оның

қасқыр атын атамауы

• Хангай тауындағы бір үңгірде қасқырдан

Түріктердің бабалары туған деген ағыз бар

Осы жерде қағандар жылына бір рет

құрбандық шалған

• Балаға, жақсы бәйге атқа тіл-көз тимеу үшін бөрінің тырнақ, тіл, тісін тағып қойған

БӨРІ ОТ

Мемлекет атауы

Тарихи шеңбері

Территориясы

Астанасы

Ел билеушілері

Жоғарғы билеушісінің титулы

Тайпалары

Әлсіреуінің себептері

Түрік қ

552-603ж

Жетісу, Әмудария мен Сырдария аралығы

Суяб

Бумын, Қара Еске, Мұқан, Тобо, Иштеми

қаған

Барлық түрік тайпалары: оғыз, қырғыз, ұйғыр, үйсін т.б

Қағанның ішіндегі қарама-қайшылықтар,

Қытаймен соғыс

Батыс Түрік қ

603-704ж

Жетісу

Суяб, жазғы ордасы - Мыңбұлақ

Жеғуй,

Тон жабғу

қаған

«Он оқ бұдын», бес тайпа дулу,

бес тайпа нушиби

• Ішкі талас-тартыс

• Қытай империясының қысымы

Түркеш қ

704-756ж

Жетісу, Іле, Шу, Талас алқаптары

Суяб, екінші ордасы іле бойындағы-Күнгіт

Үш Елік,

Сақал, Сұлу

қаған

Сары түркеш, қара түркеш, болат, шігіл, ташлық, тухси, азкіші, халаж, жарұқ, барысхан

• Билік пен жайылым, жер үшін талас

• Батыстан араб шапқыншылығы

• Шығыстан Қытай шап

Қарлұқ қ

756-940ж

Жетісу

Суяб, Тараз

Білге Күл,

Қадыр хан

Елтебер, жабғу, қаған (840ж кейін)

Үшжігіл, үшбескіл, бұлақ, көкеркін, тухси, лазана, фаракия

• Ішкі талас-тартыс, билік үшін күрес

Қарахан

мемлекеті

942-1212ж

Жетісу, Шығыс Түркістан

Батыс хандықта-Бұхара, Шығыс хандықта- Баласағұн

Сатұқ Боғра хан

хан

Яғма, шығыл, қарлұқ, оғыз, қаңлы, үйсін

• Наймандар шапқ,

• Хорезмдердің шапқ

Оғыз мемлекеті

ІХ ғ соңы-ХІ ғ басы

Жетісу мен Қашқардан Ферғанаға дейін және Сырдың орта ағысына дейін

Янгикент

(Жаңа Гузия)

Әли хан,

Шах Мәлік

Жабғу

Халаж, жағыра, жарұқ, қарлұқ, имур, баяндұр, қай

• Селжұқтармен көп жылғы соғыс

• Ішкі талас-тартыс

• Қыпшақтар соққысы

Қимақ қ

ІХ ғ соңы-ХІ ғ басы

Солтүстік, Орталық, Шығыс Қазақстан

Имақия

Жабғу, қаған

Эймур, имақ, ажлар, құман, ланиказ, татар, қыашақ, баяндұр

• Қыпшақтардың күшеюі

• Орта Азиядағы көпелі тайпалар арасындағы қақтығыс

Қарақытай мемлекеті

1125-1213ж

Жетісу

Баласағұн

Елұй Дашы

Горхан

Қидандар

• Найман ханы Күшіліктің қысымы

Найман мемлекеті

Х-ХІІІ ғ

Орхон мен Ертіс өзені аралығы, ХІІІ ғ басында Жетісуға келді

Балықты

Наркеш Дайын, Күшілік

Хан

Найман, керей, меркіт және сегіз тайпа

• 1218 ж моңғолдардан жеңіліс тапты

Керей мемлекеті

Х-ХІІІ ғ

Шығыс моңғолия

Солт. Астанасы-Қатынбалық,

Оңт. Астанасы - Хуанхэ өзен иірім

Тұғырыл

Хан

Керей, жырқиы, қоңқай, сақау, тұтай, албат, тұңхай, қыркун

• Моңғолдардан жеңілді

Қыпшақ хандығы

ХІ ғ -1219 ж

Дешті Қыпшақ (Ертіс пен Днестр аралығы)

Оң қанат -Сарайшық, сол қанат - Сығанақ

Табар хан, Қадыр Бөке, Алып Дерек, Отырыа әміршісі Қайыр

Хан

Елбөрілі, тоқсоба, иетиоба, дурут, қарлұқ, қимақ, оғыз, құман, башқұрт, жікіл

• Ішкі алауыздық

• Хорезмдермен қақтығыс

• Моңғол шапқ

ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДАҒЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР 6

ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ АРҚЫЛЫ ТАРАҒАН ДІНДЕР 7

АТАЛУЫ

ЗОРОАСТРИЗМ

БУДДИЗМ

МАНИХЕЙЛІК

ХРИСТИАНДЫҚ

(несториандық бағыты)

Қазақстанда таралған уақыты

ҮІ-ҮІІІ ғ

ІІ-ІІІ ғ

ҮІІ-ҮІІІ ғ

Таралу жолдары

Ираннан орта Азия арқылы Қазақстанға

Үндістаннан Шығыс Түркістан арқылы Орта Азия мен Қазақстанға

Ираннан, Италияға, Қытайға, Жетісу мен Оң.т Қазақстанға

Батыстан Шығысқа

Таратушылары

Соғдылар

Миссионерлер, ерте орта ғасырларда соғдылар

Соғдылар

Несторийдің жолын қуушылар, сириялықтар

Ескерткіштері

Қостөбе, Қызылөзен, Сырдария бойы

Оң.т Қ мен Жетісу, Шу аңғарындағы Ақбешім, Новопокровка, Новопавловск

ҮІІІ ғ Самарқанда болған ревиденциясы Баласағұн, Шігілбалық, Тараз

Таразбен Меркеде шіркеуі болды

Патриарх Тимофей кезінде (780-819) қарлұқ жабғуы христиандықты қабылдады

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАР 8

Ғалымдар

Өмір сүрген жылдары

Шығарманың аты

Шығарма мазмұны

Әбу Насыр әл-Фараби

870-950ж

«Жұлдыздар бойынша болжаулар», «Ғылымдардың шығуы»

Дүниедегі бар қызық пен байлық, бақ та, даңқ та, білім арқылы жиналады

Жүсіп баласағұн

1021-1075ж

«Құтты білік»

Билеушінің де, халықтың да аман-есен бақытты болуының қайнар көзі-білім. Мемлекетті сауатты адамдар басқару керек

Махмұд Қашқари

1030-1167ж

«Диуани лұғат-ат-түрк»

Түркі халықтарының тілі, мекен жайлары, тарихы, этнографиясы, ауыз әдебиеті жөніндегі энциклопедия

Қожа Ахмет Иассауи

1103-1167ж

«Диуани-Хикмет»

Жамандық, қатыгездік, сараңдық, дүниеқұмарлыққа қарсы шығады, шындықтың жолы құдай жолы деп, құдайға құлшылық етуге уағыздайды

Қадырғали Жалаири

1499-1551

«Жамиғат тауарих»

Қазақ халқы жерінің жағдайы, қолөнер мәдениеті, ішкі-сыртқы жағдайы, заң ережесі жайында

Мүхаммед Хайдар Дулати

ХҮ-ХҮІ ғ

«Тарихи и-Рашиди»

Қазақ хандығының құрылуы, Моғолстанның құлауы, Жетісу мен Шығыс Дешті-Қыпшақтағы жағдай туралы

АЛТЫН ОРДА 9

Тарихи шеңбері

ХІІІ ғ 40 ж -- ХҮ ғ орт

Территориясы

Шығыс Дешті-Қыпшақ, Хорезм, Батыс Сібір, Ертістен Днестрге дейін

Танымал хандары

Батый (1227-1255) - мемлекеттің негізін қалаушы

Берке (1257-1267) - Ұлы хандықтан дербестік алды

Мөңке (1267-1280) - мемлекеттің теңдегін шығарды

Ең гүлденген кезі

Өзбек (1312-1341) - мұсылман дінін мемлекеттік дін деп жариялады

Жәнібек (1341-1357) - мемлекет күшейді

АСТАНАСЫ

Сарай Бату (қазіргі Астрахань маңы)

Сарай Берке (қазіргі Волгоград маңы)

ХАЛҚЫ

Қыпшақ, найман, керей, уақ, қоңырат т.б

ҚҰРАМЫ

Тілі де ,діні де әр түрлі халықтар: монғолдар аз, қыпшақтар көп

МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫСЫ

Билеуші - ХАН, арқарушы орган - ДИВАН, ұлыстарда алым-салық жинаушы - БАСҚАҚТАР мен ДАРУГТАР, дипломатиялық істерді атқарушы - БЕКЛЕРБЕКТЕР

ТІЛІ

Қыпшақ

ҚҰЛДЫРАУЫ

1359-1379 ж «Ұлы дүрбелең кезеңі»

ЫДЫРАУ СЕБЕПТЕРІ

Құрамындағы халықтардың дербестік үшін күресі

Билік үшін өзара ішкі талаас-тартыс

1389, 1391, 1395 ж Ә мір темірдің жорықтары

Этникалық құрамы әр түрлі халықтардың бір мемлекетте тұра алмауы

АЛТЫН ОРДАДАН БӨЛІНІП ШЫҚҚАН МЕМЛЕКЕТТЕР 10

МЕМЛЕКЕТ

ҚАЗАН ХАНДЫҒЫ

ҚЫРЫМ ХАНДЫҒЫ

АСТРАХАНЬ ХАНДЫҒЫ

СІБІР ХАНДЫҒЫ

ТАРИХИ ШЕҢБЕРІ

1438-1552

1433-1783

1459-1556

1495-1582

ТЕРРИТОРИЯСЫ

Еділдің орта ағысы

Қырым Еділ бойы, Днепрдің төменгі ағысы

Төменгі Еділ бойы, Кавказдың далалық жерлері

Батыс Сібірдің барлық жері, Оң.т Орал, Ертіс, Есіл, Тобыл өзендерінің сағаларын алып жатқан Сол.т Қ жер

АСТАНАСЫ

Қазан

Бахшасарай

Астрахань

Тура (Тюмень), кейін Искер

ТАЙПАЛАРЫ

Қазан татарлары, мари, чуваш, удмурт, мордва, башқұрт

Ширин, барын, арғын, қыпшақ

Түрік тілдес тайпалар

Сібір татарлары, қыпшақ, арғын. Қарлұқ, қаңлы, найман сияқты түркі тілдес тайпалар, ханты, мансы, Жайық башқұрттары

ҚОҒАМДЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ

Хан, карачи, сұлтан, мырза, ұлан

Хан, сұлтан

Хан

Хан, уәзір, даруг, жасауыл

САЯСИ ЖАҒДАЙЫ

• 1487-1551 ж Орыс мемлекеті жорық жасады

• 1521 ж Қырым, Астрахань, Ноғай ордасымен бірігіп, Мәскеу маңайына жорық жасады

• 1524 ж Туркияның вассалдық тәуелділігін мойындады

• 1524 ж Еділдің батыс бөлігі бөлініп кетті

• Меңлі Керей кезінде түріктердің вассалына айналды

• ХҮІ-ХҮІІ ғ Ресей Украина, Полша жеріне жорық жасады

• 1774 ж Күшік-Қайнар келісімінен соң түріктердің протекторатындағы тәуелсіз ел болды

• ХҮ ғ аяғынан Қырым хан-ң Ноғай ордасынығ талауына түсті

• 1556 ж Ресейге қосылды

• ХҮІІ ғ басында бұл жерге қалмақтар орналасты

• 1555 ж Ресейге вассал болды, бірақ Көшім хан Ресейге қарсы шықты

ҚҰЛАУ СЕБЕБІ

1545 -1552 ж ІҮ Қаһарлы Иванның жорығы

1783 ж Ресей империясының құрамына кірді

1771 ж Қалмақ хандығы жойылып, Ресей құрамына кірді

1582 ж Ермак әскері жорығынан кейін Ресей құрамына кірді

ХІІІ-ХҮІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕМЛЕКЕТТЕРІ 11

МЕЛЕКЕТ АТАУЫ

АҚ ОРДА

МОҒОЛСТАН

ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫ

(көшпелі өзбек мемлекеті)

НОҒАЙ ОРДАСЫ

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ

ТАРИХИ ШЕҢБЕРІ

1320

1348-1514

1428

1396-ХҮ ғ ортасы

1465-1466 ж

НЕГІЗІН ҚАЛАУШЫЛАРЫ

• Орда Ежен

• Сасы бұқа - алғашқы ханы

• Орыс хан тұсында Алтын Ордадан бөлініп шықты

• Әмір Болатшы

• Тоғылық Темір алғашқы ханы

Әбілқайыр

• Едіге

• Нұрадиннің тұсында

Алтын Ордадан бөлініп шықты

Керей мен Жәнібек

ТЕРРИТОРИЯСЫ

Аралдың сол.т-шығысы,

Сырдариядан Есіл, Сарысу өзендеріне дейін, Ертіс өзені, Алтай тауларынан жайық өзеніне дейін

Сол.т -Балқаш, Бат-Түркістан, Оң.т - Ташкент, Ферғана, Шығ - өалмақ жерімен шектеседі

Бат-Жайық, Шығ - Балқаш көліне дейін, Ертіс, Тобыл өзендерінен оң.т-тегі Сырдарияның Аралға құяр тұсына дейін

Еділ мен Жайық өзендерінен Қазақ мен Түменге дейін

Бастапқы алып жатқан жері-Шу мен талас өзендерінің аумағы

АСТАНАСЫ

Сығанақ

Алмалық

• Орда Базар

• Тара

• Сығанақ

Сығанақ

Түркістан (ХҮІ ғ бастап)

САЯСИ ЖАҒДАЙЫ

• Орыс хан кезінде күшейді

• ХІҮ ғ 70 ж Алтын Ордадан Қажы Тарханды өзіне қаратты

• 1374-1375 ж Сарай Беркені тартып алды

• Ішкі талас-тартыс

• Ақсақ Темір шапқыншылығы

• 1371-1372 ж,

1375-1377ж,

1380 ж Әмір Темір жорық жасады

• Ішкі талас-тартыс

• Қазақ хандығы күшейді

• 1446 ж Әмір Темірден Созақ, Сығанақ, Аққорған, Үргеніш қалаларын алды

• 1456-1457 ж ойраттардан жеңілді

• ХҮ ғ 50 ж Керей мен Жәнібек Моғолстанға кетті

• ХҮ ғ басында күшейді

• Ресей Қазан, Астрахань хандықтарын жаулап алған соң бірнеше дербес иеліктерге бөлініп кетті

• Еділдің шығысындағы тайпалар Кіші жүзге кірді

• ХҮІ ғ І ширегінде Қасым хан тұсында күшейді

• Тәуке хан ұсында біртұтас мемлекет болды

ХҮ-ХҮІ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖҮЙЕСІ 12

САТЫЛАРЫ

БАСҚАРУДЫҢ ҰЛТТЫҚ ЖҮЙЕСІ

БІРІГУДІҢ ТҮРЛЕРІ

БАСШЫСЫ

БАСШЫНЫҢ МІНДЕТТЕРІ

БАСШЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚАСИЕТТЕРІ

1

Ауыл

Туыстас, қандас жақын адамдардан немесе бірнеше отбасынан

Ауылбасы

Ауылдастарының шаруашылығын басқару, маусымдық көші-қон уақытын белгілеу, адам, көлік күшін дұрыс пайдалану, салықтың уақытында төленуін қадағалау

Білгір, тәжірибелі, саяси беделге ие, ауқатты

2

Ата-аймақ

Жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдан

Ақсақал

Шаруашылықты, алым-салықты қадағалау, ақсақалдық шешім екі айтқызбай орындап отыруы (Ақсақалы бар ауыл азбайды)

Жоғары мәртебеге ие, жасы келген

3

Ру

10 немесе 15 аймақ

Рубасы

Рудың тағдыры рубасының тапқырлығы мен қабілетіне тікелей байланысты

Көпті көрген, мол тәжірибелі, білікті, білгір

4

Арыс

Бірнеше рудан

Би

Бүкіл қауым бидің билігін орындауға міндетті, би әділетті болу керек (Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ)

Әділ, шешен, ақыл-кеңес бере алатын

5

Ұлыс

Бірнеше арыстан

Сұлтан

Ұлыс ішіндегі жер, барымта, алым-салық, әскер, көші-қон мәселерімен айналысты. Халықтың жағдайы сұлтанның қабілетті басқаруымен байланысты

Ақсүйектер әулетінен

6

Жүз

Бірнеше ұлыстан

Хан

Жер мәселес, әскер, ішкі, сыртқы тұрақтылық, сот мәселерінің барлығы ханның тікелей араласуымен жүзеге асырылып отырды

Тек қана хандар әулетінен

7

Хандық

Үш жүзден

Қаған (ұлы хан, хандардың ханы)

Үш жүздің жер, дау-дамай мәселерін шешті. Хандықтың сыртқы саяси жағдайын қадағалады. Алайда үш жүз арасындағы алауыздық, сыртқы саяси жағдай қағандардың билігіне нұқсан келтірілді.

Ақсүйек шонжарлар

ҚАЗАҚ ЖЕРІН БАСҚАРУ ЕРЕЖЕЛЕРІ 14

Ереженің атауы

1822 жылғы «Сібір қырғыздарының жарғысы»

1824 жылғы «Орынбор қырғыздарының жарғысы»

1867-1868ж реформа

Басқарушысы

Сібір Г.Г М.М.Сперанский

Орынбор Г.Г П.К.Эссен

Ішкі істер министрлігі кеңесінің мүшесі Гирс

Мақсаттары

Солт.Ш өңірдегі әкімшілік, сот саяси басқаруды өзгерту

Кіші жүздегі хандық билікті жою

• Қазақ өлкесін басқару ісін өзгерту

• Еуропалық басқару мен сот жүйесін енгізу

Сатылары

Үш сатылы басқару

Бес сатылы басқару (ауыл, болыс, уез, облыс, Г.Губернатор)

Өзгерістері

1.Округ

Аға сұлтан

(3 ж сайланды)

15-20 болыс

1.Бөліктер

(Батыс, Орта,Шығыс)

Сұлтан-правительдер

1.Түркістан Г.Г (орталығы-Ташкент)

2.Батыс Сібір Г.Г (орталығы- Омбы)

3.Орынбор Г.Г (орталығы-Орынбор)

1872 жылдан Бөкей Ордасы Астрахань Г.Г-на, 1870 жылдан Маңғыстау жасауылдығы Кавказ әскери округіне, кейін Закаспий облысына бағындырылды

2.Болыс

Болыс сұлтаны (мұрагерлікпен берілді)

10-12 ауыл

2.Дистанция

(54)

Ру шонжарлары

3.Ауыл

Ауыл старшыны (3 ж сайланды)

50-70 шаңырақ

3.Ауыл

Ауыл старшыны

Нәтижелері

• Рулық қақтығыстарға соққы берді

• Өлкені шаруашылық жағынан игеруге қолайлы алғышарт жасалды

• Отарлық саясаттың кеңейе түсуіне жол ашты

• Бөкей Ордасында хандық билік

1845 ж дейін сақталды

• Отарлық басқару нығайтылды

• Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкіндік туды

• Қазақ жері Ресей үкіметінің меншігі деп жарияланды

• Орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру басталды

1917 жылғы 27 ақпандағы буржуазиялық- демократиялық төңкеріс1917 жылғы төңкерістер 16

Монархия құлады

Қос үкімет

Уақытша үкімет Жұмысшы, солдат депутаттарының кеңесі

• Реформа жасау арқылы капитализмді дамыту

• Халықтардың ұлттық-мемлекеттік құрылымын құруға рұқсат бермей, І дүние жүзілік соғысқа одақтастармен бірге аяғына дейін қатысу

• Патша үкіметі шеше алмаған мәселелерді шешу

• Соғысушы елдердің үкіметі мен халқына демократиялық бейбітшілік бітім ұсыну

• Соғысты тоқтату

• Жерге жеке меншікті жойып, шаруаларға беру

• Зауыт, фабриканы жұмысшыларға беру

• Ұлттардың өзіне-өзі билеу құқықтарын беру

1917 жылғы 7 қарашадағы (25 қазан) социолостик төңкеріс

Құрылу себептері Жеңілу себептері

• Жер, фабрика, банк, әскер т.б байлықты қолына ұстап тұрып, халықтарға бітім, шаруаларға жер, құмысшыларға фабрика, аз ұлттарға теңдік, Ресей азаматтарына нақты кепілдік бере алмады.

• Елде үкіметке қарсы ревалюциялық наразылық күшейді

• Елдегі жағдайды дұрыс бағдарлай білді

• Халықты өз артынан ерте алды

• Өз теорияларын іс жүзінде жүзеге асыра білді

ҚАЗАҚ КЕҢЕСТІК ӨНЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

Театр аты

Құрылған жылы

Алғашқы қойылған пьеса

Қызылордада республикада тұңғыш Қазақ ұлттық (Ж.Шанин)

1926

«Еңілік-Кебек

1937 жылы Қазақ академиялық драма театры атағы берілді

Алматы ұйғыр музыкалық драма театры

1933

«Анархан»

Қызылорда корей театры

1937

«Чуп-хин-дон»

Қазақ мемлекеттік музыкалық театры (қазіргі Абай атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық опера жане балет театры)

1934

«Айман-Шолпан»

(бірінші маусымның ішінде 100-ден астам рет қойылды)

Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік оркестрі

(А.Жұбанов)

1934

Жамбыл атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясы

1936

Жетістіктер

• 1924 жылы Мәскеудегі КСРО халықтары музыкалық концерттеріне И.В.Коцык басқарған

Петропавл педагогикалық училищесіне қазақ хоры қатысты

• 1925 жылы Парижде өткен Бүкіл дүниежүзілік қолданбалы өнер көрмесінде,

1927 жылы Майындағы Франкфуртте өткен Бүкіл дүнеиежүзілік музыка көрмесінде Ә.Қашаубаев өнер көрсетті

20 жылдардың ІІ жартысымен 30 жылдардағы мәдени құрылыс

Алғашқы қадамдар

• Шұғыл түрде сауат ашатын мектептер мен курстар ұйымдастырылды

• 1924 жылы сәуірде Қазақ Акср-да «Сауатсыздық жойылсын» қоғамы дүниеге келді

• 1931 жылы желтоқсанда 15 жастан 50 жасқа дейінгі сауатсыз еңбекші халыққа жалпыға бірдей міндетті білім беру негізделді

Бөлінген қаржы

• 1928 жылы 12 млн сом

• 1932 жылы 60 млн сом

• 1937 жылы 447 млн сом

• 1940 жылы 682 млн сом

Жастардың үлес салмағы

• 1928 жылы комсомолдардың бастамасымен мәдени жорық басталды

• 1930 жылы оған 5000-ға жуық комсамол қатысты

• Соғысқа дейін 65000 комсомол мәдиниет майданында еңбек етті

Нәтиже

• 1921-1927 жылдары республикада 200000 адам оқыды

• 1928 жылы сауатты адамдар 25%, қазақтар арасында 10 %-тей болды

• 1926-1939 жылдарда 9-49 жас аралығында барлық Қазақстан халқының сауаттылығы 25,2% 83,6%-ке оның ішінде ер адамдар арасында 35,5 90,3%-ке, әйелдер арасында 14,5%-тен 75,8%-ке жетті

• 1936 жылы сауатсыздықты жою пунктерінде 0,5 млн адам оқыды

• 1938 жылы республика халқының сауттылығы 65%-қазақ халқының сауаттылығы 40%-ке жетті

• 30 жылдары елдің әр түрлі аймақтарында жоғары оқу орындары мен техникумдарда 20000-дай қазақстандық оқыды

• Соғыс Қарсаңында мұғалімдер саны 44000-нан асты