Открытый урок на тему Етістік

Тақырып: 6-сыныпта Галиевтың блоктап оқыту технологиясы негізінде өткен «Етістікті қайталау» тақырыбындағы сабақ әзірлемесі

Сабақтың мақсаты: А) оқушылардың етістіктен алған білімдерін

пысықтау, тиянақтау.

Ә) танымдық тапсырмалар, тест сұрақтары, сұрақ-

жауап арқылы есте сақтау қабілеттерін, шығар-

машылық қабілеттерін дамыту.

Б) мемлекеттік тілді құрметтеуге, тапқырлыққа,

білімділікке тәрбиелеу.

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, ойындар, талдау, жинақтау

Сабақтың түрі: қайталау сабағы

Көрнекілігі: кесте, үлестірме қағаздар, ВЕНН диаграммасы

тест сұрақтары, семантикалық карта, суреттер

ОТҚ: мультипроектор

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі

1. Оқушылармен амандасу, түгендеу.

2. Зейіндерін сабаққа аудару.

Психологик тренинг

Сабаққа дайын болар әр оқушы

Зерделі, ойшыл бала осыны ұқшы.

Асу жоқ алынбайтын талап қылсаң,

Ойыңды бір арнаға жина жылдам.

Сабаққа кірісейік ынтаменен

Тыңдай білсек артады білім деген

Бәріміз де белсенді қатысайық,

Әрбіріміз ешкімнен кем емес.

Зейініміз аударылсын сабаққа

Ойымыз да болмасыншы әр жақта

Кәне бүгін не үйренер екем деп,

Ұстазыңды тыңдай біл де, ой сақта!

Мұғалім Балалар

- Әрбір адам? - Туысым, досым, жұрағат

- Әрбір сабақ? - Үйрену, ұғу, ұлағат

- Әрбір ісің? - Тірлік, тірек, адамдық

- Әрбір сөзің? - Шындық, бірлік, адалдық.

Олай болса, балалар, бүгінгі сабағымызды бастаймыз. Бүгін оқулықтағы жаттығулардан бөлек, қосымша тапсырмалармен жұмыс жасап, білімімізді пысықтайтын боламыз.

- Ал, балалар, біз сендермен қазақ тіл білімінің қай саласын өтіп жатырмыз.

- Морфология

- Қазақ тілінде неше сөз табы бар?

- 9 сөз табы.

- Біз сендермен қай сөз таптарымен таныстық?

- Зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік

- Бүгінгі сабағымыз етістіктен алған білімдерімізді қайталау.

Сабағымыздың эпиграфы:

«2020 жылға қарай мемлекеттік тілді меңгергендердің қатары

95 пайызға дейін жететін болады».

(ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауынан

2012 жыл 27 қаңтар)

-Қазір қай мезгіл?

- Көктем мезгілі.

- Көктемгі табиғатты суреттеңдерші.

- Көктемде күн жылынады, жиі-жиі жаңбыр жауады. Құстар ұшып келеді. Бақшада жұмыс көбейеді. Адамдар ағаш отырғызады.

- Біз де сол сәттен пайдаланып «Етістік» ағашын отырғызайық.

- Етістік тұлғасына қарай қандай түрлерге бөлінеді?

- Негізгі етістік, туынды етістік

- Етістік құрамына қарай қандай түрлерге бөлінеді?

- Дара етістік, күрделі етістік

- Іс-әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай қандай түрлерге бөлінеді?

- Болымды етістік, болымсыз етістік

- Мағынасына қарай қандай түрлерге бөлінеді?

- Салт етістік, сабақты етістік.

- Бірде есім сөздердің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі

- Есімше

- Бірде үстеудің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі

- Көсемше

- Іс-әрекет пен істеушінің арасындағы қарым-қатынасты білдіретін етістіктің түрі

- Етіс

- Шақпен, жақпен байланысы болмай, қимылдың атауын ғана білдіретін етістіктің түрі

- Тұйық етістік

Енді осы алған білімдерімізді іс жүзінде көрейік.

Сабағымыз - блоктандырылған сабақблоктар

кезеңі

қандай жұмыс атқарылады?

І

Ақылдың тереңдігі

тест сұрақтарымен жұмыс

ІІ

Ақылдың еркіндігі

«Аң аулау» ойыны. Сұрақ-жауап.

ІІІ

Ақылдың айқындылығы

графикалық диктант

Етіс тақырыбы бойынша.

ІҮ

Талдау - табыс кілті

суретпен жұмыс

Сөйлемдерге талдау жасау.

Ү

Кітап - білім бұлағы

263-жаттығу

Тұйық етістіктерді теріп жазу

ҮІ

Ақылдың шапшаңдығы

«Бинго» ойыны

Есімшені теріп жазу

ҮІІ

Салыстыру - терең білім кілті.

ВЕНН диаграммасы, семанти-калық картамен жұмыс.

ҮІІІ

Сабақты қорытындылау, оқушылардың білімін бағалау

Үйге тапсырма 267-жаттығу

І кезең . Ақылдың тереңдігі

Тест сұрақтарымен жұмыс

ІІ кезең Ақылдың еркіндігі

«Аң аулау» ойыны

Бүркіт қай аңға қонса, сол сұраққа жауап береді.

1. Негізгі етістік дегеніміз не?

2. Туынды етістік қалай жасалады?

3. Дара етістік дегеніміз не?

4. Күрделі етістік қалай жасалады?

5. Болымды етістікке мысал айт

6. Болымсыз етістік жұрнақтарын ата

7. Салт етістік дегеніміз не?

8. Сабақты етістік дегеніміз не?

9. Есімше және оның жұрнақтарын ата

10. Көсемше және оның жұрнақтарын ата

11. Өздік етіс және оның жұрнақтары

12. Өзгелік етіс және оның жұрнақтары

13. Ырықсыз етіс және оның жұрнақтары

14. Ортақ етіс және оның жұрнақтары

ІІІ кезең Ақылдың айқындылығы

График диктант. Етіс тақырыбы бойынша.

1. Бүгін жиналыс өткізілді.

2. Біз құдық қазыстық.

3. Тастан сарай салғызды.

4. Бақшадағы шөпті жинасты.

5. Ләззат жақсылап таранды.

6. Кешке қонақтар шақырылды.

7. Мұғалім оқушыларға жаздыртты.

ІҮ кезең Талдау - табыс кілті

Суретпен жұмыс

Берілген сурет бойынша сөйлем құрастыру, сөйлемдерге синтаксистік және морфологиялық талдау жасау.

Ү кезең Кітап - білім бұлағы

Кітаппен жұмыс

263-жаттығу. Тұйық етістіктерді теріп жаз.

Болуы, ұнауымен, сөйлеудің, табыстыруға, күресу, ойлау, құрметтемеу, сыйламау

Сергіту сәті

Біз тұрдық, біз тұрдық,

Оңға, солға бас бұрдық.

Екі жаққа қол созып,

Орында тұрып біз жүрдік.

Енді отырып қарайық,

Қолға қалам алайық.

ҮІ кезең Ақылдың шапшаңдығы

«Бинго» ойыны. 20 сөз жазылады, оқушылар олардың ішінен есімше жұрнақтары жалғанған 10 сөзді өз қағазына жазып алады. Ойын басталғанын хабарлап, оқушыларға тақтада жазылған 20 сөздің ішінен есімше жұрнақтары бар 10 сөзді таңдап оқимын. Оқушылар өз қағазындағы сөзбен сәйкес келгенін сызып отырады. Ойын соңында ең көп сөзі сәйкес келген оқушы жеңіске жетеді.

ҮІІ кезең Салыстыру - терең білім кілті

Венн диаграммасы

есімше көсемше

дара күрделі

салт сабақты

болымды болымсыз

негізгі туынды

өздік етіс өзгелік етіс

ырықсыз етіс ортақ етіс

Семантикалық карта

ҮІІІ Сабақты қорытындылау, оқушылардың білімін бағалау

Үйге тапсырма: 267-жаттығу.

Сабақтың тақырыбы: Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем

Мақсаты: білімділік: Салалас құрмалас сөйлемнен алған теориялық

білімдерін еске түсіру, практикада қолдана білуге үйрету,

шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу

жолын көрсету, синтаксистік талдау дағдыларын жетілдіру

дамытушылық: Оқушылардың қоғамға деген өзіндік

көзқарастарының қалыптасуына ықпал ету, өз ойларын еркін,

нақты жеткізе білуге баулу, тіл байлықтарын дамыту, өз бетімен

ізденуге, ой қорытуға дағдыландыру.

тәрбиелік: адамгершілікке, үлкенді сыйлауға, Отансүйгіштікке

тәрбиелеу

Күтілетін нәтижелер: Топтық, диалогтік жұмыс арқылы білім алмасып,

оқушылар бір-бірінен үлгі алады, дарынды оқушыны үлгі етеді,

өз бетінше ізденіп, жоба қорғауға үйренеді, шартты бағыныңқы

сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолын түсінеді

Сабақтың түрі: Жаңа білімді меңгерту

Қолданылатын әдістер: БЛУМ таксономиясы, оқыту үшін бағалау,

көшбасшы, Венн диаграммасы, семантикалық картамен жұмыс,

«Бес саусақ» әдісі

Керекті жабдықтар: Оқулық, кесте, үлестірме парақтар, семантикалық

карта, кеспеқағаздар, мультипроектор, ватман, стикер, маркер

т.б.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Топқа бөлу: Сыныптың оқушыларын құрмалас сөйлемнің түрлерін айтқызу арқылы 3 топқа бөлу.

Психологиялық ахуал туғызу

Кәне, достар, тұрайық.

Шеңберімізді құрайық.

Жақсы-жақсы тілектер

Бір-бірімізге сыйлайық!

Өтілген тақырыптарды пысықтау

1.Постер қорғау

Әр топ мүшелері берілген тақырып бойынша не білетінін қағазға түсіреді және қорғайды.

2. Кластерлер

Берілген салалас құрмалас сөйлем ортаға қойылып, жалғаулық шылауларын тауып қою қажет.

3. Графикалық диктант

1.Миллиондаған адамдардың үміті мен сенімі ақталды, бірақ сол жеңіс оңайлықпен келген жоқ. (қарсылықты салалас)

2. Ассамблея Қазақстан азаматтарын отансүйгіштік рухта тәрбиелейді және халықтар арасындағы достық пен бірлікті нығайтады. (ыңғайлас салалас)

3. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақ хандығының мерейтойы алғаш рет аталып өтпекші, сондықтан Қазақ хандығының 550 жылдығын абыроймен өткізу аса маңызды. (себеп-салдар)

4. Малды не жерден сұрау керек, не аққан терден сұрау керек. (талғаулы салалас)

5. Қорыққаны сонша - орнынан тұра алмай қалды. (түсіндірмелі салалас)

6. Елбасы мемлекетіміздің экономикасын көтеруді басты мақсат етті, бірақ бұл мақсатқа бірліксіз, ынтымақсыз қол жеткізу мүмкін емес. (қарсылықты салалас)

7. Ата-бабаларымыз бізге бейбіт күнді сыйлады, сондықтан біз оларға алғыс айтамыз. (себеп-салдар салалас)

8. Теледидардан хабарды біресе орыс тілінде айтады, біресе қазақ тілінде айтады. (кезектес салалас)

Координата сызығына қойылған нүктелерді сызықпен қосып, диаграмма сызады.

Негізгі бөлім

Білу

Жаңа сабақтың құпиясы

«Не артық?» ойыны

1. Ақын адам сөздің асыл болатын сипаттарын білсе, сөзін таза, мінсіз шығарады.

Қонаққа ертең не мен барамын, не сен барасың.

Күн бұлттанды, бірақ жаңбыр жаумады.

2. Біресе басымен үйді нұсқады, біресе сақалымен шанада жатқан әйелді нұсқады.

Сабақты ынтамен үйренбей, жақсы баға алмай-сың.

Мен бақыттымын, себебі Қазақстан тәуелсіздік алғанда туылдым.

3. СПИД ауруы ғасыр індетіне айналған, сондықтан одан сақтану қажет.

Хатты біресе кеудесіне қысады, біресе мейірі қанбағандай бетіне басады.

Жапырақтар оттегі шығармағанда, жер жүзінде мүлде тіршілік болмайтын еді.

4. Өткен тарихымызды әбден біліп алмайынша, алға ұмтыла алмаймыз.

Ән басылып қалды, бірақ гитара сазы тоқталған жоқ.

Қоянды қамыс өлтіреді, жігітті намыс өлтіреді.

Сөйлем ішінен сабақтас құрмалас сөйлемді таңдап алып, жасалу жолын түсіндіріп, жаңа сабақтың құпиясы ашылады.

Түсіну

«Грамматикалық домино» ойыны

Берілген мақал-мәтелдердің сыңарлары табылып, бағыныңқының баяндауышы қалай жасалғандығын айтады.

Қолдану

Семантикалық картамен жұмыс

Берілген сөйлемдердің бағыныңқы сыңарының баяндауышы неден жасалғанын табады.

Семантикалық карта

+

Шығыс болмай, кіріс болмас.

+

Өткенге топырақ шашсаң, болашақ саған тас атады.

+

Екпей, егін бітпес, үйренбей, білім бітпес.

+

Сергіту сәті

Шапшаңдыққа баулу мақсатында жаттығу орындатқызу

Талдау

1.Оқулықпен жұмыс

123-жаттығу Тақтамен жұмыс Сөйлемдерге синтаксистік талдау жасайды.

Жинақтау

Венн диаграммасы

1-топ Жай сөйлем мен құрмалас сөйлем

2-топ Салалас құрмалас сөйлем мен сабақтас құрмалас сөйлем

3-топ Сабақтас құрмалас сөйлем мен аралас құрмалас сөйлемнің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын жазады.

Қорытынды

Рефлексия «Бес саусақ» әдісі арқылы жазбаша кері байланыс

Оқушылар өз пікірлерін жазып қалдырады.

Үйге тапсырма 123-жаттығу

Бағалау

Оқушылардың белсенділігіне қарай бағалау

«Сөздің көркі - мақал» тақырыбындағы сайыс

Білімділік мақсаты: мақал-мәтелдерді күнделікті өмірде қолдана білу,

олардың тіліміздегі сөздің көркі екенін ұғындыру;

Дамытушылық мақсаты: оқушылардың ауызекі сөйлеу қабілеттерін

дамыту;

Тәрбиелік мақсаты: мақал арқылы адамгершілікке, отансүйгіштікке,

мемлекеттік тілді құрметтеуге тәрбиелеу, қазақ

тіліне деген қызығушылығын арттыру.

Көрнекілігі: мақалдар жазылған плакаттар, қабырға газеті,

Ы. Алтынсариннің әңгімелері, бүктеме

Сайыстың барысы

Кіріспе сөз:

Тәуелсіздік - қыран құсым самғайтын,

Ошақ оты онсыз түзу жанбайтын.

Тәуелсіздік - алтын көпір аялы,

Бүгін менен болашақты жалғайтын.

Иә, биылғы жыл - Қазақ елі үшін ерекше жыл! Халқымыздың сан ғасырлар бойғы арманы жүзеге асып, бодандықтың бұғауынан босап, тәуелсіздігімен қауышқанына, азат ел болғанына жиырма жыл толғалы отыр. Бұл - қатардағы көп мерекенің бірі емес, бірегейі, үстіміздегі 2011 жылдың басты оқиғаларының бірі! Тәуелсіздігіміздің 20 жылында еліміз ғасырға бергісіз жолдан өтті, ауқымы жағынан орасан табыстарға қол жеткізді. Тәуелсіздігіміздің тұғыры жылдан-жылға нығайып, жаңа да жас мемлекетімізді бүкіл әлем танып, мойындады.

Еліміз тәуелсіздік алып, тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болуына байланысты сөз мәйегін теруге құлшыныс арта түсуде. Ойды ұштап, қиялды қанаттандыратын мақал-мәтелдер де қайтадан рухани серігімізге айнала бастады.

Көп тіл білсең - көкжиегің кең болар,

Құрметтейді кісі екен деп төрге озар.

Қай елде жүрсең де бұл, дұрысы -

Мемлекеттік тілді үйренген жөн болар.

Сайыстың ұраны:

«Пейіл мен ынта болса, мемлекеттік тілді еркін меңгеруге болады»

Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасасып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалып жатқан ауыз әдебиетінің бай саласының бірі - мақал-мәтелдер. Тілімізде «Сөздің көркі - мақал» деген аталы сөз бар. Мақал-мәтел ықшам әрі көркем түрде жасалып, терең ой, кең мазмұнды қамтиды. Мақал-мәтелдерде нақыл, ақыл айтылады. Мақалды көп біліп, көп қолданған адамдардың білімі де, ақылы да арта түседі.

Сайысымызға қатысатын топтармен таныс болыңыздар.

«Алғырлар» тобы мен «Тапқырлар» тобы

Қазылар айтады енді әділдікті

Кімдердің жауаптары кәміл шықты.

Бүгінгі «Мақал-мәтел» сайысында

Жеңіске жетер дейміз сөзі мықты.

Сайысқа төрелік ететін қазылар алқасын тағайындап алайық.

Білімдіден шығар алғыр шешен,

Салт-дәстүрді білген ғой барлық көсем.

Сайра, шәкірт, суырыл, шарықташы,

Қалмасын бұл жарыста сенің есең, - деп жарысымызды бастайық.

- Ар ма, ардақты ағайын көз көрген,

Алдарыңызда тіл - сайысы - «Сөзмерген»

І кезең: «Мықты болсаң, тауып көр» деп аталады.

Кестедегі сөздерден мақал-мәтелдер құрастыру.

п і ш

б е с

ү ш

о н

ы с т ы қ

ү й

О т а н

м е м л е к е т

б і р д і

а қ ы л д ы

б і л і м д і

б і л е к т і

б і л і м

б і л і м с і з

т а м а қ с ы з

ү й с і з

ІІ кезең: Суретшілер байқауы

Тал бесікте тербетсе - бел баламыз,

Батылдыққа үйретсе - ер боламыз,

Ата салтын жадымызға сақтайтын,

Қадам басып, болашаққа біз барамыз.

Берілген мақал негізінде сурет салу

1. Еңбектің наны тәтті,

Жалқаудың жаны тәтті.

2. Білекті бірді жығар,

Білімді мыңды жығар.

ІІІ кезең «Жүйрік болсаң, шауып көр» деп аталады

Әр топтан бір оқушы шығады. Бір минуттың ішінде кім көп мақал-мәтел айтады?

«Тапқырлар» тобының орындауында ән тыңдаңыздар.

ІҮ кезең: «Ойлы болсаң, озып көр» деп аталады.

Биыл Ыбырай атамыздың 170 жылдық мерейтойы. Алтынсариннің қаламынан туған аудармалар, өлеңдер, әңгімелер, мысалдар, ертегілер оқырман жүрегіне жол тапқан.

«Алғырлар» тобы Ыбырай Алтынсариннің «Әке мен бала» әңгімесін, «Тапқырлар» тобы «Өрмекші, қарлығаш, құмырсқа» әңгімесі бойынша сахналық көрініс дайындап келген. Сол әңгімеде қолданылған мақал-мәтел-дің мазмұнын ашу.

Өлең, мақал, жаңылтпаш, ертегі, жыр -

Мұның бәрі жанды сөз, ішінде сыр.

Елдің сәні сақталар жақсы сөзбен,

Қай жұрт болсын толассыз осыған құл.

«Алғырлар» тобының орындауында « Ертегілер» биін тамашалаңыздар.

Ү кезең Адамның сәні - өнер, білім, ақылы,

Жердің сәні - жеміс, өнім, дақылы,

Сөздің сәні - өнегесі, нақылы,

Пікірдің сәні - ең пайдалысы, мақұлы - дей отырып, ендігі кезекті «Сөзжұмбақ» шешуге берейік.

ҮІ кезең

Мақал-мәтел ғасыр шежіресі. Онда халық тарихы, оның әлеуметтік тіршілігі, ақыл-өнегесі тоғысқан. Халық аз сөзге көп мағына сыйғызған.

«Орныңды тап» ойыны. Оқушыларға мақалдың әр сөзі беріледі. Өздері ойланып, қажетті орындарына қойып, сол сөзден мақал құрайды. Мақалдың мазмұнын түсіндіреді.

Бойларыңда от бар екенін байқадық,

Жүректерде шоқ бар екенін байқадық,

Әрқашанда осы шоқты өшірмей

Жалындатып шарықтаңдар әрдайым.

Өрендер, өрлей берсін өнерлерің

Айналаң бәрі сенің көрерменің

Тілеймін дәл осылай барлығыңның

Тек қана биіктерден көрінгенін, - дей отырып, сайысымызды аяқтаймыз.

Сөз кезегін қазылар алқасына берсек.

Сабақтың тақырыбы: «Фонетика» модулінің 6-сабағы

«Бақытты сәт» оқыта үйрету ойыны

(оқытудың модульдік технологиясының сөйлесу бөлімі)

Сабақтың білімділік мақсаты: «Бақытты сәт» оқыта үйрету

ойыны арқылы фонетикадан алған

теориялық білімдерін тиянақтау.

Сабақтың дамытушылық мақсаты: ақыл-ойларын, іскерлік

белсенділіктерін дамыту.

Сабақтың тәрбиелік мақсаты: ұжымшылдыққа, тиянақтылыққа

тәрбиелеу.

Сабаққа қажетті құрал-жабдықтар: тапсырмалар, секундомер,

ортақ бағалау парағы, фишкалар

Сабақтың барысы

І Ұйымдастыру кезеңі

Сынып екі топқа бөлінеді. Әр топтың басшысы және атауы болады.

Топ басшылары өздерін таныстырады.

«Ыбырай» тобы

-«Үміт еткен достарым,

Сіздерге бердім батамды,»-

Деген ата сөздерін,

Есімізде сақтаймыз.

Білімді боп ер жетіп,

Үмітін біз ақтаймыз.

«Абай» тобы

- Біз бақытты ұланбыз,

Самғап ұшар қыранбыз.

Бес нәрседен қашық болсақ,

Азаматпыз, балаңбыз.

Бес нәрсеге асық болсақ,

Сан биікке шығармыз.

І гейм «Бой сергіту» Топтарға 10 сұрақ беріліп, оларды талдауға 5 минут уақыт бөлінеді. Топтың бір өкілі жауап береді, ал бәсекелес топ жауаптың дұрыстығын үлгі бойынша қадағалап отырады.

«Ыбырай» тобына берілген сұрақтар

1. «Фонетика» нені зерттейді?

2. Тіл дыбыстары қалай жасалады?

3. Қазақ әліпбиінде қанша әріп бар?

4. Дауысты дыбыс дегеніміз не?

5. Жуан дауыстыларды ата.

6. Ашық дауыстыларды ата.

7. Еріндік дауыстыларды ата.

8. Қатаң дауыссыздарды ата.

9. Үнді дауыссыздарды ата.

10. Тұйық буынды ата.

«Абай» тобына берілген сұрақтар

1. Сөйлеу мүшелерін ата.

2. Қазақ тіліне тән төл дыбыстарды ата.

3. Әріп дегеніміз не?

4. Дауыссыз дыбыс дегеніміз не?

5. Жіңішке дауыстыларды ата.

6. Қысаң дауыстыларды ата.

7. Езулік дауыстыларды ата.

8. Ұяң дауыссыздарды ата.

9. Ашық буынды ата.

10. Бітеу буынды ата.

ІІ гейм «Қапшықтан шыққан бас қатырғылар»

Топ мүшелері қапшықтан нөмірлері бар шарлар алып шығады.

Жаңылдырғыш сұрақтар

1. Қолда буын көп пе, аяқта буын көп пе?

2. Сөз құрамында дыбыс көп бола ма, буын көп бола ма?

3. Шалға қарағанда балада не көп?

4. Қай буында дыбыс көп болады?

Ашықта ма, тұйықта ма, бітеуде ме?

5. Бота мен қозы ұқсас екен дейді.

Олар қалай ұқсас бола алады?

6. Ерінде еріндік бар ма?

Езуде езулік нешеу?

ІІІ гейм «Жұмбақтас»

Мұнда жылдамырақ жауап берген топ ұтады. Егер жауап дайын болса қолын көтереді.

1. Ұмытпағай, ұлым,

Жылқы баласы - құ...

2. Құлақтары шұнақ,

Ешкі баласы - л...

3. Момақан-ақ өзі

Қой баласы - қо...

4. Біліп жүр, ұл мен қыз-ау,

Сиыр баласы - бұ...

5. Қашпа қорқып-пысып,

Ит баласы - кү...

6. Еске сақтау оңай

Шошқа баласы - то...

7. Болма оңайға, бала, таң,

Құс баласы - бала...

8. Өзі епсіз, қоржық,

Аю баласы - қон...

(М. Әлімбаев)

ІҮ гейм «Сен - маған, мен - саған»

«Баспалдақ» ойыны ойналады.

«Ыбырай» тобы тек жіңішке дауысты сөздерді, «Абай» тобы тек жуан дауысты сөздерді жазады.

Кім баспалдақтың жоғары сатысына дейін қатесіз, бірінші болып жазып бітсе, сол топ жеңімпаз саналады.

жуан д. д. жіңішке д. д.

Ү гейм. «Көсемдікке ұмтылу»

Әр топтан екі оқушыдан шығып, тақтада орындайды.

1 буынды

2 буынды

3 буынды

4 буынды

5 буынды сөздер тауып жазады. Бірінші және қатесіз жазған топ жеңімпаз саналады.

кү-

міс

ө-

нер-

паз

та-

бал-

ды-

рық

то-

заң-

дан-

дыр-

ғыш

Бағалау парағы

І гейм

ІІ гейм

ІІІ гейм

ІҮ гейм

Ү гейм

қоры-тынды

«Ыбырай» тобы

оқу-шы-лар

ұпайы

ұпайы

4

3

5

ұпайы

5

4

4

3

ұпайы

4

5

4

3

3

4

5

5

ұпайы

4

4

5

4

4

4

5

5

ұпайы

бағасы

1

2

3

4

5

6

7

8

5

5

5

5

5

5

5

5

22

18

17

16

17

13

18

15

5

5

4

4

4

3

5

4

І гейм

ІІ гейм

ІІІ гейм

ІҮ гейм

Ү гейм

қоры-тынды

«Абай» тобы

оқу-шы-лар

ұпайы

ұпайы

ұпайы

5

5

4

5

ұпайы

5

5

4

4

4

5

5

5

ұпайы

5

5

5

4

4

5

5

5

ұпайы

бағасы

1

2

3

4

5

6

7

8

5

5

5

5

5

5

5

5

5

4

5

20

20

23

17

23

15

15

15

5

5

5

4

5

4

4

4

ҮІ. Сабақты қорытындылау, оқушылардың білімін бағалау.

ҮІІ. Үйге тапсырма:

Өткенді қайталау.

Ғылыми жұмыс

Қазақ және өзбек тілдеріндегі ұқсас сөздер классификациясы

Кіріспе

Қазақ және өзбек тілдері шығу тегі және құрылымы жағынан түркі тілдері семьясына жатады. Басқа тілдер семьясымен салыстырғанда түркі тілдері грамматикалық құрылысы мен сөздік құрамы жағынан бір-біріне өте жақын. Тілдерінде ортақ белгілер көп кездескендіктен, бірқатар түркі халықтарының өкілдері (қазақ, өзбек, қырғыз, ұйғыр т. б.) бір-бірімен түсінісе алады.

Түркі тілдерінің жақындығын оларға тән мынадай жалпы белгілерден көруге болады:

- фонетика саласында: тілдің және еріннің қатысына қарай дауысты дыбыстарға езу үндестігі және ерін үндестігі, ал дауыссыз дыбыстарға олардың өзара үйлесіп отыруына байланысты ықпал үндестігі тән екендігі;

- морфология саласында: сөзжасам мен сөз түрлендіру тұлғалары сөздің түбірі мен негізіне қосымшалардың жалғануы арқылы жасалатыны, сол себепті түркі тілдері жалғамалы тілдер деп аталатыны, грамматикалық род категориясының болмайтыны, тәуелдеу категориясының арнайы грамматикалық тұлғалар арқылы жасалатыны т. б.

Түркі тілдер ХІ ғасырдан дербес тіл ретінде қалыптаса бастаған. Махмуд Қашғари, Жүсіп Баласағұн, Ахмед Иассауи, Ахмед Йүгнеки сияқты ғұламалар тілдеріміздің дамуына қомақты үлесін қосқан. Сол кезде қалыптасқан түркі тілі қазіргі түркі тілдер үшін негіз болған. ХХ ғасырдың басына дейін қазақ және өзбек ұлттары бір жазудан пайдаланған. Оларда айтарлықтай айырмашылық болмаған. Бүгінгі күнде де бұл тілдер ұқсастығын сақтап қалған.

Қазақ пен өзбек тілінің туыстығы басқа көптеген түркі тілдес халықтарға қарағанда жақын болуының дәлелі толық. «Бұл екі халық бір замандарда «қазақ-өзбек» немесе «өзбек-қазақ» деген ортақ атпен дүниеге мәлім болғанын тарихтың өзі куәландырады. Сонау ХҮ ғасырдың орта тұсында көптеген тайпалар мен рулар бірлестігі «қазақ» деген атпен бөлек хандық құрғанда «өзбек» есімі Мавереннахрға қоныстанған қандастарында қалғаны

белгілі. Осы күні өзбек аталып жүрген ұлттың құрамында өздерінің рулас, тайпалас, бір тілде - қыпшақ тілінде сөйлеген бауырластары бар екенін қазақ халқы білген және ешқашан ұмытпаған. Қазақтардың «өзбек - өз ағам» дейтіні осындай тарихи сананың жаңғырығы. Бұл - қазақтардың өзіне түбірлес өзбекті және оның Орта Азиядағы түрік тілді отырықшы ұлыстармен араласып, жаңа халық болып қалыптасқанын білгендігінің айғағы...» (Р. Бердібай. «Туыс тілдердің табысуы», «Түркістан Университеті» 2001 жыл).

Бұл пікірді дәлелдеу үшін қазақ және өзбек тіліндегі ұқсас сөздердің лексикалық, фонетикалық жағынан ұқсастығына талдау жасаймыз.

Қазақ және өзбек тілдеріне ортақ сөздер

Қазақ және өзбек тілдеріне ортақ сөздерге бір кездегі жалпытүркілік көне лексикадан сақталып қалған, осы күні түркі тілдерінің бәрінде кездесетін сөздер жатады. Сондықтан олар жалпытүркілік сөздер деп те аталады. Жалпытүркілік сөздерден қазақ және өзбек тілдерінің туыстығын, бір тектен шыққандығын көреміз.

Қазақ және өзбек тілдеріне ортақ сөздерді төмендегідей топтарға бөліп зерттедім.құлақ

көз

қол

бел

тіс

шаш

аяқ

қулоқ

кўз

қўл

бел

тиш

соч

оёқ

мал атаулары

ат

түйе

қой

қозы

жылқы

айғыр

от

туя

қўй

қўзи

йилқи

айғир

туыстық атаулары

ана

іні

аға

жиен

құда

келін

қыз

она

ини

оға

жиян

қуда

келин

қиз

жан-жануар атаулары

қоян

түлкі

бөрі

арыстан

жолбарыс

піл

қуён

тулки

бўри

арслон

йўлбарс

фил

табиғат құбылыс-тарының атаулары

су

көл

ай

күн

құм

тас

қар

сув

кўл

ой

кун

қум

тош

қор

түр-түсті білдіретін атаулар

қызыл

жасыл

қара

ақ

көк

қоңыр

қизил

яшил

қора

оқ

кўк

қўнғир

сапа-сынды білдіретін атаулар

қысқа

ұзын

қалың

ескі

сұйық

суық

қисқа

узун

қалин

эски

суюқ

совуқ

сан есімдер

бір

екі

үш

төрт

он

мың

бир

икки

уч

тўрт

ун

минг

есімдіктер

мен

сен

біз

сіз

кім

қанша

мен

сен

биз

сиз

ким

қанча

қимыл атаулары

кел

кет

бар

айт

қой

өт

кел

кет

бор

айт

қўй

ўт

Фонетикалық ерекшеліктер

Қазақ және өзбек тілдері фонетикалық жағынан дауыстылардың келте - созылыңқылығы, жуан немесе жіңішке болуымен бір-бірінен ажыралып тұрады. Сондай-ақ, дауысты дыбыстар саны жағынан да, сапасы жағынан да түрлі-түрлі болып келеді. Қазақ тілінде дауыстылар он бес. Тоғыз жалаң

дауысты дыбыс (а, е, ы, і, ә, о, ө, ұ, ү) екі дифтонг (и, у), қалғандары орыс тілінен еңген даустылар (э, ё, ю, я). Өзбек тілінде дауысты дыбыстар саны он. Алты жалаң дауысты (а, о, у, ў, э, и), төртеуі дифтонг (е, ё, ю, я).

Мен зерттеп отырған тақырыпта дыбыстық жағынан негізгі ерекшелік дыбыс алмасынуы болып саналады. Сондай-ақ, кейбір сөздерде дауыстылардың немесе дауыссыздардың түсіп қалуы, кейбір дауыстардың қосылуы, орын алмасынуы сияқты ерекшеліктер кездеседі. Дыбыс алмасынуының кейбір көріністері жиі кездессе, кейбірлері сирек кездесетін құбылыс саналады. Мұндай құбылыстардың өзіне тән ерекшеліктеріне қарап екі топқа бөліп қарастыруды жөн көрдім.

1. Дауысты дыбыстардың ауысуы.

2. Дыбыстарға тән өзге құбылыстар.

Дауысты дыбыстарға тиісті фонетикалық ерекшеліктер қазақ және өзбек тілдеріндегі дауыстылардың жіңішке - жуан болып келуіне байланысты болады. Сондай-ақ, өзбек тілінде сингармонизмның жоқтығынан зерттеліп отырған тілдердегі сөздер әр түрлі айтылады. Сингармонизм заңы бойынша түбір сөздегі дауыстылар қосымшалардағы дауыстыларды билеп, өзінің әуеніне қарай икемдеп бағындырады. Түбір сөздегі дауысты дыбыс жуан болса, қосымшалардағы дауыстылар соған бағынып, жуан түрде жалғанады. Ал, өзбек тілінде дауыстылар үндестігі сақталмайды.

Дауысты дыбыстардын алмасынуы

А - А: зерттелген материалдар ішінде бұл құбылыс көп кездеседі. Қазақ тіліндегі жуан «а» қолданылған сөздердің көбісіне өзбек тіліндегі «а»сәйкес

келеді. Мысалы: аза - аза, ажырық - ажриқ, айғыр - айғир, абзал - афзал, азап - азоб, айран - айрон, айту - айтмоқ, айыл - айил, айып - айб, ақыл - ақл, алып - алп, арзан - арзон, арқан - арқон, арыстан - арслон, арпа - арпа, арық - ариқ, аспап - асбоб және т.б.

Ә - О: Жоғарыда аталған құбылысқа керісінше қазақ тіліндегі жінішке «ә» орнына өзбек тілінде о дауысты дыбысының қолданылу орындары кездеседі.

Мысалы: әдеп - одоб, әдет - одат, әділ - одил, әйнек - ойна, әйнекші - ойнасоз, әдепті - одобли, әдетте - одатда, әділдік - одиллик, әлем - олам, бәйге - пойга, бәйшешек - бойчечак, дәйім - доим, дән - дон, дәрі - дори, кәміл - комил, нәзік - нозик, тәтті - тотли, шәкірт - шогирд және т.б.

Ә - А: Бұл дауыстылар әр екі тілде де бірдей айтылады. Мысалы: әдеби - адаби, әне - ана, әрең - аранг, әсер - асар, әтір - атир, әуелі - аввал, әулет - авлод, әулие - авлие, бәлкі - бвлки, бәлі - балли, дәлел - далил, дәптер - дафтарғ мәжбүр - мажбур, мәдениет - маданият, мәлім - маълум, сәуір - савр.

А - О: Қазақ тіліндегі жуан «а» дауысты дыбыс өзбек тіліндегі «о» дауысты дыбысқа сәйкес келеді. Әр екі тілдегі ұқсас сөздерді осы ерекшелік бойынша талдаймыз. Нәтижеде бір мағынаны білдеретін ұқсас сөздер көп екенін біліп аламыз. Мысалы: аға - оға, ағым - оқим, адым - одим, аз - оз, азар - озор, азаттық - озодлик, азық - озиқ, ақ - оқ, ақсақ - оқсоқ, алау - олов, алға - олға, алма - олма, алмас - олмос, алты - олти

Е - А: Бұл құбылысқа мысал ретіндегі мынадай сөздерді айтуға болады: білек - билак, дәулет - дав-лат, дәптер - дафтар, әңгіме - ҳангома, бөлек - бўлак, егер - агар, шек - шак, ше-кер - шакар, көмек - кўмак, дем - дам, бірге - бирга, кесек - кесак, дерек - дарак, дерт - дард, десте - даста, кездеме - газлама

Кейде мұндай ұқсас сөздерде бірдей дауысты (е - е) қолданылады. Мысалы, мейман-меҳмон, мес - меш, мен - мен, кексе - кекса, кек - кек, бел -бел, белбеу - белбоғ, белгі - белги, бек - бек, бес - беш, бесік - бешик, негіз - негиз, неше - неча, сел - сел, семіз - семиз, тегін - текин, темір - темир, сезгіш - сезгир. Өзгерістің бұл түрі тек бірінші буынға ғана тән. Өйткені өзбек тілінде сингармонизм заңы сақталмағандығынан кейінгі буындарда а, о дауыстыларымен алмасынап алады. Мысалы, бекем - бекам, бекет - бекат, бетеге - бетага, келесі-келаси, келіншек-келинчак, кеме - кема, керек - керак, мерген - мерган, кеше - кеча, неше - неча, немере - невара, сергек - сергак.

Й+Э - Э. Қазақ тіліндегі й+э дыбысы орнына өзбек тілінде «э» айтылатын орындар да кездеседі. Мұндай өзгеріс «е» дыбысымен басталатын сөздерге тән. Мысалы, егілу - эгилмоқ, егелу -эгалмоқ, елу - эллик, егу - экмоқ, егін - экин, езілуші - эзилувчи, елеу - эламоқ, елші - элчи, емен - эман, емес - эмас, ен - эн, енді - энди, енсіз - энсиз, еп - эп, ер - эр, ерке - эрка, еркін - эркин, еркіндік -эркинлик, ерте - эрта.

Й+Э мен басталатын қазақ тіліндегі сөздерде бұл дыбыс и дыбысымен алмасынады. Мысалы, екі - икки, екеу - икков, емтихан - имтихон, емле - имло.

Кейде е - о дыбысымен алмасынады. Мысалы: кенші - кончи, әдеп - одоб, кесе - коса, кетпен - кетмон, неке - никох, сәлем - салом.

Сөз құрамында немесе сөздердің аралығында көршілес келген дыбыстардың бірі екіншісіне ықпал етіп, өзара үндесуі ассимиляция деп аталады. Көрші дыбыстардың бірі екіншісіне ықпал ету бағытына қарай ассимиляция екі түрге бөлінеді: оның бірі - прогрессивті ассимиляция, екіншісі - регрессивті ассимиляция.

Алдынғы дыбыстың кейінгі дыбысқа ықпал етіп, оны өзіне бағындыруы прогрессивті ассимиляция деп аталады. Мысалы, күміс деген сөзге қосымшалардың қатаңнан басталып жалғануы (күміс-тен, күміс-ке) түбір сөздің қатаңға бітіп, қосымшаның бастапқы дыбысын өзіне бағындыруынан. Ұяңдардан кейін соның ыңғайына қарай ұяң дыбыстардың келуіде, мысалы: өзбек тілінде тоғ-дан, кўз-да түрінде айтылуы да прогрессивті ассимиляцияның нәтижесі.

Кейінгі дыбыстың алғашқы дыбысқа ықпал етіп, оны өзіне бағындыруы регрессивті ассимиляция деп аталады. Мысалы, қазақ тілінде н дыбысы ерін дыбыстарының (б, п) алдынан келсе (сөнбе, Жанпейіс), ол (н) айтылуда өзінен кейінгі ерін дыбыстарының ықпалымен м дыбысына (айтылуда сөмбе, Жампейіс) айналады. Немесе өзбек тілінде з, қ дыбыстары с дыбысының

алдынан келсе, ассимиляция ықпалында с, х болып айтылады. Мысалы: тузсиз - туссиз, тўқсон - тўхсон.

Кейде регрессив ассимиляция дауыстыларда да кездеседі. Мысалы, қазақ тілінде бұл күн деген екі сөз бірігіп, бүгін түрінде қолданылады. Немесе өзбек тілінде онг деген сөзден жасалған англамоқ, бор сөзінен жасалған барча деген туынды сөздердің бірінші буындағы дауыстының (о) өзгеруі де соңғы буындағы дауыстылардың әсерінен.

Редукция мен элизия Белгілі бір фонетикалық жағдайда дыбыстардың әлсіреп көмескіленуі, соның нәтижесінде олардың дыбысталуының өзгеруі редукция, кейбір жағдайда дыбыстардың мүлдем түсіп қалуы элизия деп аталады. Элизияны редукцияның нәтижесі деп айтуға да болады. Әдетте, редукцияға ұшырайтындар - екпін түспеген буындағы дауыстылар. Мынадай түбір сөздерге қосымшалар жалғанғанда, түбірдің соңғы буынындағы қысаң дауысты екпіннің ауысып кетуінен редукцияланып, мүлдем түсіп қалады:

Қазақ тілінде Өзбек тілінде

Орын + ы орны ўрин + и ўрни

Қарын + ы қарны қорин + и қорни

Көрік+і көркі ўғил + и ўғли

Ауыз + ы аузы оғиз + и оғзи

Енді қазақ және өзбек тіліндегі ұқсас сөздерге тән элизияны көріп шығамыз. Мұнда қазақ тіліндегі сөздерде кездесетін ы, і, дауыстылары өзбек тілінде түсіп қалады. Мысалы: құлып - қулф , бақыт - бахт, борыш - бурч, дария - дарё, дүние - дунё, жыныс - жинс, зейін - зеҳн, кәсіп -касб, көрік - кўрк, шұғыла -шуъла, атырап - атроф.

Эпентеза Екі дыбыстың аралығында қосалқы дыбыстың келіп кіруі эпентеза құбылысы деп аталады. Қазақ және өзбек тілдеріндегі ұқсас сөздерден де бұл құбылысқа көптеген мысалдар айтуға болады. Мысалы, құман - қумғон, киіз - кигиз, кілт - калит, қуыршақ - қўғирчоқ, мәміле -

муомала, мәре - марра, ине - игна, мәсі - махси, сиыр - сигир, шүбе - шубха, аждаһа - аджархо.

Протеза Бұл эпентезаның бір түрі болып саналады. Эпентеза бойынша дыбыс сөздің ортасына қосылатын болса, протеза бойынша дыбыс сөздің алдынан қосылады. Бұл негізінен ғ дыбысымен, сондай-ақ, дауыстылармен басталынатын қазақ тіліндегі сөздерге тән. Мысалы, ғажайып - ажойиб, ғазиз - азиз, ғасыр - аср, ғашық - ошиқ, ғалам - олам, ғалым - олим, ғажап - ажаб, ғибадат - ибодат, ғибрат - ибрат, ғұрып - урф, орамал - рўмол, ораза - рўза және т. б.

Бұл кейде керісінше болуы да мүмкін. Яғни қазақ тіліндегі сөздерге қосымша қосып айтылады. Мысалы: лақ - улоқ, апта - ҳафта, аула - ҳовли, ақиқат - ҳақиқат, ауа - ҳаво, әзіл - ҳазил, әр - ҳар, әріп - ҳарф, әзір - ҳозир, әкім - ҳоким, әңгіме - ҳангома, әл - ҳол, әрекет - ҳаракат.

Тілде кейбір сөздердің соңындағы дыбыстардың түсіп қалу құбылысы кездеседі. Бұл құбылыс апокопа деп аталады. Мұндай құбылысқа мысал болатын ұқсас сөздердің соңындағы дыбыс айтылмайды, жазуда жазылмайды: рост - рас, маъно - мән, сариқ - сары, сиёҳ - сия, дўст - дос, тирик - тірі, кичик - кіші, аччиқ - ащы, иссиқ - ыссы, оққуш - аққу.

Метатеза Сөз құрамындағы дыбыстардың орны ауысуы метатеза деп аталады. Қазақ және өзбек тілдерінен бұған көптеген мысалдар айтуға болады. Мысалы: қақпақ - қопқоқ, қақпан - қопқон, нысап -инсоф, мейірбан - меҳрибон, сіңлі -сингил, айыр - айри, айнала - айлана, өкпе - ўпка, секпіл - сепкил, тербеліс - тебраниш, кірпік - киприк, айналайын - айланайин және

т. б.

Қорытынды

Демек, түркі тілдес халықтар деп есептелінетін қазақ және өзбек тілдерінің лексикалық және фонетикалық жағынан ұқсастықтары көп. Біз бұл ұқсастықтардың бір бөлігін ғана зерттеп көрдік. Қазіргі таңда түркітанушы ғалымдар ортақ түркі тілді жарату туралы көп айтуда. Мен де болашақта бұл тақырыпты кеңінен зерттеп, тілдеріміздің дамуына өз үлесімді қосуға ынта білдіремін.