Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы

Министерство образования и науки Республики Казахстан

Национальная академия образования имени И. Алтынсарина

Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan

National Academy of Education named after Y. Altynsarin

ОРТА БІЛІМ БЕРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ БІЛІМ АЛУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЙЛЕСІМ ӘРЕКЕТІНІҢ ТҮРЛЕРІ БОЙЫНША ДАҒДЫЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА АРНАЛҒАН ҚАЗАҚ, ОРЫС, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ МӘТІНДЕР ЖИНАҒЫ

Мәтіндер жинағы

СБОРНИК ТЕКСТОВ НА КАЗАХСКОМ, РУССКОМ, АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ ДЛЯ ФОРМИРОВАНИЯ НАВЫКОВ ПО ВИДАМ РЕЧЕВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ОБУЧАЮЩИХСЯ УРОВНЕЙ СРЕДНЕГО ОБРАЗОВАНИЯ

Сборник текстов

COLLECTION OF TEXTS IN KAZAKH, RUSSIAN, ENGLISH LANGUAGES FOR FORMING SKILLS BY TYPES OF SPEECH ACTIVITY OF SECONDARY EDUCATION LEVELS STUDENTS

Texts collection

Астана

2016

Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Ғылыми кеңесімен баспаға ұсынылды (2016 жылғы «____» _________ №____ хаттамасы)

Рекомендовано к изданию Ученым советом Национальной академии образования им. И. Алтынсарина (протокол № ____ от «___» ______ 2016 года)

Recommended for publication by the Academic Council of the National Academy of Educationnamed after Y. Altynsarin (Minutes№ __ dated ___ «__» 2016)

Орта білім беру деңгейлері білім алушыларының сөйлесім әрекетінің түрлері бойынша дағдыларды қалыптастыруға арналған қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі мәтіндер жинағы. Мәтіндер жинағы. - Астана: Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА, 2016. - ___ б.

Cборник текстов на казахском, русском, английском языках для формирования навыков по видам речевой деятельности обучающихся уровней среднего образования. Сборник текстов. - Астана: НАО имени И. Алтынсарина, 2016. - ___ с.

Collection of texts in Kazakh, Russian, English languages for forming skills by types of speech activity of secondary education levels students. Texts collection. - Astana: NAE named after Y. Altynsarin, 2016. - __ p.

Жинақта қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде тыңдалым және оқылымға арналған мәтіндер ұсынылған. Мәтіндер орта білім берудің барлық деңгейлерінің оқу бағдарламалары негізінде құрастылған. Жинақ тілдік пәндердің мұғалімдері мен әдіскерлеріне арналған.

В данном сборнике представлены тексты для аудирования и чтения на казахском, русском и английском языках. Тексты составлены на основе учебных программ всех уровней среднего образования.

Сборник предназначен методистам и преподавателям языковых предметов.

This collection contains texts for listening and reading in Kazakh, Russian and English languages. The texts are based on educational programs of all levels of secondary education. The collection is intended for methodologists and language teachers.

© Ы. Алтынсарин атындағы

Ұлттық білім академиясы, 2016.

© Национальная академия образования

им. И. Алтынсарина, 2016.

© National Academy of Education named

after Y. Altynsarin, 2016

КІРІСПЕ

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында білім беру мен ғылым дамытудың басым бағытында білім мазмұнын жаңарту бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілуде. Жаңартудың негізгі мақсаты - орта білім беру сапасын көтеру.

Заманауи жағдайдағы мектептер биік адамгершілікті, шығармашыл, сыни ойлайтын, өзінің білім деңгейін үздіксіз көтеруге қабілетті тұлғаны тәрбиелеуге, оқытуға және дамытуға міндетті. Білім беру парадигмасының өзгеруі - уақыт талабы болып табылады. Заманауи мектептер жай ғана оқытпайды, өмір бойы өз бетінше білім алуға үйретуге міндетті. Оқыту басқа пәндермен кіріктіріле ортақ тақырыптар, білім саласындағы түрлі мәтіндерді пайдалану, академиялық тілін дамыту арқылы жүзеге асырылады.

Мұғалімдер білім мазмұнын сәйкесінше үштілділікті енгізумен қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде оқытылатын мектеп пәндерін оқытуда коммуникативтік дағдыларды тиімді қолдану арқылы толықтырады

Мәтіндер жинағының мақсаты - жалпы білім беретін мектептердің мұғалімдеріне бастауыш, негізгі орта және жоғары мектеп білім алушылары үшін сөйлеу іс-әрекеті түрлерінің дағдыларын қалыптастыруда білім мазмұнын жаңарту типтік оқу бағдарламалары бойынша ортақ тақырыптар арқылы жүйеленген материалдарды ұсынады. (тыңдалым, оқылым).

Жинақта бастауыш, негізгі және жоғары мектеп оқушылары үшін коммуникативтік біліктілігін дамытуға бағытталған лексикалық тақырыптар аясында түрлі стильдегі мәтіндер енгізілген (ғылыми, публицистикалық, көркем әдебиет). Көлемі және қиындық деңгейі бойынша мәтіндер әртүрлі.

Мәтіндерді іріктеуде оқушылардың жас ерекшелігі ескерілген, мәтін мазмұнының танымдық және тәрбиелік мәні жоғары және сауатты сөйлеу дағдыларын дамытуға көмектеседі. 2019 жылы жоғары мектепте білім мазмұнын жаңартудың жаппай енгізілуіне байланысты жинақта информатика, физика, химия, биология, жаратылыстану, пәндері бойынша ағылшын тіліндегі оқылым, тыңдалым дағдыларын саралауды қалыптастыруға арналған мәтіндер енгізілген.

Мұғалім өз жұмысында қалауына қарай коммуникативтік-сөйлеу дағдыларын қалыптастыру бойынша берілген мәтіндерді қолдана алады. (тыңдалым, оқылым).

Ұсынылған мәтіндерді тақырыптарды оқытудың түрлі кезеңдерінде: түсіндіру, бекіту, қайталау, оқушылармен түрлі үйрету жаттығуларын өткізгенде, білім және білік дағдыларын бақылауда пайдалануына болады : Бұрынғы алынған білімді жүйелеу барысында және оқушылардың өзіндік жұмысы үшін қолдануға болады.

1. Бастауыш мектепке арналған қазақ тіліндегі мәтіндер

Оқылым.

Достықтың түрлері

Бетпе-бет достық: Күн мен күнбағыстың достығындай. Күнбағыс күн атып батқанға дейін көзін досынан алмайды.

Қашықтықтағы достық: Теңіздің ортасындағы арал мен таулардың арасында алыс достық бар.

Үндемейтін достық: мылқау адам мен керең адамның қол ұстасқандағы достығы.

"Күтімсіз достық" деген де болады… Әйтеуір аман ғой, әйтеуір доспыз ғой деп ұзақ жылдар бойы бір рет болсын телефон соқпай, бір-екі сөйлемді хат жазуды да көп көретін достық…

Қу түлкі

Баяғы заманда қасқыр, түлкі, жолбарыс және түйе дос болып, бір өрісте жайылыпты. Басшылары ретінде жолбарысты сайлапты. Бір күні қасқыр мен түлкі қалай жесек деп сылтау іздей бастады. Түлкі көп ойланбастан жолбарысқа келіп былай депті:

- О, патшам! Біздің азығымыз бітті. Жаңа азық қорын жинауға мүмкіндік болмады. Сондықтан біздің біреуімізді жеуіңізді өтінеміз!

Жомарт түйе шыдамай, өзін жеуді ұсынды. Қасқыр мен түлкі бірінші болып бас салды. Сосын оларға жолбарыс та қосылды.

Сөйтіп, түлкінің арамдығы арқасында түйе үшеуіне жем болды.

Жамандыққа жақсылық

Қызылбас патшасынын, Абдулла деген уәзірі бар еді. Соның заманында жұрт бұзылып, бір күні уәзір патшаға келе жатқанда халық қамап:

- «Дегенімізді істе, істемесең өлтіреміз» деп, ішінде бір батылдауы уәзірді сақалынан алып жұлқылады. Уәзір ашуланбады, бұлардан шыққан соң патшаға барып, жұрттың тілегін беріңіз деп өтініп тілегенін патшадан алып берді және өзінің көрген кемшілігі үшін ешкімге жаза бермеңіз деп оны да тілеп алды. Ертеңіне уәзірге бір саудагер келіп:

- Тақсыр, кеше сізді ренжітіп сақалыңыздан жұлқылаған кісіні айтайын деп келдім, ол Нағым деген менің көршім еді, алдырып жаза беріңіз, - деді. Бұл сөзді есіткен соң уәзір саудагерді қайтарып, Нағымды шақыртып алды. Нағым: «Менін кешегі ісімді біреу айтып танытқан екен» деп, қорыққанынан үрейі кетіп, келе-ақ уәзірдің аяғына жығылды. Уәзір Нағымды жерден көтеріп алып айтты дейді:

- Мен сені жазалау үшін шақырмадым, бірақ, көршің саудагер жақсы кісі емес екен, сенің білместігіңді маған келіп айтты, екінші рет ол көршіңнен сақтанып жүргендей екенсін, соны айтайын деп шақырып едім, енді аман бол!-деп ішкергі үйіне кіріп кетті дейді.

Кешігу

Соңғы кезде Мыстанның сиқырының әсерінен Тазшаның сабағы нашарлап кетті. Ата-анасы мұның себебін сыныптастарының әсері ме деп ойлап, оны басқа мектепке ауыстырды. Бірінші күні оны әкесі апарып, алып келді. Жолшыбай қалай жүру керек екендігін түсіндірді. Келесі күні Тазша жалғыз өзі жолға шықты. Мыстанның сиқыры болды ма, аялдамасын шатастырып өтіп кетіп, сабаққа кешігіп келді. Осыдан соң сынып жетекшісі оған мектеп пен Тазшаның үйінің арасына қалай қатынау керек екенінің сызбасын қағазға түсіріп берді. Бұл оның жаңа жолға тез үйренуіне көмектесті.

Мектеп

Мектеп - жас ұрпаққа білім, тәрбие беретін мекеме; білім беру жүйесінің негізгі буыны. Басты нысаны - сабақ оқыту. Оны мұғалім атқарады.

Сабақ - бір пәнді оқытуға арналған оқу сағаты; мектептегі оқу жұмысын ұйымдастырудың негізгі түрі.

Сабақ арнаулы бөлмелерде, оқу кабинеттері мен зертханаларда, оқу шеберханалары мен мектептің оқу тәжірибе үлескілерінде өтеді. Тұрақты оқушылар құрамы, кесімді уақыт көлемі (45 мин) және оқу кестесі бойынша жүреді. Оқыту әдістері, ұжымдық және жеке-дара жұмыстар сабақтың негізгі белгілері болып табылады. Сабақтың негізгі міндеті - мұғалімнің басшылығымен оқушыларға ғылым негіздерінен берілетін мағлұматтарды саналы түрде игерту, алған білімді іс жүзінде қолдана білуге дағдыландыру, іскерлікке үйрету, адамға қажетті қасиеттер қалыптастыру.

Дүние қалай етсең табылады

1815 жылда Брюссель деген қаладан өтіп бара жатып, бір кітап сататын үлкен дүкенге кірдім. Дүкеннің ішінде бірнеше приказчиктерге олай-бұлай етіңіз деп, бұйырып тұрған бір купецтің кескіні көңіліме таныс реуішті көрінді. Сөйтіп тұрғанымда әлгі кісі мені көріп, бетіме қарап тұрды-тұрды да, қасыма келіп айтты:

- Айып етпесеңіз сұрайын, мұнан жиырма бес жыл бұрын сіз оқу оқып жүріп, жұма сайын Версальдегі үйіңізге барып жүрген жеріңіз бар ма еді?

Сонда ойыма түсіп, таң қалып:

- Рас,- деді Антон,- мен сондағы көрген тіленші Антоныңыздың өзімін. Сол жүргеніңіздегі бір күн қасыңызда бірге жолыққан кісінің айтқандары көңіліме кіріп кетіп, тіленшілікті тастап, жұмысқа кірістім, ісіме нық, малыма күтімді болдым; ақырында, сол кісінің айтқаны келіп, мінекей, осы зор дүкеннің иесі болдым,- деді.

Мұнай қашан өндірілді?

Қазіргі кезде мұнайды бәрі біледі. Ол болмаса ұшақтар ұшпай, көліктер жүрмей, жарықсыз-жылусыз қалар едік.

Адамдар әуелден-ақ мұнайдың қадір-қасиетін білген. Жер бетіне шығып жататын мұнайдан дәрі-дәрмек жасаған. Ал өндіріс үшін оны өңдеу 1859 жылдың 28 тамызында басталыпты. Американдық заңгер Георг Бисселл мұнайдың құрамын тексеру үшін лабораторияға береді. Нәтижесінде оның құрамынан жанар-жағармай, басқа да химиялық қоспалар анықталады.Содан ол 1857 жылы Эдвин Дрейк дегенді жұмысқа жолдайды.

Ол әуелі жер астындағы мұнайды шығару үшін бұрғы салады. Бірақ бұрғылаған сайын топырақ құлай береді. Әрі ойлап, бері ойлап ақырында бұрғыны құбырдың ішіне салып бұрғылайды. Осылайша екі жылда 21 метр қазғанда жерден мұнай шығады. Міне, содан бері 156 жыл өтіпті. Мұнай әлі күнге дейін сол әдіспен өндіріліп келеді.

Обал мен сауап

Жаздыгүні. Таңертең інім Әсетті ертіп, бұзауларды өріске айдап тастап, үйге беттеп келе жатқанбыз. Алдымыздан қанаты сынған ба, әлде, топшысы үзілген бе, бір үйрек жерден көтеріле беріп, таяқ астам жерге барып құлап түсті. Тұра қалдық. Біз жақындағанда ұша жөнеледі де, ұзамай қайта қонды. Үйректі қуалап жүріп, ауылдан ұзап кетіппіз. Үйрек аспанға көтеріліп, алғаш ұшқан жеріне қайта барып қонды. Балапандарын өзенге апара жатқан құс екенін сонда білдік. Бізден балапандарын қорғау үшін қолданған амалы екен.

Әсет үйректі таспен атып алды, анамызға айтқанда, анамыз:

- Байғұс ана-ай!... Баласы үшін отқа да, суға да түсіп, өлімге барады-ау. Мына үйрек те балапандарын қорғау үшін өлімге басын тігіп, тайсалмаған. Бұл қылықтарың бекершілік болған. Шешесінен айырылған балапандар қалай күн көреді, қайтіп жан сақтайды?...

Қателігімізді мойындап. Балапандарды аяп, мұңайып қалдық. Қап, әттегең-ай!... Обал болды-ау.

Айуанның естесі көп бірақ адамдай толық ақылы жоқ

Ит адамға шын дос жануар. Дүниежүзінде иттің неше атасының ұлы бар: біреуі қора, біреуі үй күзетеді, біреуі малшы орнына мал бағады, біреуі аң, құс алып береді, біреулері, тіпті, ат орнына жегіліп те жүреді; бұлардың бәрін де екінші кітапта уақытымен айтармыз. Англия жұртының ең үлкен Лондон деген қаласында өрт болған уақытта, күйіп жатқан үйдің ішінде қалған балаларды алып шығуға үйретілген иттер бар. Соның біреуі Боб деген ит он екі баланы өрттен алып шығыпты. Бір күні бір үй жанып, өрт сөндіргіш адамдар келген уақытта, бір қатын жылап тұрды, балам жанып жатқан үйде қалды деп. Өрт сөндірушілер әлгі Бобты жіберді: Боб баспалдақпен үйге кіріп, түтін ішінде жоқ боп кетіп, біраздан соң баланы көйлегінен тістеп қана алып келді. Шешесі қуанып баласын алды, өрт сөндірушілер иттің өрт шалған жері жоқ па деп қарап тұрғанда, Боб өршеленіп жанған үйге қарай тағы ұмтыла беріпті. Өрт сөндірушілер шамасы үйде тағы бір бала бар шығар деп ойлады; сонымен Бобты және қоя берді. Біраздан соң Боб, ауызында бір тістегені бар, үйден жүгіріп шыға келді. Қараса, әкелгені бір үлкен қуыршақ екен.

Білгеннің пайдасы

Бір қарт ұста күні-түні тынбай іс соғып отырады екен. Оған көрші, заманындағы бір зор бай, Броун дегеннің баласы ойнап жүріп қызыққа күнде ұстаға келіп, іс соққанына қарап тұрады екен. Бір күні ұста мырзаға айтты:

- Төрем, қарап тұрғанша, тым болмаса, шеге соғуды үйренсейші, кім біледі, бір күндерде сол өнердің де керегі болар. Бала нем кетеді деп, күнде мазаққа шеге соғып жүріп, бірнеше күнде жақсы соғуға үйреніпті. Мұнан соң бірнеше жылдар өткен соң, жұртында қатты жаугершілік басталып, Броунның мал-жаны таланып бітіп, өзі қатын, баласымен қашып шығыпты. Сонымен, ішіп-жеуге, киер киімге де кемтар соғып, бір қалада жүрген уақытта, қаланың әкімі бұйрық шығарды: әскерге көп етік керек, жақын жердегі қалалардың сататын мығы таусылды, мық даярласын деді. Сонда манағы мырзаның мазаққа үйренген өнері есіне түсіп, патшалық етікшілерге хабар салды:

- Егер көп мық-шеге керек болса, мен пөдіретін аламын,- деп.

Етікшілер істеген мығын керіп ұнатқан соң, әскердің етігіне мық істеудің міндетін алып, көп мал тауып, ақыр өміріне дейін кемдік көрмей өтіпті-міс.

Тұсаукесер

Тұсаукесер - сәби қаз тұрғаннан кейін тез жүріп кетсін деген тілекпен жасалатын ғұрып, ырым.

Ол үшін арнайы ала жіп дайындалады. Бұл ала жіп аттамасын деген ұғымнан шыққан. Сол жіппен баланың аяғын тұсап, оны жүріс-тұрысы ширақ әйелге қидырады. Сүріншек, жайбасар адамдарға баланың тұсауын кестірмейді. Тұсауы кесілген баланы қолынан ұстап жүгіртеді, шашу шашылады. Баланың ата-анасы тұсау кесушіге кәдесін береді.

Тұсаукесердің жібін дайындаудың бірнеше түрлері, жолдары, сенімдері де бар. Көбейіп, көгере берсін деп көк шөптен есіп жасайды. Бай болсын деп малдың тоқ ішегінен де өреді. Адал болсын деп ала жіптен де жасайды.

Тұсау кесу тойына ауылдың қыз-келіншектері, әжелер шақырылады. Ет асылып, шай қайнатылады. Тойға келгендер шашуға құрт, май, тәтті тағамдар, балаға ойыншық, асық, сылдырмақ, т.б. әкеледі. Балаларға өлең, жыр, тақпақ, жаңылтпаш айтқызады.

Сүйінші

Сүйінші - қуанышты хабар әкелушіге берілетін сыйлық. Дүниеге жас нәресте келуін, келін түскенді, алыстағы сағынған адамның келгендігін, жоғары атақ, үлкен сыйлық берілуін, т.б. қуанышты сәттерді алғаш хабарлаушы сүйінші сұрайды. Сүйіншіге бағалы зат немесе ақша береді.

Қуанышты хабар жеткізуші адам «сүйінші-сүйінші» деп келеді. Мұндайда қуанышты үй иесі «қалағаныңды ал» дейді. Немесе оған риза болатындай сыйлық ұсынады. Бұл қуанудың, ризалықтың белгісі. Сүйінші сұраудың да, оның сүйіншісін алудың да ешқандай сөкеттігі жоқ.

Халқымызда біреу екінші адамға жақсы хабар жеткізіп қуантса, сүйінші кәдесін алатын салт бар.

Тасаттық

Мақат даласы ыстық. Жаңбыр жауған жоқ. Айнала сор, май исі шығады. Ауылдағы қарттар кеңесті. Дәурен атамның сиырын сойып, құдайы берді. Мақат ауылының үлкен кісілері біздің үйге жиналып шәй ішті, ет жеді. Құран оқыды. Құдайдан жаңбыр сұрады.

Сыртта тұрмыз. Күн батып барады. Бір мезгілде теңіз жақтан көтерілген қара бұлт ауыл үстін қаптады. Жаңбыр түнімен тоқтаусыз жауды. Ауа тазарып, біздер сай бойынан гүл тердік.

Ай неге жаланаш қалды?

Бірде ай өзіне көйлек тіктіріп алмақ болыпты. Тігінші айдың бой тұрқын өлшеп алады да көйлекті пішіп, тігуге кіріседі. Уәделескен шағында Ай көйлегін алуға келсе, көйлегі әрі тар, әрі қысқа болып шығыпты.

- Иә, мен қателескен екем, - дейді тігінші. Сөйтіп, көйлекті қайта пішіп, қайта тіге бастайды. Уәделескен мерзім жақындап, Ай көйлегін алуға тігіншіге тағы келеді.

Бұл жолы да көйлегі шақ келмей, қысқа болып қалыпты.

- Иә, тағы да дұрыс өлшемеген екем ғой, - дейді. Айдың толыса беретініне түсінбеген тігінші. Сонымен қайта өлшеп, қайта пішіп, қайтадан тігуге кіріседі.

Ай тағы да көйлегін алуға келе жатады. Тігінші киіз үйдің түтігінен асқанда келе жатқан топ-толық өзі тіккен көйлектен екі есе үлкен Айды көреді. Не істерін білмей, сасқалақтап тігінші басы ауған жаққа қаша жөнеледі. Ай ары іздеп, бері іздеп тігіншіні таба алмай қалады. Сол себепті, Ай көйлексіз жалаңаш қалыпты.

Салмақсыздық

Адамның салмағы - Жердің оны өзіне тарту күшіне байланысты. Жерге қарағанда Айдың тарту күші алты есе кем. Сондықтан жерде 60 килограмм тартқан адамның салмағы Айда не бары10 килограмм болады. Ал салмақтан мүлде айрылуға бола ма? Иә, болады екен, мұны салмақсыздық дейді. Бұл космос корабльдерінің кабиналарынан байқалады. Онда қабырғаға бекітілмеген заттардың бөрі ауада еркін жүзіп жүреді.Ғарышкердің өзінің де кабина ішінде қалықтап ұшып жүруіне болады.

Планеталар

«Планета» - грек сөзі, ол «адасқан жұлдыз» деген мағына береді. Кейбір жұлдыздар көк күмбезіне шегелеп тастағандай болып көрінсе, кейбірі солардың арасында кезіп жүреді де қояды. Мұны жұрт ертеден аңғарған. Міне, осы кезіп жүретін жұлдыздарды олар планета деп атаған.

Меркурий, Шолпан, Марс, Юпитер, Сатурн планеталары ерте заманнан-ақ белгілі. Жерді планета деп санамады. Оны олар әлем кеңістігінің кіндігі,барлық жұлдыз соны айналып жүреді деп ұқты.

Кейіннен Уран, Нептун, Плутон планеталары ашылды. Астрономдар көптеген планеталардың серіктерін, Марс пен Юпитер арасындағы толып жатқан шағын планеталарды - астероидтерді тапты.

Менің құлыным

Менде күрең құлын болды. Ол шу асау (жабайы) болатын. Мен ағамнан құлынды үйретіп беруін сұрадым (өтіндім). Ағам келіспей жүрді. Сонда шешем ағама:- Құлынды үйрету керек. Ахмет қыста жақсы оқыды. Енді өзінің құлынына мінсін, - деді.

Біз құлынды ұстауға бардық. Ағам оның мойнына шалма тастады (салды). Құлын шошына үркіп, арқанды сүйрете шауып кетті. Көп ұзамай ол жылқыға келіп, ағам қайта шалма салды. Енді құлын босанып кете алмады. Ағам ақырындап келіп құлынды жүгендеп, жылдам мініп алды.

Құлын секіріп тулай бастады.Ол ағамды жыққысы келді. Бірақ ағам оның үстінде мықты отырды. Кенеттен құлын шаба жөнелді. Көп ұзамай олар көзден таса болды (көзге көрінбей кетті). Кешке қарай ғана ағам келді. Ауыздықтан құлынның екі езуі қанап кетіпті. Ол түгелдей терге малыныпты. Бірақ ол енді тіптен жуасыған, енді оған мініп алуға болады.

Жайлауда

Жазды мен ауылда өткіздім. Біздің ауыл жайлауға мамырдың аяғында көшіп келеді.

Біздің жайлаудың аты - Сырт.

Мұнда біз басқа болыстардың көптеген ауылдарымен кездестік.

Таныс емес балалар көп болды. Кейін біз олармен шомылғанда, таймен жарысқан кезде жиі кездесіп, танысып алдық. Мен бірнеше баламен достастым. Біз бір-біріміздің ауылға бардық. Қозы бағып жүрген кезде ойындар ұйымдастырдық. Кейде кешке қарай біреуіміздің ауылында ұзақ ойнайтынбыз. Қосшы мейрамында бірге болдық.

Жидек теруге бардық. Жазды өте көңілді өткіздік.

Торғайлар

(Әңгіме)

Қыс. Күн суық. Қаңтарда қарға адым ғана ұзарған күннің әлсіз нұры ауланы шуаққа бөлей алмай тұр. Дәулет терезе алдында жағын таянған күйі сыртқа қарап, жалғыз өзі отырған еді. Үлкен терезенің алдына бір топ торғай келіп, қонып, ұшып қайта кетті, қайта келді. Қарындары қатты ашқан болуы керек. Дір-дір етеді. Жаураған сияқты. Терезені ашу дұрыс. Қаттылау жабылған көрінеді. Апасы: «Ашып қойма, үй суып кетеді», - деген бағана шығып бара жатып. Дәулеттің торғайларға шын жаны ашыды. Көзіне бір тамшы жас ұялай қалды. Енді қайтті? Не істеу керек?

Ол терезені сәл саңылау жасай ашып, дорбадағы бидайдан томпақ алақанымен бір уыс дәнді терезе жақтауына септі. Қанаттылар тез-тез шоқып жеп, қайта ұшып жөнелді. Кенет торғайлар топ-топ болып бұрынғысынан да көбейе бастаған, терезе жақтауына жапырлай қонып, топырлап барады. Енді не қылмақ? Апасы ұрсып жүрсе, бидайды қайда құрттың десе, жауабы қандай болмақ?

«Торғайдың адамға пайдасы көп» дейтін әжесі. Олар ағашқа, алмаға, жүзімге зиянды құрт-құмырсқаны теріп жеп, жамандыққа жол бермейді емес пе? Иә, солай. Торғайды мысықтар ұстап алып жеп қоятыны бар. Мысықтар жаман ғой, тышқанды көрмейді, торғайларды аңдиды. Мысыққа «қой, тиіспе» деген лазым. Әйтпесе, шыбын-шіркейдің көзін жойып, адамдарға көп қолғабыс тигізетін торғайлар азайып кетеді ғой.

Атымтай жомарт

Атымтай жомарт өзi есепсiз бай бола тұрып, күн сайын бiр мезгiл үстiне ескi-құсқы киiм киiп, отын кесiп, шөп тасып жұмыс қылады екен. Бiр күнi өзiнiң жақын, таныстары сұрады дейдi:

- Жомарт, құдай бергей дәулетiңiз бар, ашқа - тамақ, жалаңашқа - киiм, үйсiздерге - үй болдыңыз, сөйтiп тұрып өз басыңызды кемшiлiкке салып, жете алмаған жарлыша отын кесiп, шөп тасығаныңыздың мағынасы не? - деп.

Жомарт айтты дейдi:

- Төрт түрлi себеп бар. Әуелгiсi: әдемi ат, асыл киiм, асқан дәулеттi өне бойы әдет етсең, көңiлге жел кiргiзедi; сол желiккен көңiлмен өзiмнен терезесi төмен бейшаралардан жиренiп, көз салмай, кем-кетiкке жәрдем берудi ұмытармын деп қорқамын. Екiншiсi: бар бола тұрып мен жұмыс қылсам, мұның кемшiлiк емес екенiн бiлiп, кейiнгiлер әбiрет алсын деймiн. Үшiншiсi: күн сайын өз бейнетiммен тапқан бiр-екi пұлға нан сатып алып жесем де бойыма сол тамақ болып тарайды, еңбекпен табылған дәмнiң тәттiлiгi, сiңiмдiлiгi болады екен. Төртiншiсi: құдайтағаламның берген дәулетiн өзiмсiнiп, тиiстi орындарына жаратпай, көбiсiн өзiм iшiп-жеп, өзiм тұтынсам, мал берген иесiне күнәлi болармын деп қорқамын, - дедi.

Батыр бала

А Имановтың балалық шағынан

Амангелді бала кезінде Торғай уезінің Қызылжыңғыл болысындағы Махамбет Сарыбай Қорқақ секілді мергендерге еріп тау-тасты аралап аң аулайды.

Бір күні соңына екі лағын ерткен киіктің ешкісі суатқа келіп су іше бастайды.Суат басында киік аңдып жатқан мергендер:

- Ал,бала,мерген саған жол бердік.Ешкіні ат,-дейді.

Амангелді:-қолым бармайды,-деп ешкіні атпайды.

Сол кезде бір қасқыр сай ішімен ақырын ғана ұрлана басып,ешкіге қарай келе жатты.Амангелді:- ал,ағалар,ататын рет жаңа келді,-дейді де жалғыз оқпен өкпенің тұсынан дәлдеп көздеп,бөріні атады. Киіктің ешкісі лағымен қаша жөнеледі.-Бала да болсаң,әділ халыққа қамқоршы болғалы тұрған бала екенсің,-деп,мергендер Амангелдіге батасын береді.

Өзен жағасында

Жазғы демалыс басталғалы бері Ернар мен Махаттың ойыннан қолдары босамады. Суға шомылады, асық ойнайды. Одан қалса, ауыл сыртындағы өзенге барып қармақпен балық аулайды.

Міне, бүгін де солай қарай беттеп келеді. Күн көтеріле үйлерінен шыққан. Өзенге әне-міне таяп қалды. «Ерте бармасақ балық аз түседі. Кейде тіпті қармақты қаппай қояды»,- деген Ернар асықтырып.

Ернардың әкесі - Тастөбеде сиыр бағатын бақташы. Кішкентайынан әкесімен сиыр жая жүріп, ол «Тастыарал» орманының ұңғыл-шұңғылын бес саусағындай біліп алған.

Баратын жерлері - Қаратал өзеніне тақау. Жол бойы күндегідей шалғын шөптің иісі мұрындарын қытықтап, арагідік құлақтарына көлбақаның құрылы мен шегірткенің шырылы шалынып келеді. Осы бақа мен шегірткенің әуенінсіз жазды елестету мүмкін емес шығар.

Қалың жусан түбінен бір-екі рет пыр-пыр етіп бозторғай ұшты. Ол да бір әнші құс. Күн жер бетін алтын шұғыласына толық бояп үлгерместен-ақ ол да тынымсыз тіршілігін бастайды.

Өзен әлі тыныштық құшағында екен. Айнала көк жасыл, түндегі өткінші жаңбырдан құлпырып, жайнап кетіпті. Жағалаудан жалбыз иісі бұрқырайды.

Екі дос ойқастап жүрген балықтардың біразын ұстамаққа ниет қылып, қармақтарын суға лақтырысты.

Махаттың қармағының қалтқысы батып-шығып тұр. Бұл - балықтың қауып жатқанының белгісі. Қалтқы қалтылдауын қояр емес. Қапса болғаны сәл тартады да, қайта қоя береді. Сөйтіп балық не қармаққа ілінбей, не кетпей кісінің әбден зықысын шығарды.

Әрі- беріден соң Махат осында келгеніне өкіне бастады. Қарны ашты, іші де пысты. «Мана Ернардың «Тастыаралда» балық дегенің жыртылып айырылады дегені қайда? Әлі соқыр балық та ұстамадық қой», - деп іштей кейіді.

Ернар қармаққа түзу сап іздеп әлек. Әрбір шоқ талдың арасына кіріп, керегін таба алмай жүрген сияқты.

Осы сәт Махаттың басына бір ой келді де, қалың талдың ішіне жасырынды. Артынша дауысын өзгертіп:

- Әй, бала, бермен кел, жаныңның барында тез кел! - деп айқайды салды. Іле: - Қасыңдағы баланы жеп алдым, ендігі кезек сенікі. Нәйім-нәйім, қарным әбден ашты. Мен - адам жегіш жезтырнақпын. Жаныңның барында бермен кел! Тез! - деді.

Әшейінде сужүрек Ернардың бойын үрей алғанға ұқсайды. Бір қолында бәкісі, қайда қашарын білмей, дағдарып тұрып қалды. Ол Махаттан әлдеқайда ірі болатын. Енді лезде шөгіп, кішірейіп кеткен секілді. Қозғала бере жерге оңбай құлады. Айқайлайын десе дауысы шықпайды.

Махат досын аяп кетті.

- Ернар, қорықпа, бұл мен ғой, - деді сәлден соң. Сол-ақ мұң екен:

- Ах, сен бе едің? Сен екенсің ғой бағанадан бері қорқытқан. Тоқта, бәлем, сені! - деп тұра ұмтылды.

Ұстататын Махат па, ауылды бетке алды да оқтай зулап, безіп берді.

Мөлдір бұлақ

Баяғы өткен заманда бір лашықта жас жігіт өмір сүріпті. Ол жер жыртып, егін салып, соны өсірумен күнін өткізіпті. Ол күндегі әдетінше еңбек етіп жатқанда, күшті дауыл соғып, еккен егінін ұшырып кетеді. Бірақ ол оған өкінбей, тағы еңбектенеді. Дегенімен, оның егіні өспейді. Содан көңілі мұқалып, қайғырып отырып ұйықтап кетеді. Ұйқысында түс көреді. Түсінде бір ақсақал оған: «Қарағым, егінің өсуі үшін суғарып жүрген суыңның басына бар» - дейді. Ол оянғаннан кейін тау жаққа жүреді, судың бастауын табады. Судың бастауында бір үлкен тас тұр екен. Ол жалма-жан тасты аударып, оның астында үйіліп жатқан құмды аршып, суды тазартады. Тазартқаннан кейін, дем алып отырғанда, су атқылап, мөп-мөлдір болып ағады. Жігіт қуанғаннан оның атын «Мөлдір бұлақ» деп қояды. Сол сумен егінін суарып, бақытты өмір сүреді.

Судың пайдасы

Өмірде сусыз тіршілік жоқ. Судың адам ағзасына пайдасын білу - міндет. Адам денесінің 70 пайызы судан тұрады. Кез келген адам күніне 1,5-2 литр таза су ішуі керек

- Судың жетіспеушілігінен дененің кейбір функциялары баяулап, адам ауруға шалдыға бастайды.

- Су - негізгі энергия көзі.

- Су - мидың функциялары үшін күш және электрлік энергия көзі.

- Жасушаларды бір-бірлеріне байланыстыратын желім.

- ДНҚ-ның (генетикалық ақпараттың ұрпақтан- ұрпаққа берілуін, дамуы мен қызметін қамтамасыз етуіне жауапты нуклеин қышқылының) зақымдануының алдын алады.

- Иммунитет жүйесінің негізін құрайтын жілік майының түрлі ауруларға қарсылығын күшейтеді.

- Су - азық, дәрумен және минералдардың негізгі еріткіші.

- Азық құрамындағы керекті элементтердің ағзаға сіңуін арттырады.

- Азықтарға энергия беріп, құрамындағы элементтердің ағзаға сіңуі кезінде бұл энергияны денеге таратады.

- Сусыз желінген азықтың денеге тигізетін пайдасы өте аз болып табылады.

- Өкпедегі оттегін тасымалдайтын қызыл қан жасушаларының жұмыс өнімділігін арттырады.

- Жасушаларды оттегімен қамтамасыз етіп, қалдық газдарды өкпеге тасымалдайды.

- Улы қалдықтарды жинап, бауыр мен бүйрекке жеткізеді.

- Буын қуыстарын негізгі майлаушы зат болып табылады.

- Омыртқадағы дискілерді жұмсартқыш су көпшіктеріне айналдырады.

- Ішектердің жұмысын реттейді, майлануын қамтамасыз етіп, іш қатудың алдын алады.

- Жүрек ауруы мен сал болу (паралич) ауруынан сақтайды.

- Тері жасушаларын ылғалдандырады және сауықтырады.

- Мидан бөлінетін гормондардың жасалуы үшін қажет.

- Су адам зейінін ашады.

- Жұмыс істеу өнімділігін арттырады.

- Ешқандай жанама әсері жоқ.• Адам денесінде су қоймасы болмағандықтан, суды жиі ішіп тұру керек.

Неге теңіздің түсі көк болады?

Су түссіз емес пе? Алайда неге теңіздің түсі көк болады? Шыны ыдысқа теңіздің суын құятын болсақ, түсі мөлдір, түссіз болып шығады. Сонда теңіздің бетіне аспанның түсі шағылысып түседі ме?

Біздің көзімізге көрінетін теңіздің көк түсі - теңіз суының бетіндегі күн сәулесінің ыдырауынан пайда болатын түс.

Су күн жарығын біркелкі түрде өткізбейді. Теңізде қысқа толқынды жарық сәулесі ұзын толқынды жарық сәулесіне қарағанда тез өтеді. Қысқа толқындар спектрдің көк бөлігіне, ал ұзын толқындар қызыл түсіне сәйкес келеді. Шыны ыдыста судың аз қабаты көретіндіктен сәулелерді өту айырмашылығы байқалмайды. Ал теңізге түскенде жүздеген метр терең судағы күн сәулесінің ыдырауы көрінеді. Суда көк түс аз жұтылатындықтан судың түсі де көк болып көрінеді.

Сонымен қатар, су көк түсті емес сия түсті және ультра күлгінсәулені өте жақсы жұтады. Сондықтан басқа жерлерге қарағанда теңіз жағалауында күнге күю ықтималы басым болады.

Өткелде

Екі бала өзенді жағалап келе жатты. Арғы бетке өтіп, бүлдірген теріп қайтпақ. Таңқы қара Әбік сабырлы болса, сорайған сары Жеңіс - сөзшең. - Біз Оралда тұрғанда, - деді Жеңіс, - ағынды өзеннің жағасындағы лагерьде болдық. Оқытушымыз бір жарым шақырымдық тауға өрлетті. Сонда мен бар баланың алды болып шықтым тау басына. Пионерлердің таңданғанын айт- сайшы. «Альпинист, барып тұрған ержүрек!» деп шуласты. Содан бастап балалар мені «альпинист Жеңіс» деп атап кетті.

- Спортшы екенсің ғой.

- Жүгіруден де, секіруден де бірінші орын алдым. Суға жүзу деген менің ең сүйікті ісім. Жап-жалпақ ағынды өзенді токтаусыз жүзіп өте беруші едім. Ал мына Есіл дегенің жылып жатқан жылға сияқты. Шалқалап та, қырындап та жүзе алам. Жеңіс бір түйір малта тасты алды да, зеңгіл жасылданып үнсіз ағып жатқан суға құлаштай лақтырып жіберді. Су беті шеңберленіп барып тынды. Арғы бетте бозғылт жапырақтарын толқытқан сұр талдар көрінеді. Жасыл нумен көмкерілген өзен аңғарынан салқын жел еседі. Құлама жардан малта тастарды жамырата домалатып, екеуі суға тақау келді.

- Әттең, сен бөгет болып тұрсың. Әйтпесе, анау көпірге бармай-ақ, осы жерден жүзіп өте беретін едім, - деп, Жеңіс опық жегендей басын шайқайды. Әбік үнсіз. Өзен арнасының құмырсқа белденген қысаң тұсында ағаш көпір бар. Күңгірттеніп жатқан судың үстінен екеуі үңіле қарап тұр. Шабақтардың жүйткіп ойнағанын қызықтады. Бір кезде шабақтар тым-тырақай қаша жөнелді. Бір дәу шортан келе жатты. Шортан қара қошқыл арқасын су бетіне шығарып, біраз жылынды да, құйрығымен ағынды жайқап қалып, караңғы тұңғиыққа сүңгіп кетті.

- Ех, шіркін, сүңгіп барып, құйрығынан шап беріп ұстар ма едім! - деді Жеңіс алабұртып. Сөйткенше болған жоқ, көпір ернеуіне атша мініп отырған бір бейтаныс бала суға шолп ете түсті.

- Құтқарыңдар! Бала батып-шығып жүр. Жеңіс сасқалақтап: - Ей, бала, қолың мен аяқтарыңды сермей бер, мен келгенше шыда. Мен ауылға хабарлайын, сені шығарып алады! - деп, жүгіре жөнелді.

Жеңіс жұртты ертіп келгенде, Әбік пен әлгі бала жағада отыр еді. Суға кұлаған балада кескін қалмапты. Анасы қуанғаннан дауыстап жылап жіберді:

- Сен ғой шығарған, айналайын-ай, ажалдан құтқардың-ау құлынымды! Әбік қызарып төмен қарады.

Жекпе-жек

Қыстың жайлы бір жылы күні еді. Қыр үстіндегі ауылға қарай асықпай келе жаттым. Бір кезде сай ішімен бірін-бірі қуалай зытып бара жатқан екі қараны байқап қалдым. Алдыңғысы тушадай ақ қоян да, кейінгісі қырдың қызыл түсті арлан түлкісі екен. Түлкі өкшелей қуып жүр. Қоян да жеткізер емес, аяқтарын аянбай сілтейді. Кенет ол оқ бойы ойқастай берді де, ойламаған жерден бұғып жата қалды. Мұны күтпеген түлкі екпінін баса алмай төне бергенде, ақ қоян артқы аяқтарымен бар пәрменімен оның төсінен салып жіберді. Түлкі шалқалақтап барып, қайта ұмтылды. Ашық алаңдағы ақ қар үстінде қызу айқас осылай басталды. Түлкі өткір тісті азуын қоянның әр жеріне аямай-ақ салып жүр. Бірақ оны елер қоян жоқ, ол да өзінше қару жасап, әлді дұшпанының қимылын аңдып жүріп, оны не тістеп, не теуіп қалады. Айқас біраз уақытқа созылды. Бір кезде қызыл түлкі ұзын құй- рығын бір бұлаң етті де, ақ қар үстіне аунап түсті. Сол сәтте орғып түскен қоян да қалың шіліктің ішіне сүңгіп кетті. Мен тақап келгенде, түлкі ша- лажансар халде екен. Бейшараның ішегі шығып, шұбатылып жатыр. Қоянды қан шашыраған ізіне түсіп, әлгі шілік ішінен таптым. Ер қоян ұзынынан түсіп өліпті. Денесінде жарадан сау жер жоқ, қып-қызыл қанға боялған. Дүниедегі ең қорқақтардың бірі - қырдың ор қояны мұндай ерлік көрсеткеніне қайран қалып, мен сол арада біраз тұрып қалдым.

«Астана-Бәйтерек» сәулет кешені

2002 жылы Еуразияның кіндігі - Астананың төрінде «Астана-Бәйтерек» монументі салынды. Бұл монумент қазақ елі тамырын жеті қабат жер астына жіберген мәуелі бәйтеректей тарихы тереңде жатқан ел екендігінің дәлелі іспеттес.

Бәйтерек Астана төрінде көк тіреп тұр. Биіктігі 97 метр, XX ғасырда дәл осы жылы қазақтың елордасы Ақмолада шаңырақ көтерді. Бәйтеректің сәулеткерлік шешімі үш буыннан тұрады:

-Бірінші бөлік - жер асты бөлігі, ол 4-5 метр тереңге кеткен. Осы

бөлікте балықтар жүзіп жүр, 7 метрлік аквариум су патшалығының кіші моделіндей.

-Екінші бөлік - Бәйтеректің діңгегі, металл конструкциялары.Осы жарты шар арқылы жоғарыға, Бәйтеректің ұшар басына көтеріліссіз. Әуелі 93 метр биіктігі қаланы тамашалу алаңына аялдайсыз. Бұл жерден жаңа әкімшілік орталығы алақанға салғандай анық көрінеді.

-Үшінші бөлік - диаметрі 22 метр алып шар - Самұрықтың алтын жұмыртқасы. Бәйтеректің ең биік тұсы - 97 метрдегі «Аялы алақан» композициясына асықпайтын жан кем де кем, осында келгендердің бәрі оны көргенше құмартады. Онда Қазақстан Республикасы тұңғыш Президентінің алақаны таңбаланған. Соған саусағың тисе «Менің елім» әуені шалқи жөнеледі, бүкіл Қазақстан ән салып жатқандай.

Шахмат үйірмесі

Ағам жасынан шахмат ойынына құмар болып өсті. Мектебіміздегі шахмат үйірмесіне қатысып, жарыстарда көзге түсе бастады.Ол күн сайын үш - төрт сағат уақытын шахмат ойнауға арнайды. Оның арманы - болашақта шахмат ойынының шебері болу.

Шахмат адамның ой-өрісін дамытады, сондай-ақ, шыдамдылық, ұстамдылық қасиеттерді талап етеді. Ағам өзінің уақытын босқа өткізбей, өзінің сүйікті ісіне арнады. Ол əрбір жеңісін мақтан тұтады жəне болашақта шахмат шебері болатынына сенімді.

Қазақтың дәстүрлі уақыт өлшемдері

Уақыт өлшемдері. Қас пен көздің арасы-халықтық өлшем. Лезде, тез, жылдам, көзді ашып - жұмғанша деген мағынаны білдіреді. Қас-қағым (көзді ашып-жұмғанша) - жарықтың жылт етуі, көзді ашып-жұмғанша кететін уақыт, шамамен 0,7-1 сек. аралығы.

Сүт пісірім-халықтық өлшем, ширек сағат шамасы, шамамен 15 минут. Бие сауымдай уақыт-биенің екі сауымының арасы, бір сағат шамасындағы мезгіл.

Таң сәрі-шолпан жұлдызының туған мезгілі. Бозала таң-күн шапағының белгісі, таңның ағара бастауы. Таң ата-күннің ұясынан шығар алдындағы мезгіл. Сәске-күн шығып, арқан бойы көтерілген кез.

Ұлы сәске-тал түске жақындаған мезгіл. Тал түс-күннің тас төбеге келуі, яғни, мысалы, қазақтың көлеңкесі оның дәл түбіне түсуі.

Сәске түс-шаңқай түс мезгілі немесе күннің қиғаш 45 градуспен түсуі, яғни, мысалы, қазақтың өзінің биіктігі мен көлеңкесінің ұзындығы теңескен кез.

Кешқұрым-күн батқан кез.

Түн ортасы- түнгі сағат 12. Түн жарым-түнгі сағат 3. Ат адым-ақпан айындағы күннің ұзаруы, ол 38 минутқа тең.

Елік адым-қаңтардың басынан ақпанның аяғына дейінгі аралықтағы күннің ұзаруы, ол 74 минутқа тең келеді. Қарға адым-қаңтар айындағы күннің ұзаруы, ол 36 минутқа тең.

Қазақтың киелі өнері - күй

Күй өнері - қазақ музыка мәдениетінің ең озық саласы. Күй - халқымыздың сан ғасыр бойыбасынан өткерген тайғақ кешулері мен тарихи тағдырының ең басты куәгері. Күй - жаратушының адамзатқа берген тосын сыйы. Күй - құдірет!.. Күй - ұран!.. Оның түрі өте көп. Күй тілі - тылсым тіл!.. Біз оны ұлтымыздың ұрпақтан-ұрпаққа қалдырып келе жатқан домбыра, сыбызғы, қобыз сияқты аспаптарының үнімен ғана сезініп келдік. Осы музыка аспаптарының ішінде халқымыз арасында үнемі қолданыста болып, барынша дамығаны - домбыра. Алдынғы буын ағаларымыздың «Нағыз қазақ -қазақ емес, нағыз қазақ - домбыра» деп жырлауы да содан.

Алтын бесік

Менiң туған жерiм - Көкшетау, шыңын мұз басып қатқан биiк таулар емес, төбесiне оп-оңай шыға беруге болатын аласа таулар...

Мiне, сондай таулардың бiрiнiң етегiндегi көл жағасында менiң туып-өскен ауылым қоныстанған. Таудың аты - «Салпық». Ал оның iргесiндегi айдынның аты - «Шұңқыр көл» деп аталады. Ауылдың аты сол есiмiне қойылған.

Бiз бала кезiмiзде жазда Салпық тауының бауырына шие, бүлдiрген теруге баратын едiк...

Ал көл жағасы қандай тамаша едi. Ыстық күндерi Қасынан шықпайтынбыз. Арқаны күнге қақтап-қақтап алып, жүгiрiп келiп суға қайта-қайта күмп-күмп берiп құлайтынбыз. Бiзден әрiректе тереңдеу жерде мойындары жiп-жiңiшке шүрегей үйректер жүзiп бара жатады. Жақындасаң тереңге қарай ұзай бередi.

Дауылды, желдi күндерi көл бетi бұйраланып, дөңбекшiген толқындары жағаны ұрып, көбiк шашып жатады. Әлденеге ашуланған сияқты мiнез танытады. Туған жер - алтын бесiк. Әлдилейдi, тербетедi. Қиялыңды ұштайды. Мен бесiншi класта оқитын едiм. Туған жерге деген сезiмiмдi дауыстай айтқым келдi. Өзiмiздiң Салпық тауы туралы, оның iргесiндегi кiшкене көл туралы өлең жаздым. Әлемде Салпықтан асқан биiк тау жоқ, әлемде Шұңқыр көлдей үлкен көл жоқ деп ойпаттадым. Олар маған, шынында да, солай көрiнген. Ауылдан алысқа ұзап шықпаған кезiм, басқа тауды да, басқа көлдi де көрмеген едiм.

Қазақстан территориясынан табылған алғашқы үй

Оңтүстік Қазақстан облысынан табылған Қараүңгір тау үңгірі тарих үшін маңызды болады. Үңгірден тастан, сүйектен және қыштан жасалған бұйымдар, ежелгі құлан, аю, бұғы, жайран, қабан, елік және жылқылардың сүйектері табылды.

Бұл - Қазақстанның тас ғасыры дүниежүзілік мәдениеттің бір бөлігі болатындығына дәлел.

Тас ғасыр деп аталу себебі, ежелгі адамның азық табатын еңбек құралы тас болды. Тас бұйымдар пішіні мен түріне қарай кесетін, тескіш, бұрғылағыш құралдарға, пышақтар, шаппа сияқты тағы басқаларға бөлінеді. Ежелгі адамдар геометриялық пішіндегі кішкентай үшкір бұйымдарды кең пайдаланған.

Тарихтың ежелгі кезеңін полеолит, ежелгі тас ғасыр деп атайды. «Полиос» грек тілінде «ежелгі», ал «лотос» тас деген мағынаны білдіреді. Ол біздің жыл санауымызға дейінгі шамамен 2,5 млн. жылдан 15-10 мың жылға дейінгі кезеңді қамтиды.

Біздің Қазақстан

Біздің Қазақстан - көп ұлтты мемлекет. Бейбітшілік пен достастықта, татулықта бірге жұмыла отырып, қызметтің әртүрлі саласында қазақтар мен орыстар, татарлар мен немістер, украиндер мен кәрістер еңбектенуде.

Мен соңғы жүз жылда Қазақстан жеріне әртүрлі халықтар қоныс тепкеніне жиі ойланамын. Біздің еліміз сияқты менің ағайыным да көп ұлтты. Бірлік, ұлтаралық келісім және саяси тұрақтылық - қазақстандықтардың қалауы. Мен оны білемін. Онда татарлар да, орыстар да, қазақтар да бар. Олардың тағдырын, өмір тарихын тыңдағанда менің елім одан сайын маған жақындай түседі, оны жақсырақ түсіне бастаймын. Біздің отбасы тарихымыз мыңдаған басқа отбасылардың тарихына ұқсас. Өмірдің қиын кездерінде, ауыр жұмыстарда, өтіп жатқан күндер мен мерекелерде әртүрлі ұлт өкілдерінің пікірі қалыптасты.

Адамзат баласының татулығына ұмтылу әр халықтың қанында бар, әсіресе ол қазақстандықтарда ерекше дамыған. Бұл Қазақ жерінің жомарттығынан, осы өлкелерге тағдыр алып келген барлығына құшағын кең жайып, пейілін кеңге салатын Қазақ халқының мінезінен жаралған.Осында тұрушылардың барлығы Қазақ халқының тілін, тарихы мен салт-дәстүрін білуі келек.

Қазақстанда тұратын барлық халықтың татулығы мен бірлігінің мәні осында. Ол байырғы көркем Қазақстан жерінде бейбітшілікті сақтауға көмектеседі. Ал татулық - болашақта гүлденудің маңызды талабы.

Алтын жүзік

(Аңыз)

Бiр кедей күнi бойы жұмыс iстеп, қатты шаршайды. Бiр арша ағашын әрең кесiп жерге құлатқанда, жоғарғы жағынан екi жұмыртқа домалап түседi де, жарылып қалады. Бiрiншiсiнен бүркiттiң балапаны шығады да, лезде өсiп, адам бойымен бiрдей болады. Екiншi жұмыртқа жарылып, одан алтын жүзiк шығады.

Бүркiт қанатын қағып-қағып қалады да, кедейге:

- Ей, адам ұлы! Сен менi құтқардың. Мен саған мынау алтын жүзiктi сыйлаймын. Бұл - сиқырлы жүзiк. Бiрақ жүзiктен өмiрiңде бiр-ақ тiлек тiлейсiң. Тiлегiң орындалған соң жүзiгiң сиқырын жоғалтып, жәй жүзiкке айналады. Сондықтан тiлегiңдi айтпастан бұрын жақсылап ойлан. Әйтпесе кейiн өкiнiп жүресiң, -дейдi. Осыны айтып, бүркiт ұшып кетедi. Егiншi қуаныштан жүрегi жарылардай боп үйiне қайтады. Жолда зергердiң дүкенiне соғып, зергерден өз қолындағы жүзiктiң қанша тұратынын сұрайды. Зергер: - Екi алтындай болатын шығар, - дейдi. Кедей қарқылдап күлiп жiберiп, бұл жүзiктiң сиқырлы екенiн, оған ешбiр баға жетпейтiнiн айтады. Зергер қара жүректi, арам адам едi. Ол кедейдi қоярда-қоймай қонаққа шақырады. Үйiнде ұйықтап жатқан жерiнде егiншiнiң жүзiгiн ұрлап алып, соған ұқсас жәй жүзiктi салып қояды. Келесi күнi кедей байғұс жөнiне кетедi, зергер есiк-терезесiн мықтап бекiтiп алып:

- Жүз мың алтыным болса, - деуi мұң екен, үстiне алтындар жауа бастайды. Зергер жанталасып, арлы-берлi қаша бастайды, бiрақ есiктi аша алмайды. Дүниеқоңыз зергер алтынға көмiлiп өледi, алтындарын көршiлерi бөлiсiп алады.

Тәртіпсіз лақ

Кеш. Аула төрiнде, үлкен терек көлеңкесiнде кiтап оқып отырғанмын. Кенет тарс-тұрс дыбыс шығып, басымды көтердiм.

Қарасам, көршiмнiң бiрiншiде оқитын баласы өзiнiң лағын ышқынта қуалап жүр.

Бiр кезде жеттi-ау лаққа. Мүйiзiнен ұстап алып, бас-көз демей төпеп жатыр. Осы кезде үйден әжесi шығып, оның қылығын көрдi де:

- Әй, Төлтай, ұрма лақты! - деп айқайлады. Күтпеген жерден шыққан дауыстан селк ете түскен Төлтай лақтан айырылып қалды. Төнiп келген әжесiнен қашпай тымырайып тұр. - Неге ұрасың? Өй, тәртiпсiз!

- Лақ тәртiптi ме? Неге еккен ағашымды құлатады?.. - деп ренжiсiн ұқтырды Төлтай.

Қараймын, әлгiнде ғана құнжыңдап терезе түбiнде отырғызып жатқан жас ағашы құлап қалыпты, мұны көрген әжесi:

- Жә, екеуiң де оңып тұрған жоқсыңдар... - дедi, қолын сiлтеп жөнiне кеттi.

- Маған ұрсады, лақтың қылығын көрмейдi, - бұртыңдаған Төлтай құлап жатқан ағашты қайта тұрғызып жатты.

Мейiрiмдi бала

Қытай жұртында ескi заң бар, бiреудi алдағандығы мойнына түскен кiсiнiң қолын кесе-тұғын. Бiр төре осындай iспен күнәлi болып, әлгi айтылған жазаны беруге тұрғанда, күнәлi төренiң жас қыз баласы әкем үшiн жауап беремiн деп, мәлiм болды. Қызды патшаға алып келiстi.

- Тақсыр, патшам, - дедi қыз, - менiң әкем жазаға лайық болғаны рас, соның үшiн қолынан айрылуы керек болды, мiнекей, тақсыр, әкемнiң қолы, - деп өзiнiң қолын көтердi. - Бұл қол да менiң жазықты болған атамның қолы, бiрақ мұнымен бала-шағаларын асырауға шамасы келмейдi. Бұйырыңыз, тақсыр, осы нашар қолын кесiп, жұмысқа жарап, бала-шағаларын асырайтын қолын атама қалдыруға.

Патша баланың мұнша атасына мейiрiмдiлiгiне рақымы келiп, төренiң күнәсiн кештi дейдi.

Жаман жолдас

Екi дос кiсi жолдастасып келе жатып, бiр аюға ұшырапты. Бұл екi кiсiнiң бiреуi әлсiз, ауру екен, екiншiсi мықты, жас жiгiт, аюды көрген соң бұл жiгiт ауру жолдасын тастап, өзi бiр үлкен ағаштың басына шығып кеттi дейдi. Ауру байғұс ағашқа шығуға дәрменi жоқ, жерге құлады да созылып, өлген кiсi болды да жатты: есiтуi бар едi, аю өлген кiсiге тимейдi деп. Аю бұл жатқан кiсiнiң қасына келiп иiскелеп тұрды да, дыбысы бiлiнбеген соң тастап жөнiне кеттi. Мұнан соң манағы жолдасы ағаштан түсiп, аурудан сұрапты:

- Достым, аю құлағыңа не сыбырлап кеттi? Ауру айтты дейдi:

- Аю құлағыма ақыл сыбырлады, екiншi рет тар жерде жолдасын тастап қашатын достармен жолдас болма дедi, - дейдi.

Отырар кітапханасы

Ежелгі Отырар қаласы Сырдарияның Арыс өзеніне құяр жеріне Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан. Айналасы - ат шаптырым терең ор, биік қорған. Төбе басында хан сарайы, жан-жағында тасболат тамдар және қару-жарақ, теңге соғатын ұстаханалары, шәкірттер дәріс алатын бірнеше медресе болған.

Тырнаша тізілген, иір мойын түйелер күндіз-түні қалаға еніп жататын.

Батыс жағындағы қақпа арқылы орыс көпестері, шығыстан - моңғол, қытай кезбелері кіретін. Түстіктен - Шаш, Бұқара қалаларынан шыққан араб саудагерін, терістіктен - башқұр, саха ханзадалары жіберген керуен тізбегін көруге болар еді. Сол керуендер арқылы қалаға әртүрлі әшекей бұйымдар, маталар, тең-тең кітаптар келеді екен.

Отырар кітапханасының сөресінде ақ теріге жазылған, алтын жалатылған қаншама кітап көз жауын алатын болған. Мұның үстіне күйген қышқа түсірілген, ыдысқа ойған, тасқа, ағашқа қашап келтірген бабалар қолтаңбасы мол-ақ.

Ұлы жібек жолы

Байырғы заманда жердің түпкір-түпкірінде тұратын адамдар бір-бірімен сауда байланысын жүргізген. Алғашында ол зәру заттармен айырбас ретінде жүзеге асқан. Мысалы асыл тастар, күміс, тұз, шипалы өсімдіктер мен хош иіс сулары. Мал, сәйгүлік аттар, қымбат бағалы аң терілері, қола мен темірден жасалған заттар, мата, азық-түлік және басқа да тауарлармен алмасқан. Кейіннен ақшаға сауда-саттық басталып, көптеген елдер мен қалаларды байланыстырған орталықтар - базар, жәрмеңке, сауда жолдары ашылды. Жолдар бір-бірімен ұласып, шығыс пен батысқа, оңтүстік пен солтүстікке қарай жалғасып, көптеген жаңа аймақтарды қосты.

Осылай ІІ ғасырдың ортасында Еуропа мен Азияны біріктірген Ұлы Жібек жолы пайда болды. Оған «лазурит», «нефит» және «құндыз» жолдары кірді. «Лазурит жолы» - Мысыр, Иран, Вавилон елдеріне лазурит (ляпис-лазурь) тасы тасымалданатын жол. Лазурит бұл елдерде өте кәдімгі саналып, аса жоғары бағаланған.

Ұлы Жібек жолы бүкіл адам ағзасын қоректендіруші қан жүйесіне ұқсас. Себебі ол бүкіл Еуропа мен Азия елдерінің бір-бірімен қарым-қатынас жасауына мүмкіндік туғызып, ондағы халықтарды біріктіреді.

Киіз үй

Киіз үй - Орталық және Орта Азия халықтарының негізгі баспанасы; Орталық және Орта Азия халықтарының көшпелі тұрғын үйі.

Ол - көшпенділердің тез жығып, шапшаң тігуге, яғни көшіп-қонуға ыңғайлы үйі.

Көшпенділердің киіз үйі - тарихымыздағы ең бірінші сәулеттік құрылыс. Киіз үйдің іші қыста жылы, жазда салқын. Сондықтан, шопандар да, туристер де пайдаланады. Киіз үй жер сілкінісінде де ыңғайлы, өйткені ол оңайлықпен бұзылмайды. Қазақстан жер сілкінісінен зардап шеккен елдерге шатырдың орнына киіз үйлер апарып жүр.

Толығырақ... Киіз үй-көктем, жаз және күз мезгілдерінде қоныстан қонысқа көшіп жүру жағдайына қолайлы құрама үй. Оның қабырғасы торлап көктелген керегеден тұрғызылады. Кереге әдетте екі түрлі болады. Оның бірі кең көзді кереге « желкөз» деп аталады.Бұл артуға жеңіл, бірақ сәнсіз, сүйегі жеңіл болғандықтан желге төзімсіздеу болып келеді.Екінші түрі тар көзді кереге - «торкөз» деп аталады, ол артуға ауырлау болғанымен , желге өте төзімді.Кереге жиналмалы бөлек-бөлек қанаттардан жасалады.Ал керегеден жоғары сидам, жіңішке ағаштан жұмырлап жасалып, қарны иілген уықтардан қаусырыла күмбез шығарылады.

Талай ғасырлық көшпелі тұрмыс тәжірибесінен туған қазақтың киіз үйі - күннің аптабы мен түннің дым-сызынан, жауын-шашын мен аңызақтан, бораннан сақтануға ыңғайлы, әрі ауалы, әрі жарық болудың үстіне көші-қонға қолайлы, оны жарты сағат ішінде жығып-артуға да, жарты сағат ішінде көліктен түсіріп, тігіп алуға да болады.

Ғарышкерлерді дайындау

Ғарышкер болу үшін ұзақ уақыт дайындық керек. Оларды мұқият байқау арқылы таңдап алады. Ғарышкерлерге денесін шынықтыру үшін көптеген жаттығулар жасауға тура келеді. Ұшу кезінде ғарышкерлер ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді, Жер серіктерімен жұмыс істеу кезіндегі ақауларды жөндейді, алыс планеталар мен жұлдыздарды суретке түсіреді. Ол үшін ғарышкерге терең білім алу қажет болады. Жаттығу жұмыстары ғарышкерлерге спорттық формасын сақтауға көмектеседі. Су астындағы жаттығулар ғарышкерлерге салмақсыздық жағдайында жұмыс істеуге үйретеді.

Тоқтар Әубәкіров - қазақтың тұңғыш ғарышкері. Ол 1991 жылы қазанда Байқоңырдан «Союз ТМ-13» кемесімен ғарышқа ұшты. Ғарыш кемесі Жер төңірегіндегі «Мир» орбиталық кешенімен түйісті. Екінші қазақстандық ғарышкер Талғат Мұсабаев ғарышта 1994, 1998, және 2001 жылдары болып қайтты. Ол алғашқы сапарында «Мир» ғарыш станциясында 126, екінші сапаларында 207 тәулік жұмыс істеді.

Ғарыш кемесі ғарышкерлерді қолайлы жағдаймен қамтамасыз ететіндей құрастырылады. Сондықтан да адамдарға ғарышта бірнеше ай қалуына мүмкіндік бар.

Әнші

Әнші - әнді нақышына келтіріп, шебер орындайтын адам.

Ертеде қазақтар той-томалақтарды әнші-күйшісіз өткізбеген. Сондай-ақ, қазақтың дәстүрлі неке ғұрпындағы рәсімдерге әншілер арнайы шақырылып, астан кейін әншілерге кезек берілген. Нағыз әншінің әншілік өнерінің танылар тұсы да осы сәт. Мысалы, бірде Семей мен Жетісу өңірінің қазақтары жиналып, сайысқа түскенде, Семейдің әншілері қарсыластарының басымдығын байқап, дереу бір атақты әншіге жаушы жіберіп, оны бірнеше жүз шақырым жерден алдыртуға дейін барған екен. Мұндай шаралар ру, жердің намысы мен беделі үшін жасалған және руаралық қатынастарды реттеуші элемент қана емес, өнер атаулының бағалануы мен алға қарыштауына серпін беретін іс.

Екінші жағынан сол халықтың өнерін паш ету, дәріптеудің нақты бір үлгісі болып табылады. Әнші өнер атадан балаға мирас болып ұрпақтан-ұрпаққа жалғасады. Байырғы ортада үйге қонақ келсе, адам күтуге байланысты ғұрыптар атқарылып болған соң, ауылдың алты ауызы көбінесе әнмен немесе басқаша бір өнер түрімен орындалатын болған. Кейін қонақтан қонақ кәде сұралып, дәстүрлі ортаға таптаурын болған, ауыларалық, күнделікті әнмен не жай өнер түрімен емес, тосын, естіле бермеген әнмен немесе басқа да онер түрімен атқарылуын күткен. Бұл арада қонақтың қандай адам екендігі сыналып, асқан әнші, топтан озған дарабоз екендігі осы арада нақты танылып, халық бағасына ие болған. Сол сияқты дәстүрліортада ас-той, түрлі жиындар әншісіз өтпеген. Әнші - халық қалаулысы, онсыз ешбір ортаның сәні келмейді.

Мамандық деген не?

Мамандық - қызметкердің кәсіп шегіндегі қызметінің нақты саласы. Ол лауазымнан өзгеше түрде белгілі бір білімді және арнаулы түрде оқып-үйрену немесе жұмыс тәжірибесін жинақтау барысында алған еңбек машықтарын талап ететін еңбек қызметінің тегін сипаттайды. Лауазымдық міндеттердің шеңберін айқындайды. Мамандық қызметкер еңбегінің бүкіл шеңберін қамтығанда ол кәсіп ұғымына сай келеді.

Мамандық - адамнан арнаулы білім, еңбек дағдылары мен іскерлікті талап ететін еңбек іс-әрекетінің түрі.^[

Маман - ұйымның инженерлік-техникалық, экономикалық және басқа да жұмыстарымен айналысатын қызметкері. Маман, әдетте, жоғары немесе арнаулы орта білімді болады.

Атап айтқанда, агроном, бухгалтер, геолог, инженер, математик, механик, техник, физиолог, суретші, экономист, энергетик, мұғалім, дәрігер, т.б. Мамандардың негізгі міндеті - өздеріндегі арнаулы кәсіби даярлық негізінде жекелеген өндірістік, әлеуметтік немесе басқарушылық мәселелер бойынша шешімдердің нұсқаларын, ұсыныстар әзірлеу, қорытынды жасау және орындау. Қайсыбір істі егжей-тегжейлі білетін қызметкерді де, белгілі бір мамандықтың өкілін де маман деп атайды.

Ақын

Ақын - поэзиялық туындыларды ауызша айтып не жазып шығаратын өнер иесі, халықтың көркемдік талғамын қалыптастырып, жалғастыратын сөз шебері.

Ақын ұғымының жырау, жыршы, өлеңші сияқты ұғымдардан ауқымы кең, ол солардың бәрін қамтиды. Ауыз әдебиетінде ақын өлең, жыр-дастандарды шығарушы да, айтып таратушы да болған. Халықтың сөз өнерінде ертеден қалыптасқан дәстүр бойынша шынайы ақындар өлеңді табан астында суырып салып айтқан. Ондай жағдайда өлеңді, жырды домбыранемесе қобыз сияқты музыка аспаптарына қосылып орындаған. Оларды халық әдебиетінің дәстүрлерін сақтайды деген мағынада біздің заманымызда "халық ақыны" деп атайтын болды.

Қазақ халқының Жамбыл, Нұрпейіс, Кенен Әзірбаев т.б. ақындары көптеген мұра қалдырған. Олар жыршылық өнерді де меңгеріп, кейде ұзақ дастан-жырларды жатқа айтқан. Мұндай ақындар тек қазақ халқында ғана емес, туысқан қырғыз, қарақалпақ халықтарында да кездеседі. Ақын деп жазба әдебиетінің өкілін де атайды. Бірақ мұндағы ақынның тұлғасы мүлде басқа. Жазба әдебиет өкілдерін алсақ, бұлардың өмір шындығын бейнелеу әдісі, көркемдік ой жүйесі, қолданатын жанрлары, стиль, тіл өзгешелігі қай жағынан да жаңа, соны қасиет-сипаттар мол.

Қазақ әдебиетінде жазба әдебиетінің дәстүрін жан-жақты қалыптастырып дамытуға Абайдан бастап, С.Торайғыров, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров сияқты көптеген ақындар өз үлесін қосқан.

Төрт мезгіл

(Ертегі)

Ерте, ерте, ертеде атақты Жыл ақсақалдың екі ұлы, екі қызы болыпты. Төртеуінің мінезі төрт түрлі екен.

Үлкені Қыс тентек,ашулы, қатал болған екен.

Одан кішісі Көктемгүл көңілді ашық, жарқын мінезімен,асқан сұлулығымен көрген жанның аузының аузының суын құртыпты. Жүрген жерін майдай ерітіп, гүлжазираға, әсем әнге бөлейді екен.

Одан кішісі Жазгүлдің даңқы жайдары,салмақты мінезімен шығыпты. Жүрген жері думан екен. Бұл да мәрттіктен алдына жан салмапты.

Кенжесі Күз, ерке болып өскендікі ме, мінезі сылбыр, көңілшек болыпты. Болмашы нәрсеге өкпелеп, аузы бұртиып, қабағы түйіліп, көзінен бырт-бырт жас тамшылап шыға келеді екен. Бірақ бір жақсысы, қолы ашық, жомарт болыпты.

Жыл ақсақал төртеуін де өте жақсы көріп, қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай бағып-қағып, еркін өсіріпті.

Перзенттері де оны қатты құрметтеп, сыйлайды екен.

Ұлдары мен қыздары есейгеннен кейін, Жыл ақсақал оларды алдына шақырыпты.

- Ұлдарым мен қыздарым! Ақылдарың толысты, буындарың бекіді. Оңды-солды таныдыңдар. Енді мен сендердің келешектеріне үлкен сенім артып, зор міндет жүктегелі отырмын. Қалай көресіңдер? - деп, ол ұлдары мен қыздарына сынай қарапты.

- Сонысымен үш ай кезекпен жұмыс істейтін боласыңдар. Ал, жолдарың болсын! Бірақ та,бір ескертерім сол, әрқашан халық үшін, адамдар үшін қызмет ететіндеріңді ұмытпаңдар, - деді де, Жыл ақсақал орнынан тұруға ыңғайланды.

Содан бері жылдың төрт мезгілі - көктем, жаз, күз, қыс адамдарға қалтықсыз қызмет етумен келеді.

Жыл мезгілдері

Ерте, ерте ертеде, ешкі жүні бөртеде Ақ жайықтың жағасында еліне елеулі, халқына қалаулы, бір домалақ ана өмір сүріпті. Сол анадан тараған төрт қыз бар екен. Олардың ай ауыз десе аузы, күндей жарқыраған көзі бар. Дүниенің сұлулығын өздеріне дарытқан сұлу қыздары болыпты.

Анасы жақсы тәрбие беріпті, Үлкен қызының аты «Көктем». Ол ақ жарқын, мінезі нәзік. Екінші қыз «Жаз» жарқырап, жайдарлы, әр уақытта күлімдеп, нұрын шашып жүреді. Үшінші қызы «Күз» басқа қыздарға қарағанда жылауық, жаңбырлы болады, бірақ қолы ашық мырза екен. Ал кіші қызы «Қыс» басқа қыздарына қарағанда салқын, қаталдау.

Қыздары бой жетіп, саналы да салмақты қыз болып өсіпті. Осы қыздарын домалақ ана өздерінің құтты орындарына қондырыпты.

Үлкен қызы арыстай үш ұл туып, үшеуі де ел қорғаған батыр болыпты.

Екінші қызы үш қыз туып үшеуі де адамзатқа жан жылуын сыйлай білетін мейірімді қыздар атаныпты.

Үшінші қызы жаздай жайдарлы үш қызды дүниеге әкеліпті.

Төртінші қызы берекесі мен ырысы мол, қолдары ашық, келген қонақты қадір тұтатын, қонақжай үш қыз өсіріпті.

Осы төрт қыздан өрбіген ұрпақтары елге, халыққа пайдасын тигізіп, ел аузында аттары аңызға айналыпты. Олар жылдың төрт мезгілі мен он екі айы екен.

Көктем

Көктем -жылдың төрт мезгілінің бірі.

Көктемнаурыз,сәуір,мамыр айларын қамтиды. Қыс мезгілінен кейін келетін жазға дейінгі кезең. Күнтізбелік, яғни астрономиялық көктем күн мен түннің теңесуінен басталады. Күн мен түн уақыттарының теңесуі көбінесе наурыздың 20-сына келеді.

Қазақ халқының дәстүрлі күнтізбесі бойынша жыл басы Көктемде 22 наурыздан, табиғаттың жандануымен басталады. Астрономиялық тұрғыдан Көктем 93 күнге (22.3 - 22.6) созылады.

Көктемде күн ұзарып, ауа райының жылуынан қар еріп, тоң жібиді, жауын-шашын мол жауады, соның салдарынан көбінесе су тасиды. Көктемде жалпы тіршілік иелерінің жандануы, тірілуі басталады, жәндіктер мен хайуанаттар қысқы ұйқысынан оянып, тіршілігін бастайды, мал төлдеп, жыл құстары оралады, жер бетіне көк шығады, жеміс ағаштары бүршік атып гүлдейді. Жер жырту, ағаш отырғызу, егін егу, т.б. ауыл шаруашылығы жұмыстары жүргізіледі.

Қазақстан Республикасы аумағында географиялық ерекшеліктеріне байланысты Көктем оңтүстік аймақтарда ерте, солтүстік аймақтарда кеш келеді. Қар жамылғысы оңтүстік аймақта ақпан, Орталық Қазақстанда наурыз, солтүстікте сәуір айында ери бастайды.

Жер сілкінісі

Жер сілкіну, жер сілкінісі- жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі.

Жер сілкінісін сейсмология ғылымы зерттейді. Оның туындауына және дамуына байланысты құбылыстарды сейсмикалық құбылыстар деп атайды.

Сейсмикалық толқындар қума, көлденең және беттік толқындар болып үшке бөлінеді.

Сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы тау жыныстарының құрамына, құрылымына және физикалық жағдайына байланысты болады.

Қума толқындардың таралу жылдамдығы 5 - 6 км/с, көлденең толқындардікі 3 - 4 км/с.

Сейсмикалық толқындар туындатушы жарылымдардың ұзындығы бірнеше км-ден (1966 жылғы Ташкент жерсілкінуінде - 8 км) жүздеген км-ге (1960 жылғы Чилидегі жерсілкіну) дейін жетеді.

Ал 1957 жылғы Гобь Алтайындағы жерсілкінуде жалпы ұзындығы 700 км-дей жарылымдар жүйесі пайда болған.

Жер қыртысында немесе мантияның жоғары бөлігіндегі тау жыныстарының лездік қозғалысқа келуінен жер асты соққысы туындаған орынды жер сілкіну ошағы, ошақтың тереңдіктегі орнын гипоцентр, Жер бетіндегі проекциясында орналасқан ауданды эпицентр деп атайды.

Қазіргі кезде адамның табиғи ортаға ауқымды әсер етуіне (кентас, мұнай, газ бен жер асты суларын көп мөлшерде алуы, ядролық жарылыстар, ірі су қоймаларын жасау, т.б.) байланысты техногендік жерсілкіну мүмкіндігі де арта түсуде.

Қоршаған ортаны қорғау

Қоршаған ортаны қорғау- қоршаған ортаның табиғи жағдайын жақсарту, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, табиғи байлықтарды сақтау және көркейту негізінде табиғат пен қоғамның өзара үйлесімді әрекетін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік және қоғамдық ісшаралар жүйесі. Қазақстан Республикасында "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заң1997 жылы 5 тамызда қабылданған. Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және басқадай қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсеріне жол бермеуге, биологиялық әр алуандылықты сақтауға және табиғатты оңтайлы пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған.

Қазақстан Республикасының экология қауіпсіздігі туралы мемлекеттік тұжырымдамада (1997) қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделерін ескере отырып, Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалануды экологияландыруға көшу стратегиясы белгіленген. Қазақстан Республикасының осы стратегияны басшылыққа алып Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды Қазақстан Республикасының Конституциясына негіздеді және ол "Қоршаған ортаны қорғау туралы", "Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар туралы", басқа да заңдар мен нормативтік құқықтар актілерінен тұрады. Кейде Қоршаған ортаны қорғау табиғатты қорғау ұғымымен баламалы түрде қолданылады. Бірақ Қоршаған ортаны қорғауға қарағанда табиғатты қорғау ұғымының шеңбері кеңірек.

Табиғатты аялайық

Адам - табиғаттың ажырамас бөлігі . Табиғат пен адам қатар ұғым . Адамсыз табиғат , табиғатсыз адам өмір сүруі мүмкін емес. Адам табиғатты қасиет тұтады . Табиғат - тіршіліктің құт-берекесі. Табиғатты қорғау міндетіміз. Қазіргі кезде экология мәселесі нашарлап кетті. Экологияны қорғау,табиғатты сақтау қазіргі жастардың қолында. Табиғаттың сырын қазіргі кезге дейін ғалымдар зерттеуде. Қазақ халқында табиғатты құрмет тұтады. Қазақтар жұлдыздарға қарап бағыт - бағдарды болжаған. Табиғат біздің асыраушымыз,байлығымыз,күнделікті тынығатын сарайымыз. Табиғат -адамның еңбегінсіз,адам игілігі үшін жаралған жаратылыстың сыйы. Адам- табиғаттың патшасы деген ұғым бар. Сондықтан табиғат адам үшін - асыл ана. Өйткені адам баласы табиғатта,тіршілікте өсіп-өніп, жетілген.Қажетін алып, өз пайдасына жаратқан.

Табиғат -ырыздықтың,ырыс пен мол қазынаның қайнар көзі , адам денсаулығының сенімді сақинасы. Ұрпақтан -ұрпаққа мол мұра ретінде қалушы.Табиғаттағы жануарлардың мүйізінен немесе өсімдіктің тамырынан халық емшілері дәрі - дәрмектер жасаған сонымен қатар, адам ағзасына дәрінің септігін тиерін анықтаған.

Мен табиғатты сүйемін

Адам - табиғаттың ажырамас бөлігі . Табиғат пен адам қатар ұғым . Адамсыз табиғат , табиғатсыз адам өмір сүруі мүмкін емес. Адам табиғатты қасиет тұтады . Табиғат - тіршіліктің құт-берекесі. Табиғатты қорғау міндетіміз. Қазіргі кезде экология мәселесі нашарлап кетті. Экологияны қорғау,табиғатты сақтау қазіргі жастардың қолында. Табиғаттың сырын қазіргі кезге дейін ғалымдар зерттеуде. Қазақ халқында табиғатты құрмет тұтады. Қазақтар жұлдыздарға қарап бағыт бағдарды болжаған. Табиғат біздің сыраушымыз,байлығымыз,күнделікті тынығатын сарайымыз. Табиғат -адамның еңбегінсіз, адам игілігі үшін жаралған жаратылыстың сыйы. Адам табиғаттың патшасы деген ұғым бар. Сондықтан табиғат адам үшін - асыл ана. Өйткені адам баласы табиғатта,тіршілікте өсіп-өніп, жетілген.Қажетін алып, өз пайдасына жаратқан.

Табиғат -ырыздықтың,ырыс пен мол қазынаның кайнар көзі , адам денсаулығының сенімді сақинасы. Ұрпақтан -ұрпаққа мол мұра ретінде калушы.Табиғаттағы жануарлардың мүйізінен немесе өсімдіктің тамырынан халық емшілері дәрі - дәрмектер жасаган сонымен қатар адам ағзасына дәрінің септігін тиерін анықтаған.

Әлемдік тарту күші

Енді мынадай бір көріністі көз алдыңа елестетіп көр. Диаметрі бес километрлік титтей планетаның - астероидтің үстінде космонавт жүр екен делік. Әне, ол бірдеңенің үстіне шықты. Ол өзінің мұнда жүргенін ұмытып, қуанғаннан секіріп қалып еді, жүздеген метр жоғары көтеріліп кетті. Бұған ыза болған космонавт:

• Бұл неткен планета еді! қимылдауға мұрсат бермейді... Біздің Жерді айтсаңшы, шіркін! Онда қауіптенбей-ақ емін-еркін жүре бересің! - деп күңк ете түсті. Әлем кеңістігіндегі дененің бәрі бірін-бірі өзіне тартып тұрады. Бұл тарту күші денелердің қашықтығына және салмағына байланысты болады. Адам жеңіл, ал Жер өте ауыр. Жердің адамды өзіне қатты тартып тұратыны да содан. Мықты болсаң Жер бетінен ұшып көрші!

Әлемдік тарту күші дегеніміз - әлем кеңістігінде тұрақты тәртіпті сақтап тұрған күш. Бұл күш көзге көрінбейтін шынжыр сияқты, планеталарды өз орбитасында, Күн төңірегінде байлап-матап ұстайды. Егер бұл күш ғайып болса, планеталар орындарынан ұшып түсіп, беталды лағып кетер еді. Жер беті де қатты бүліншілікке ұшырап, оған мықтап бекімеген дүние-мүліктің бәрі әлем кеңістігін кезіп кетер еді.

Аспани ат

Қазақ ұғымында ғарыш қиял-ғажайып дүниесіне толы болған. Сондағы тіршілік иелерінің бірі - Тұлпар. Аспани аттың көрнекі бейнесі. Құс тәрізді қанаты бар сәйгүлік - көзді ашып жұмғанша қалаған жағына жете алатын ертегі ат. Аспани әлемнің адал да күшті тұлпары адамша сөйлей алады. Олар өз қожайындарына ақыл беріп, көмектескен, қауіп-қатерден сақтандырған, тіпті болашақта болатын жайтты да болжап отырған. Қазақ даласындағы есімдері аңызға айналған батырларға ертегі-аттар сенімді серік болған. Қобыланды батыр - Тайбурыл, Алпамыс батыр - Байшұбар деген тұлпрарды мінген. Ал ағаларын іздеп шығып, кездескен көпқиыншылықты жеңуіне Кендебайдағы Керқұла деген ғажайып аты көмектескен. Сондықтан да Алтын адамның тамаша ертегі «Керқұла атты Кендебай» деп аталады.

Қанатты аттардың бейнелері ежелгі дүние көпенділерінің өнерін көрсететін ескерткіштерде де кездеседі. Олар Алтай өлкесінен табылған сақтардың әсемдік бұйымдарында, Алматы маңынан шыққан атақты Қарғалы тәжінде, Есік қорғанынан алынған Алтын адамның бас киімнде, сақтардың ыдыс-аяқтарында бар.

Құс жолы

Құс жолы (немесе бас әріппен Галактика) - құрамына Күн жүйесі және көптеген жұлдыздар енетін алып аумақты спиральді галактика. Ол шамамен екі жүз миллиард жұлдыздан, сондай-ақ жұлдыз шоғыры мен тобынан, газ бен тозаң тұмандықтарынан және жұлдызаралық кеңістікке таралған жеке атомдар мен түйіршіктерден құралған. Бұлардың үлкен бөлігінің пішіні линза тәріздес, оның көлденеңі шамамен 30 кпк, ал қалыңдығы 4 кпк. Кіші бөлігінің пішіні сфера тәріздес, оның радиусы шамамен 15000 пк. Құс жолы галактикасының барлық құраушылары кіші симметрия осінен айналатын, бірыңғай динамикалық жүйе болып байланысқан.

Жердегі бақылаушыға аспандағы мыңдаған жеке жұлдыздар Құс жолы тәрізді көрінеді. Осыған байланысты біздің галактика Құс жолы жүйесі деп те аталады. Құрамына Күн енетін галактиканы басқа галактикалардан ажырату үшін, оны кейде «біздің галактика» деп те атайды. Кейде Галактика (бас әріппен) деп те жазылады.

Құс жолы - кең, ақшыл жолақ болып тұтасқан орасан көп жұлдыз шоғыры. Алайда аспан сферасына қатарласа проекцияланатын жұлдыздар кеңістікте бір-бірінен алшақ орналасқан. Сондықтан әртүрлі бағытта секундына ондаған, жүздеген километр жылдамдықпен қозғалатындығына қарамастан, олар бір-бірімен ешқашан соқтығыспайды. Жұлдыздардың кеңістікте таралу тығыздығы Галактика полюстерінің бағытында тым аз болады.

Жұлдызаралық зат та кеңістікке бір қалыпты таралмаған, олардың басым көпшілігі жеке бұлттар мен тұмандықтар түрінде галактикалық жазықтықтың маңына шоғырланған.

Астана - болашақтың қаласы

Астанаға Алматы қаласының көшуі халықтың тығыздығы мен экологиялық жағдайы көп әсер етті. Жаңа астананы таңдау басшылыққа алынған кезде Қазақстанның орталығы Ақмола қаласына орналасу болып табылды. Астананы көшіру Қазақстанды нығайту, бейбітшілігімізді бағыттау болды. Астананы ауыстыру экономикамызды нығайту, дамыту деп санады. Сөйтіп 1994 жылы шілдеде астана солтүстікке Ақмолаға көшіру шешімі қабылданды.

Басқа елдермен шектеу үшін де барлық жағдайлар қарастырылды Астананы көшіру Қазақстанды жаңа тәуелсіз мемлекет деп таныды. Біздің жеріміз, еліміз қауіпсіздік жолында маңызды орын алу қажет. Астана елдің ортасында орналасу керек деп санады. Астананы ауыстыру экономикамызды нығайту, дамыту деп шешті. Қазақстанда тұратын барлық елдер достықпен ынтымақты сақтау бағыты екенін айтты. Астана халқының саны қоныс аударғанда 290 мың адам болатын. Сәулетшілер жаңа ғимараттар, зәулім үйлер, шағын аудандар салуға кірісті. Тәуелсіздік алғаннан кейін, 1992 жылы қалаға тарихи Ақмола атауы берілді. 1997 жылы 10 желтоқсанда Ақмола қаласы Қазақстанның Ел ордасы болып жарияланды. Астана бүгін орталық болса, ертең мәдени-ғылыми орталық болады. Астана жаңа атауымен орын алды. Астананың гүлденуі - Қазақстанның гүлденуі «Қазақстан астананың экономикалық дамуының негізі».

Бүгінгі күні - талантты, жігерлі өзіне снетін арманға бай және оларды жүзеге асыруға ерік-жігері бар жастарға мемлекетіміз жағдай жасап отыр. Еліміздің ертеңгі болашағы біздер. Сондықтан әр азамат халқымыздың, еліміздің, жеріміздің өркендеп - өсуіне зор үлесін қосуда. Астана әрқашан жылдан - жылға гүлдей берсін. Астананың өсіп өнуі, гүлденуі әрине біздің қолымызда.

Тыңдалым

Айтып несіне әуре боласын

Сократқа біреу келіп: - Досың жайлы не естідім айтайын ба? - дейді.

Ол үшін тесттен өту керектігін айтты Сократ.

-Бірінші фильтр - "Шындық филтрі". Досым туралы айтатының 100 пайыз шындық екеніне сенімдісің бе?

- Жоқ. Негізі біреудің айтқанын естідім де, содан…

-Сен ол әңгіменің өтірік-рас екенін білмейсің. Екінші фильтр -"Жақсылық филтрі". Досым туралы айтатының жақсы ма әлде..?

- Жоқ, жақсы емес, керісінше…

- Сен рас болып болмағанын білмей тұрып, досым туралы жаман нәрсе айтқың келді ме сонда? Соңғы фильтр - "Керектілік филтрі". Досым туралы айтатының керегіме жарай ма?

- Білмеймін ғой енді, бәлкім..

- Маған айтатының шындық емес, жақсылық емес және қажеттілігім болмаса, оны айтып несіне әуре боласың?

Келетініңді біліп едім!

Әскер қатты оқтың астымен жүгіріп барып, досын арқалап торуыл жаққа әрең дегенде жетеді. Капитан жаралы Әскердің жүрек соғысын тыңдайды да: - Саған "өміріңді қауіпке қойып баруға тұрмайды" демедім бе? Досың бәрі-бір өліп қалды, - дейді. - Жоқ, жолдас капитан, баруға тұрарлық болды, - дейді демін алаған әскер. - Қалайша тұрарлық дейсің? Бұл Әскер өлді, көріп тұрсың ба?! - Бәрі-бір тұрарлық. Өйткені, досымның қасына барғанымда ол әлі тірі еді. Оның соңғы сөздерін есту мен үшін өте маңызды болды, - деді де жылап жіберіп, досыңның соңғы сөздерін қайталады: - "Келетініңді біліп едім! Келетініңді білдім! Рақмет."

Білместік

Досына қонаққа бара жатқан Тазша бала автобус тоқтар-тоқтамастан, түсіп жатқан жолаушыларды қағып-соғып ішке ұмтылды. Ойы-тезірек бос орынға жайғасу. Отырғаны сол еді, кондуктор бұны жұлқылап тұрғызып жіберді:

-Тұр, үлкендер отырсын. Ақшаңды төле! (Бұл түрін өзгертіп алған Мыстан еді.)

- Менде ақысы алдын ала төленген көлікте жүру билеті бар.

- Оны сен қазір пайдалана алмайсың. - Неге?

-Қазір демалыс кезі, ал ол билет мектепке қатынау үшін ғана берілген. Сондықтан билет ал, - деп кондуктор қасарысып тұрып алды. Сенер - сенбесін білмеген Тазша ақшасын төледі

Түбір мен қосымша

Түбір: - Сенің атың кім? - деп сұрайды.

- Менің атым Қосымша, - дейді. Ол атына таң қалады. Қосымша:

- Ал сенің атың кім? - дейді.

- Менің атым Түбір, - деп айтады. Бір-бірінің атын біліп алғаннан кейін, түбір одан:

- Қосымша екеуміз дос болып, бір үйде тұрайық, - дейді.

Қуана-қуана келіседі. Барлығы бір үйде тұрады. Екеуі айырылмас дос болады.

Олар Қазақ тіліне жұмысқа тұрады. Көптеген қызмет атқарып, баянды өмір кешеді.

Ауыл

Ауыл - дәстүрлі қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан қауымдастық. Қазақ халқындағы "Ауыл түбі - бірлік, қауым түбі - тірлік" деген мақал ауылдың этникалық, экономикалық және рухани маңыздылығын білдіреді. Мен даланы қоныс еткен көшпелілер үшін табиғатпен үйлесімді тіршілік ету жеткіліксіз еді. Олардың әлеуметтік ортасы да адамға қолайлы болуы қажет. Бұл қажеттілік жеті аталық үрдіс деп аталатын қоғамдық құрылымды тудырды. Дәстүрлі қазақ ауылы бір атадан тараған (аздаған кірме, қоңсыларды қоспағанда) ру мүшелерінен тұрды. Ауыл ішінде негізінен некелік қатынастарға тыйым салынған. Жеті аталық үрдіс дегеніміз экзогамиялық некенің ең қатты сақталатын түріне жатады.

Ас үйдегі аласапыран

Қарны ашқан Тазша бала тоңазытқыштағы тамақты ысытып ішпек болды. Газды бұрын жағып көрмеген ол пештің құлағын бұрап еді, от жанбады. Не істерін білмеген Тазша бала тоңазытқыштан алма алды да, теледидар көре тұрмақ болып бөлмесіне кіріп кетті. Осы сәтте даладан кірген анасы дереу ас үйге ұмтылды:

- Ойбай-ау, балам-ау, тірісің бе?Анасы газдың шүмегін жауып, терезені шалқасынан ашып тастады. Ашық қалған мұздатқыштың есігін жапты. Жүгіріп келген Тазша бала не бүлдіргенін түсінбей жыпылық-жыпылық етті.

-Ойбай-ау, газдың құлағын ашып қойғаның не?

- Ашса не болады?

- Жанбай ашық қалған көзінен газ шыға береді. Үйдің іші газға толғанда...

Анасының ары қарай түсіндіруге аузы бармай, құр басын шайқай берді. Ал сиқырлы айнасынан бәрін көріп отырған Мыстан ішін басып, жерге домалап ішек-сілесі қата күлді.

Жол қырсығы

Ойындағылары жүзеге аспай жатқанына ызаланған Мыстан долданып, жер тепкілеп жылады. Оның көз жасынан дауыл тұрып, жаңбыр жауды. Жаңбырдың аяғы қарға айналды. Төпелеп жауған қарлы жаңбырдан көзін аша алмай келе жатқан жүргізуші Тазша баланы анадайдан көзі шалып қалды. Дереу тежегішті басқанымен машина біраз жерге тайып келіп, баланы жанай тоқтады. Тазша бала қорыққанынан шалқасынан құлап түсті. Жүргізуші көлігінен атып шығып, баланы көтеріп алды. Бақытына орай, еш жеріне зақым келмепті.

Қауіпті ойын

Бұл жолы Мыстан кемпір немересі Сумұрынды Самат деген баланың бейнесіне енгізіп Тазшаға жіберді.

- О, Самат, халің қалай?

- Жүр, ойнайық. Мен бір қызық ойын ойлап таптым.

- Қандай ойын?

- Машиналардың артына жабысып ұстап аламыз да, сырғанаймыз. Кеттік.

Тілашар

«Тілашар тойына арнап шашу шашады». Әр отбасы баласы 7 жасқа толған соң мектепке оқуға беріледі. Бұл да бала өміріндегі елеулі оқиға, есте қаларлық елеулі кезең болып табылады. Осы күні балаға жаңа киім кигізіп, оқу-жабдықтарын дайындап, шағын той өткізеді. Мұны дәстүрлі «тілашар» тойы деп атайды. Үлкен кішілер балаға «өстің», «азамат болдың», «алып бол», «ақын бол» деген сияқты тілек білдіріп бата береді. Жаңа киіміне байғазы, тағымдар ұсынады. Бұл тәрбиеден бала өскендігінің белгісі сезінеді, оқуға құмарлығы артады. Жақын-жуық адамдар бала ата-анасына «құтты болсын» айтып, балаға сәт-сапар тілейді.

Салт-дәстүр және ауыз әдебиеті

Өткен заманда біреудің Айсұлу және Күнсұлу деген екі қызы болыпты. Екеуі де теңдесі жоқ сұлу екен. Бірінен-бірі асқан сұлумын деп бірімен-бірі үнемі ұрысысып, жиі-жиі жанжалдасып қалады екен. Бір күні Күнсұлу іс тігіп отырған Айсұлуға тиісіп:

- Сенен мен сұлумын! - дейді. Ал Айсұлу болса:

- Жоқ, сен сұлу емессің, мен сұлумын! - деп таласады. Ақыр аяғында бұл талас үлкен шатаққа айналады. Ыза қысып, әбден ашуланған Күнсұлу өзіне қарсы келіп отырған Айсұлудың бетін тырнап алады. Күнсұлу тырнағының ізі Айсұлудың бетінде өшпестей болып қалады. Міне, содан бері Айсұлу жұрттан ұялып, тек түнде ғана тысқа шығады екен. Ал бейбастақтығынан қатты ұятқа батқан Күнсұлу түн қараңғылығында бұғып жатады екен. Содан бері Айсұлу мен Күнсұлу біріне-бірі көрінбейді.

Асыл шөп

Зылиха мен Бәтима деген біреудің қызметінде тұрған екі қыз бала төбесіне бір-бір жәшік жеміс көтеріп қалаға келе жатыпты-мыс. Зылиха ахлап-ухлеп шаршадым деп, Бәтима күліп, әзілдесіп келе жатады. Сонда Зылиха айтты:

- Сен неге мәз болып қуанып келесің, төбеңдегі жәшіктің ауырлығы да менің басымдағыдан кем емес, өзіңде менен күшті емессің?

- Мен жәшігім ішіне ауырды жеңілдететін бір шөп салдым деді Бәтима.

- Ай, ондай болса шөбіңнің атын айтшы, менде ауырымды жеңілдетейін деди Зылиха

- Ол шөп сенің қолыңа түспей ме деп қорқамын аты: сабыр деген деді.

Жолға шығарда

- «Жақын жолға шығарда, алыс сапарға аттанарда таба нанның шетінен бір тістеуді ешқашан ұмытпағайсың». Мен алыс па, жақын ба әйтеуір сапарға беттегенімде, әжем осылай деп ескертетін еді.

Немерем, сен де осы салтты ұмытпа, сонда сапарлардан аулыңа, Отаныңа аман-сау ораласың...

Қосмосқа шағын саяхат

Ерте заманнан-ақ адам баласы аспанға назар аударып келеді. Күндіз олар көз шағылысқан күнді, түнде жымыңдаған жүлдыздар мен формасы өзгеріп тұратын айды көрді. Келе-келе жұрт аспан туралы тиянақты білім алып, ғылымдардың ішіндегі ең көнесі саналатын - астрономия ғылымы туды.

Қос қарлығаш

(Әңгіме)

- Ата, ата, анаң қара! Қарлығааш!

Атасының жанында саяжайда жүрген Алдан жерден жеті қоян тапқандай мәз. Дауысының қатты шығып кеткенін де байқамай қалған. Расында, бұл биыл жазғытұрымғы көрген алғашқы қарлығаштары еді.

- Тыныш, балам, қатты дауыстама. Шошытып, үркітіп аласың. Кел одан да қозғалмай отырып, олардың әрекетін бақылайық,- деп Орман қарт немересін қасына шақырып, өздері суғарып жүрген тақтаның жиегіндегі көкмайсаға жайғасты.

Алғашында Алданның қаттырақ шыққан үнінен жасқаншақтап, кері серпілген қос қарлығаш сәлден соң қалықтай келіп, бұлардың алдындағы суғарылып жатқан тақтаға қайта оралды.

- Су іздеп жүрген болар? - Сыбырлай сөйлеген немересі атасына сұраулы кейіппен қараған.

- Тс-сс, асықпа, балам. Қазір көреміз.

Қалықтай келіп текшеленген тақта үстіне қонған олар алдымен тіп-титтей сүйір тұмсықтарына іліп жерден бір-бір тал шөп қиындысын алды. Екі-үш күн бұрын шабылған шөптің қурай бастаған қалдығы. Тістеген әлгі шөптерін енді беті дымқылданған топыраққа ары-бері үйкеп алған қос қарлығаш жерден лып көтеріліп әлдеқайда асыға ұшып кетті.

- Су іздесе, батпақта нелері бар, ата? Қарлығаш та шөп жей ме?- деген Алдан аң-таң.

- Үндеме,- деді атасы әлі де болса, сыбырлай сөйлеп. - Олар жақын маңға ұя салғалы жүр. Қазір тағы оралады.

Атасы айтып болғанша зуылдай келіп, тақта үстіне қонған қос қарлығаш тура жаңағы әрекеттерін қайталай, тұмсықтарына бір-бір тал шөпті ілген бойда тағы да ұша жөнелді. Өздері тым асығыс, жұмыстары қауырт секілді.

- Шөпті қайтеді? Оны неге батпаққа батырып, былғап жатыр?

Немересінің сауалына еріксіз мырс еткен атасы:

- Құлыным-ау, былтыр ауылға, Сәлім ағайыңның үйіне барғанда қора жақтауына салынған қарлығаштың ұясын көріп едің ғой, есіңде ме?- деді.

- Әрине, есімде. Тұмсықтарын соза, ауыздарын ашып, тамақ сұрап шиқылдап жатқан балапандарын да, енелерінің оларға қалай тамақ әкеліп беретіндерін де көрдік қой.

- Ендеше, міне, мына қос қарлығаш та өздеріне дәп сондай ұя салуға кірісіп жүр. Жаңағы балшыққа шыланған ши шөпке аттың қылын немесе жүн-жұрқа араластырып, ұя қабырғасын қиюластыра қалап шығады. Тұп-тура кірпіш қалаушы құрылысшылардай.

- Бұлардың бұрынғы үйлері қайда мықты, берік болса?..- деді Алдан тынымсыз қарбаласқан қос қарлығашқа көмекке асыққан сыңаймен.

- Байқаймысың, бұлар биыл ғана табысқан жұп секілді. Сенің Арман ағайың мен Гүлім жеңешең сияқты. Олар да жаңа отау құрып, жаңа үй салып жатқан жоқ па?- деп, Орман қарт немересіне түсінікті болу үшін нақты мысалмен сөйлеуге тырысып бағуда.

- Қарлығаш та адам секілді болғаны ғой сонда?..

- Әрине, барлық тіршілік иесі адамға ұқсас тірлік кешеді. Және олар адамдардан демеу күтеді. Оның ішінде, әсіресе, қарлығаш адамға өте жақын. Өздері мен балапандарын жауларынан қорғау үшін ұяларын адамдарға жақын жерге, үйлердің маңдайшалары мен бұрыштарына салады. Ең жанашыр қамқоршыларының адам екенін жақсы түйсінеді,- деп тоқтаған атасы күрегін алып, немересін жетектеп, үйге қарай бет алған.- Жүр, құлыным, қарлығаштардың жұмыстарына кедергі болмайық. Керектерін жасқанбай, емін-еркін тасып алсын.

Осылай істесе, қарлығаштарға көмегі көбірек тиерін түсінген Алдан да орнынан тұрып, тынымсыз қайшыласқан қос қарлығашқа қызықтай қараған күйі атасына ерді.

Әке мен бала

Бір адам он жасар баласын ертіп, егіннен жаяу келе жатса, жолда қалған аттың бір ескі тағасын көріп, баласына айтты:

• Анау тағаны, балам, ала жүр, - деп.

Бала әкесіне:

• Сынып қалған ескі тағаны алып неғылайын, - деді.

Әкесі үндемеді, тағаны өзі иіліп алды да, жүре берді.

Қаланың шетінде темірші ұсталар бар екен, соған жеткен соң, әкесі қайырылып, манағы тағаны соларға үш тиынға сатты. Одан біраз жер өткен соң, шие сатып отырғандардан ол үш тиынға бірталай шие сатып алды. Сонымен, шиені орамалына түйіп, шетінен өзі бір-бірден алып жеп, баласына қарамай, аяңдап жүре берді. Біраз жер өткен соң, әкесінің қолынан бір шие жерге түседі. Артында келе жатқан бала да тым - ақ қызығып келеді екен, жерге түскен шиені жалма-жан жерден алып, аузына салды. Біраздан соң және бір шие, онан біраз өткен соң және бір шие, сонымен әр жерде бір әкесінің қолынан түскен шиені он шақты рет иіліп, жерден алып жеді. Ең соңында әкесі тоқтап тұрып айтты:

- Көрдің бе, мана тағаны жамансынып жерден бір ғана иіліп көтеріп алуға еріндің, енді сол тағаға алған шиенің жерге түскенін аламын деп бір еңкеюдің орнына он еңкейдің. Мұнан былай есінде болсын: аз жұмысты қиынсынсаң - көп жұмысқа тап боласың, азға қанағат ете білмесең - көптен де құр боласың, - деді.

Бауыржан

Тоған басында ойнап жүр едiк, бiр бала:

- Қараңдаршы, Қарақұл атаның үйiнде той болып жатыр, - дедi.

Жалт қарадық. Қарақұл ата үйiнiң жаны ығы-жығы. Ат айқаса байланып, машиналар тiзiлiп тұр.

- Кеттiк! - деп, киiмiмiздi жүгiре жолай киiп келемiз. Жол бойында үлкен кiсiлерден:

- Бауыржан келiптi! Бауыржанды көрейiк, - дегендi естiп қалдық. Аты аңызға айналған, кiтаптан оқыған батырды көргенше асықтық. Асығып келсек те үйге кiре алмадық. Үлкендер жол бермейдi, Қарақұл ата сыртқа шықты. Жүзi жайдары.

- Қарақтарым-ау, бiздiң Бауыржанды көрдiңдер ме? Тез ертiп келе қойыңдаршы.

Қарақұл атаның Бауыржаны төменгi ескi сарайда шымшық ұяларынан балапан алып жүр екен. Ойынды қимай, әзер келдi. Оған iлесiп iшке зып бердiм. Төрде қырандай қомданып, бурка жамылған бiр кiсi отыр. Айбатты, түсi суық.

- Батыр ағаңа сәлем бер, - дедi Қарақұл ата баласына. Өзi батырдың оң жағында отыр. Ол кiсi Бауыржанның батырлығын жыр қып айтатын. Батырдың қарамағында әскерi болдым дегенде, аузымызды ашып қалатынбыз. Батырды жақсы көретiнi сонша, кенже ұлының атын Бауыржан деп қойған. Ендi, мiне, ол батырдың қасында тұр.

Тұсау кесу

(Әңгіме)

Нартай Ерлан ағаларының үйіне ерте келіп алды. Өйткені кішкентай Ержанның тұсауын кескелі жатқанын әжесінен кеше естіп алған болатын. Сол есінде, ертеңгілік шайын ішті де, тартып отырды.

Келсе кішкентай Ержан да оянып алыпты. Үйде сәкі жағалап жүр екен. Нартайды көріп, қолын созды. Нартай оны бірден көтеріп алған жоқ. Жақындап барып, үш-төрт қадам аралық тастап тұрып:

- Келе ғой, Ержан. Маған өзің жүріп кел,- деді екі қолын жайып, өзіне шақырып. Бұлай етуді кеше ғана үлкендерден көрген болатын. Соны енді өзі істеді.

Ержан құлап қалудан қорқа жүріп алдымен Нартайға қарай бұрылды. Әбден орнығып тұрып алған соң аяғын апыл-тапыл басып келіп Нартайдың құшағына құлады. Өзі әлденеге мәз. Неге екенін, бұл қылығына Нартай да қатты қуанды. Үлкендер де мәре-сәре күліп жатыр.

- Бүгін тұсауыңды кесеміз, сосын Нартай ағаңа еріп шауып кетесің,- деді қасынан өтіп бара жатқан Ерлан ағасы.

Сәлден соң маңайдағы көршілер де келе бастады. Ұзамай Нартайдың атасы мен әжесі келді аяңдап. «Әй, сен бізді тастап, өзің кетіп қалыпсың ғой»,- деді бұны көргенде. Кешікпей дастарқан жайылып, шай құйыла бастады. Соңын ала «Тұсау кесу» рәсімі де басталып жүре берді.

Адамдар екі жаққа бөлініп тұрып, ортадан орын қалдырылды. Іле екі әже Ержанды екі қолтығынан демеп, төр жаққа апарды. Сол сәт көрші үйдегі тағы бір әже дайын тұрған майлы ішекпен Ержанның аяғын тұсады.

- Тұсауды кім кеседі?- деді артынан үй иелеріне қарап.

- Үлкендермен ақылдаса келе, тұсауды демалысқа келіп жатқан Омар атаның баласы, ауылымыздың мақтанышы Берік кессе деп шешкеміз,- деді есік жақта тұрған Ерлан бір-екі қадам алға жылжып.

- Әп, бәрекелді! Жөн!

- Табылған ақыл!

- Дұрыс. Берік секілді оқымысты жігіт болсын деген ғой!- десті төрде отырған үлкендер.

Нартайдың жүрегін мақтаныш кернеді. Өйткені Берік оның қалада тұратын көкесі болатын. Жақында демалысқа келіп, шөп шауып жүрген-ді. Іздеп еді, босаға жақта тұр екен. Іле сәл ыңғайсызданған бейнеде жүзі қызарып, төрге қарай жүрді. Ержанның алдына келген соң, жақын тұрған әйелдің қолынан бәкі алып, жүрелей отырды. Еңкейіп барып «Биссімилла! Жүйрік бол!» деп тұсауды кесті.

Осы сәтті күтіп тұрған үлкендер:

- Әй, бәрекелді! Берік ағаң секілді елгезек азамат бол!

- Шауып кет енді сүрінбей!- деп тілек білдіріп жатты дуылдасып.

Уақыт емші

Баяғы заманда Ғашық, Қызғаныш, Байлық және Бақыт төртеуі бір аралда өмір сүріпті. Қызғаныш байлықтың тұрмысына іштарлықпен қараса, ал Байлық Бақыттың өміріне қызығып та, қызғана қарайды екен.

Осы төртеуінің ішінде ең арманшыл, да келешекке үмітпен қарайтын, тек жақсы жақты ғана көретін, кешірімді де кішіпейіл және ең аңқауы - Ғашық еді. Күн артынан күн, ай артынан ай, тіпті жылдар өтіп жатыпты-мыс. Бір күні жел келіп:

- Аз күнде дауыл тұрады, - деген суыт хабар жеткізеді. Оны естігендер бірден қашудың амалын ойлап, өздеріне қайық жасауға кіріседі. Бірақ, бір қызығы Ғашық:

- Әй, сол дауыл не істейді дейсің? Ештеңе де етпейді, мен қорықпаймын! - деп отыра береді. Айтып ауыз жиғанша, дауыл да жетіп келеді. Ғашықтан басқа арал тұрғындары қайықтарын жасап үлгерген еді. Тек қана, «дауыл не істейді?» деген Ғашық бейшара жүрегі аузына тығыла, не істерін, кімнен көмек сұрарын білмей сасады. Сонда долдана жылаған Ғашық, қасынан Байлықты көріп:

- Байлық, Байлық, өтінемін, маған көмегіңді бере көрші, - деген еді, оған Байлық:

- Менің көп ақша табуым керек, саған жәрдем етер уақытым жоқ, - деп теріс айналады. Дәл сол мезетте Ғашық жанынан Қызғаныштың өтіп бара жатқанын байқап қалып:

- Қызғаныш, маған көмек ете көр! - деп жалбарынады. Сонда өзімшіл, өркөкірек Қызғаныш:

- Жоқ! - деп кесіп айтып, бұрылып кетеді. Көзінен мөлт-мөлт аққан жасын сүрткен Ғашық, жүрегі қан жылап, қараңғы түнде қиналып отырып қалады. Кенет әлде бір жарықты көреді. Сөйтсе ол қуанышында шегі жоқ, екі езуі құлағына жеткен Бақыт екен. Ғашық оған да жалбарынып, жылап тұрып:

- Бақыт, Ба-қыт, өті-не-мін… - дейді. Жауап жоқ, Бақыт бұрылды да кетті.

Үмітін үзген Ғашық: «Болды өлген жерім осы екен ғой» дейді…

Ақыры барлығы өз жөндерімен кетеді де, қатты шаршап, қалжыраған Ғашық есінен танып құлайды.

Бірақ, ол айы оңынан туып, ұйқылы-ояу қайықта келе жатқанын сезеді де, «Осы маған көмек бергенге, егер аман болсам, қарымтасын қайтарамын ғой…» деп ойлайды. Сөйтіп, Ғашық, жағалауға шығады, яғни аман қалады. Сонда өзіне кімнің көмек бергенін білмек болып, Білімнен сұрайды. Білім болса:

- Саған тек қана Уақыт көмек берді, - дейді. Сөйтіп, қиындық көрген Ғашықты ақыры Уақыт құтқарған екен. Иә, «уақыт - емші» - деген осыдан қалса керек….

Ұйықтар алдында

Аякөз! Ұйықтайтын уақыт болды, қызым! - деп, әжесі айқайлап еді: - Әлі ойнай тұрайыншы, - деді кішкене қыз еркелеп. Дала қараңғы. Аспанда күміс жұлдыздар жылтырайды. Ауыл үстіне тыныштық орнапты. Әжесі жетектеп алды. - Қарашы, сиыр да, қой да, ешкі де тынығып жатыр. Секіріп, дамыл көрмейтін ақ лағыңды көрдің бе, енесінің жылы бауырына кіріп алыпты. Тауықтар да көздерін тас жұмып, ұйқыға кеткен. Атақаз мойнын созып, қатты қаңқылдап жіберді. - Әже, қаз неге ашуланды - деді, Аякөз қорқып кетіп. - Тыныштығымды бұздыңдар, ұйықтайтын уақыт болды, - деп ұрысып жатыр. Аякөздің ұйқысы келмеді. Көргендерінің бәрі көз алдынан өтті. Оймақтай аузын тез-тез қозғап, ақ лақ күйіс қайырады. Сағаттың тықылы тынбайды. Ақ лақ қалай ұзақ күйсейді деп, таңданған Аякөздің көздері жұмыла берді. Ертемен оянғанда, мал өріске кетіпті. Тауықтар да, қаздар да жайылып жүр. Атақаз қоқилана қарайды. Аякөз тамақтанған соң, бақшаға қарай жүгіріп бара жатты. - Уақыттан кешіге көрме! - деп айқайлайды әжесі.

Наурыз мейрамы

Ежелгі заманнан бері Шығыс халықтары Наурыз мерекесін тойлап келеді. Бұл мереке табиғат пен адамның үндестігін көрсетеді. Наурыз күн мен түннің теңелген күні, яғни бір тəуліктегі күн мен түннің ұзақтығы бірдей болған күні тойланады. Көктемгі күн тоғысы наурыз айының 21-нен 22-не ауысқан түні болады. Осы уақыттан бастап күн ұзарып, түн қысқарады. Наурыз - жыл басы. Парсы тілінде «ноу» - «жаңа», «руз» - «күн» деген ұғымдарды білдіреді.

Халық наурыз мерекесіне алдын ала дайындалады. Үйдің іші ескі, қажетсіз заттардан тазартылып, үйге қос шырақ жағылады. Ыдыстардың барлығы ернеуіне дейін айранмен, сүтпен немесе бұлақ суымен толтырылады. Бұл - тоқшылықтың белгісі.

Мереке сəлемдесуден басталады. Ер адамдар қос қолдасып, ал əйелдер құшақтасып амандасады. Сəлемдескен кезде «Жасың құтты болсын!», «Ұлыс береке берсін!» деген сияқты тілектер мен құттықтаулар айтылады.

Ақсақалдар да, жастар да көкжиекті көру үшін жазық далаға шығады. Адамдардың барлығы: «Армысың, қайырымды Күн - Ана!» - деп күнге бас иеді. Күнге тағзым еткеннен кейін ер адамдар қолдарына күрек алып, бұлақтарды тазартады. Бұлақтардың қасына ағаштар отырғызады. «Бұлақ көрсең, көзін аш!», «Бір тал кессең, он тал ек!» деген сөздер осыдан шыққан болу керек.

Наурыз күні əр үйде мерекелік дастарқан дайындалады. Дастарқанға дəстүрлі ет тағамдары, ұлттық тамақтар қойылады. Бұл мейрамның негізгі асы - наурызкөже. Оны жеті түрлі тағамнан пісіреді. Сөйтіп, бүкіл халық ауыл-ауылды, үй-үйді аралап, амандасып, наурызкөже ішеді.

Халықта «Наурыз көжені тойып ішу керек, сонда жыл бойы тоқшылық болады!» деген сенім бар.

Дастарқан басында жастар үлкендерден бата алады. Бата - үлкендердің өзінен жасы кішілерге беретін ықыласты тілегі.

Ақсақалдар: «Ұлыс оң болсын! Ақ мол болсын, қайда барса жол болсын!» - деп бата жасайды.

Кешке жақын жұрт үлкен айтысқа жиналады. Айтыс - домбырамен сүйемелденетін ақындардың өлең жарысы. Оған үлкендер де, жастар да қатысады. Наурыз айтыс - Жақсылық пен Жамандықтың, Суық пен Жылының, Жаз бен Қыстың айтысы. Сөз жарысын Жақсылықты дəріптеген ақын жеңеді.

Мереке қызған кезде жастар алтыбақан жанында ұлттық ойындар ойнайды. Əн айтып, би билейді. Той тойға ұласады.

Міне, Наурыз мерекесі осылай тойланады.

Сыйлық сыйлау

Бүгінгі таңда кітап сыйлау кең тараған. Кітапты өте мұқият таңдау керек. Ол сыйлық алушы адамның талғамына сай болуы керек. Алтын ереже - ешқашан жазу жазуға болмайды, оған тек автор ғана құқылы. Кез-келген басқа жазу жазу кітапты бұзады. Егерде жылы лебіздеріңізді қалдырғыңыз келсе, құттықтау қағазын қыстыруға болады.

Əрбір сыйлық - сыйлық сыйлаушының жан-дүниесінің айнасы. Сыйлық сыйлау ол міндет емес, көңілдің, жылы қатынастың белгісі. Сыйлықты алдын-ала ойластырып алғаны жөн болар. Сыйлық сыйлау - ол өнер, оны кез-келген өнер сияқты үйренуге болады.

Қымызмұрындық

Қымызмұрындық - ұлт мерекесі. Атадан-балаға мирас болып келе жатқан игі дəстүр. Ертеде жер аяғы кеңіп, бие құлындар, желіге байланған тұста көптен көріспеген ағайын -туған қауқылдасып, бірін-бірі қымызмұрындыққа шақырысып, мəре-сəре болысқан. Мереке мамыр айынан бастап шілде айына дейін созылады. Осы кезде биелер желіге байланады. Еңкейген кәріден еңбектеген балаға дейін əр ауылдан жеткізілген сары қымыздың дəмін татады. Төрге ақсақалдар отырады. Қарттар жұртқа бата береді . Саулық тілейді.

Алғашқы қымызбен емдейтін емхана 1910 жылы Бурабайда ашылған.

Нұрмағанбет Баймырзаұлы, Балуан Шолақ

Қазақтың халық композиторы, ат ойынының түрлі тәсілін меңгерген өнерпазы, күш өнерін көрсеткен спортшысы, жауырыны жерге тимеген балуаны.

Оның есімін де халық осы соңғы өнеріне сүйсінгендіктен еркелетіп, жас күнінде саусағын үсітіп алуына байланысты «Балуан Шолақ» деп атаған, әйтпесе өзінің азан шақырылып қойылған шын аты - Нұрмағанбет.

14 жасынан бастап күреске түсіп, ат құғында ойнаған спортшы болған, шауып келе жатқан ат үстінде әр түрлі күрделі жаттығуларды шебер орындаған. Мысалы: жүйткіп келе жатқан ат үстінде түрегеліп, не басымен тұруы, аттың бауырынан өтуі, бір аяғын үзеңгіге қыстырып, шалқалап жатып шабуы бойындағы жойқын күшті, ептілікті шебер игере алатындығын, қазақтың далалық цирк өнерінің іргетасын қалағандығын айғақтайды.

Мұның үстіне Балуан Шолақ ән-күйге жасынан құмар болады. Бертін келе, жігіт шағында Балуан Шолақ осы екі өнерді қатар дамытады.

Өзі ұстаз тұтқан Біржан сал, Ақан сері әндерінің тамаша орындаушысы әрі насихатшысы болады.

Ақорда

Резиденция өзіне ең таяу деген құрылыстардан 300 метр жерде биіктігі 6 метр жасанды жотаның үстінде оқшау тұр.

Негізі кескін ретінде классикалық кубиктік форма таңдалып алынған. Ғимарат қабырғаларға сіңірілген колонналар арқылы салтанатты реңде, сырт қарағанда әрі жеңіл.

Ақорданың аумақты да еңселі күмбезі көксеңгірленіп Арқа аспанымен астасып жатыр. Күмбездің ұшар биігінде жер шары мүсінделген, одан жоғарыда қанатын жайып жіберген қыран - тәуелсіз елдің, еңсесін тіктеген қазақ ұлысының кең әлемге еркін құлаш ұрған шағы. Жер шарын сұр жебе көтеріп тұр. Жебе тарихын талай тар жол, тайғақ кешуін бастан кешірген халықтың қаһармандығын, айбаты мен сұңқар сестілігін, мұқалмас жігерін білдірсе, жұмыр жер адамзаттың алтын ұясы ұғымын ұқтырады. Жер-ана ардағың да, қасиетің де, қастерлің де, ол сондықтан да бәрінен биік қойылған.

Қазақстан Республикасының ұлттық музейі

Музей ғимараты ерекше пішінімен алыстан көз тартады. Аса ірі бірегей музей кешені 74 000 м² жерді алып жатыр және тоғызыншы қабатқа дейін ауыспалы қабатты болып келетін жеті блоктан тұрады. Жалпы көлемі 14 000 м² асатын экспозициялық алаң 14 залды алып жатыр.

Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінде бірнеше зал бар Олар: Астана залы, Тәуелсіз Қазақстан залы, Алтын залы, Ежелгі және орта ғасыр тарихы залы, Тарих залы, Этнография залы, Қазіргі заманғы өнер залы. Ұлттық қазынаны зерделеу жөніндегі музей құрылымы ғылыми-зерттеу институтынан тұрады. Сондай-ақ, балалар музейіне, балалар шығармашылығы орталығына, екі көрме залына, қалпына келтіру шеберханасына, зертханаларға, кәсіби қор сақтауға, оқу залы бар ғылыми кітапханаға, мәжіліс залы мен кәдесый дүңгіршектеріне арналған үй-жайлар көзделген.

Асан қайғы

Асан қайғы Желмаяға мініп, жиһан кезіп, «Жерұйық» дейтін ну орманды, көгорай шалғынды, сулы жер, қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын қоныс іздейді. «Елді сол жерге қоныстандырсам!» - деп, арман етеді. Жүрген жерінде жақсы қонысқа да, жаман қонысқа да баға беріп отырады. Түркістанның қасында ескі қорған қала Сауранды көргенде: «Әттеген-ай, қорғанды ай тақырдың бетіне, Шөлістанның өтіне салған екен. Сарқырап аққан суы жоқ, жайқалып тұрған нуы жоқ - түбі тұрақты қала бола алмас», - деген екен. Асан қайғы Маңғыстауға үш барып, үш қайтыпты. Асанның екі баласы: «Маңғыстау малға жайлы қоныс бола алар ма?» - дегенде, Асан қайғы: «Түбінде мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы жер болмас», - депті. Жетісуды көргенде: «Мынау Жетісудың ағашының басы сайын жеміс екен, шаруаға жақсы қоныс екен», - депті. Баянауыл тауын көргенде: «Баянға жаймай, қой семірмес», - деп, Асан қазіргі Баянауылды өзіне жайлау етіпті.

Қаратал өзенінің өлкесін көргенде: «Ей, сарқырап аққан Қаратал, артың кең, алдың тар-ау!» - депті. Өйткені бұл өзен құмға сіңіп жатады екен.

Қазақстан туралы

Қазақстан - Шығыс Еуропа мен Орталық Азияда орналасқан мемлекет. Бaтысында Еділдің төмeнгі ағысынан, шығысында Алтай тауларына дейін 3000 километрге, солтүстіктегі Батыс Сібір жазығынан, оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне 1 600 километрге созылып жатыр. Қазақстан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ өзені және Еділ-Дон каналы арқылы Азов және Қара теңіздерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан - ең үлкені.

Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзақ шекара солтүстігінде Ресеймен - 6 467 километр құрайды. Оңтүстігінде - Түрікменстан - 380 километр, Өзбекстан - 2 300 километр және Қырғызстан - 980 километр, ал шығысында - Қытаймен - 1 460 километр шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы - 13392,6 километр. Батыста Каспий теңізімен, оңтүстік батыста Арал теңізімен шайылады.

2016 жылдың 1 қаңтарға елдегі тұрғындар саны - 17 670 957 адам бұл әлем бойынша 64-орын. Жер көлемі жағынан әлем елдерінің ішінде 9-орын алады (2 724 900 км²).

Туған жер

Туған жер - адам өмірінде киелі орын алады. Нақты осы жер оны елімен, өткенмен және болашақпен байланыстырады. Міне, сондықтан да тіпті балалық шақтан бастап-ақ адамда отанға деген махаббат сезімі оянады. Әрбіріміз үшін Отан ошақ басынан басталады: туған жер, туған көше, туған қала немесе мен үшін туған кент. Менің Отаным кішкентай болса да, мен үшін аса қымбат жер Бестөбе кентінен басталады. Дәл осы жерде менің көңілді де, шаттықты, уайымсыз балалалық шағым өтті. Үйдің маңындағы аулада ойнағаным және бала-бақшаға барған көше әлі есімде. Сол кезде ол маған өте ұзын болып көрінетін. Мұнда көлік сирек жүретін, бірақ серуендеп жүретін адамдар көп болатын.

Иә... Туған жер ұзаққа қиып жібермейтін. Сен әрқашан өзің бармасаң да, оймен қиялдап туған көшені, есіктің алдын, «Қызым, үйге кір...»деген ананың сөздерін еске түсіресің. Жүректің әлсіздүрсілі естіледі.

Қазір бойжеттім, бірақ та өмір бойы мен үшін балалық шақтағы туған аула мен көше - менің кішкентай Отаным. Сонымен бірге мен елімнің бір бөлшегімін, оның бүгіні мен болашағымын.

Абайдың жұмбағы

Абай үйінде отырып, өзінің досы Бегештен:

- Дауасыз не? арзан не, қымбат не? - деп сұрапты. Бегеш оған:

- Дауасыз - кәрілік; арзан - өтірік; қымбат - шындық,- деп жауап береді. Абай риза болады.Тағы бірде үйіне Төлтай, Ошыбай деген кісілер келгенде Абай:

- Қаттыда не қатты, тәттіде не тәтті? - деп сұрайды.Ошыбай:

- Құрттың ақ малтасына қосып жеген қанттан тәтті бар дейсіз бе? - дей бастағанда, Төлтай құрдасы Ошы байға кейіп:

- Әй, сен оттама! Қатты деген жоқшылық, тәтті деген жан емес пе? - депті. Абай мырс етіп күліп:

- Жарайсың, Төлтай! - депті.

Қамқорлық

Назымбек екiншi кезекте оқиды. Жер тайғақ. Асыға басып, мектебiне келе жатыр. Бiрер рет аяғы тайып кетiп құлап тұрды.

Өзiмен бiрге оқитын Нақысбектi жолда кездестiрдi. Ол бiр кiшкентай баланы қолтықтап алған. Бала еңiреп жылап келедi.

- Мына бала сенiң iнiң бе? - деп сұрады Назымбек.

- Жоқ. Құлап, аяғын ауыртып алған екен.

- Оны қайда апарасың?

- Дәрiгерге көрсетiп, жарасын таңғызып берейiн. Екеулеп апарып салсақ қайтедi? - деп өтiнгендей болды Нақысбек.

- Сабақтан кешiгемiз ғой...

- Мен кешiксем, Күлпәш Құлекеноваға айтарсың, мертiккен баланы дәрiгерге әкеттi деп.

- Айтайын, көп жүрiп қалма! - деп, жүгiре жөнелдi Назымбек. Нақысбек арқалап алған бала зар қағады. Ауырсынып, шырылдауына қарағанда аяғы сынған болу керек.

- Жылама, қазiр дәрiгерге жетемiз, таяу қалды. Сенiң атың кiм?

- Төлеген...

- Ал, Төлеген батыр, мойнымнан мықтап ұста, тез жеткiзе қояйын, - Нақысбек Төлегендi хирургке алып келдi. Олар айнаға түсiрiп, сынық бар дептi. Емханаға салатын болды. Хирург Нақысбекке:

- Кiшiге көрсеткен қамқорлығың үшiн саған рақмет! - деп, басынан сипап, арқасынан қақты. Ендi Нақысбек мектепте қарай жүгiрдi.

Әдеп

Бiр жұрттың бас әкiмi екiншi бiр байға жолығысып сөйлесiп тұрғанда, қасынан бiр жарлы мұжық өтiп бара жатып иiлiп, бас ұрып сәлем бердi дейдi. Оған қарсы әлгi үлкен әкiм төре онан да төменiрек бас ұрып сәлем алды.

Қасындағы бай:

- Тақсыр, осынша жүрттың үстiнен қараған әкiмсiз, осы бiр мұжыққа неге сонша бас ұрасыз? - деп айтты дейдi.

Сонда әкiм:

- Ешбiр iлiм-бiлiм үйренбеген мұжық сонша иiлiп, әдептiлiгiн көрсеткенде, мен онан әдепсiз болып қала-йын ба? - дедi дейдi.

Кино

Бала кезінен Бикен Римова театрды өте ұнатқан. Ол драмалық үйірмелерге қатысып, олимпиадаларда жүлделі орындарға ие болған. Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық театрының болашақ әртісіне Қалибек Қуанышбаев, Күләш Байсейітова, Құрманбек Жандарбеков сияқты қазақ драмалық өнерінің шеберлері көп әсерін тигізді. Жас актрисаның сахнаға тұңғыш шығуы - Мұхтар Әуезовтің «Еңлік-Кебек» трагедиясындағы Еңлік рөлі. Онда ол кейіпкердің бүкіл драмалық өмірін көрсете білді. Жиырма жыл бойы Еңлік бейнесі Бикен Римваның орындауымен сахна төрінде жұлдыздай жарқырап жүрді.

Актриса әрбір кейіпкерге тән өз бейнесін дәл сомдай білді. Оның сахна төрінде ойнаған рөлдері - қайталанбас бейнелер. Көпшілігімізге Бикен Римова «Өжет қыздарға» - Баршагүл, «Тақиялы періштедегі» - Жамал, «Менің атым Қожадағы» - ана бейнесі және «Тоғысқан тағдырлар» теленовеелласындағы Гүлбибі апа кейіпкелері арқылы белгілі.

Домбыра

Домбыра - қазақ халқының ең кең тараған екі ішекті, көп пернелі музыкалық аспабы. Ол - қазақтар өмірінде маңызды орын алатын, өзіндік музыкалық сипаты бар аспап. Алғаш эпикалық дәстүр шеңберінде жыр, толғау, термелерді сүйемелдеуге қолданылған домбыра кейін аспаптық шығарма - күй жанрының қалыптасуына ықпал еткен. Қазіргі кезде домбыра жеке әнді сүйемелдеуге, күй тартуға, халықтық-фольклорлық музыкада, классикалық шығармаларды орындауға қолданылатын, мүмкіндігі кең музыкалық аспап болып табылады. Домбыра ежелде қазақтың тарихын баяндаған музыкалық аспаптардың бірі.

XIX ғасырда қазақ халқының тұрмысында анағұрлым кең тараған Музыкалық аспап екі ішекті домбыра болатын. Егер бұрынғы заманда көне аспаптар ән, жыр, ертегі-аңыздарды сүйемелдеу үшін ғана қолданылған болса, енді домбыра жеке шығарма орындауға арналып, күрделі аспаптардың қатарына қосылды.

Әртүрлі ескерткіштерге, сондай-ақ этнографтардың жазып қалдырған еңбектеріне жүгінсек, домбыра және өзге халықтардың осы тектес аспаптары тіпті сонау орта ғасырларда белгілі болған екен. Өзбектердің домбыраға өте ұқсас екі ішекті дутары алғаш рет әл-Хусейнидің «Музыкалық канон» деген трактатында ауызға алынды.

Қобыз

Қобыз - таңқаларлық пішінді және ғажайып сазды, бай тембрлі аспап. Қобыз ең көне аспаптардын бірі.

Қобыз екі шекті 40-қа тарта аттың ұзын қылы керілген ысқышы бар аспап. Қылқобыз аталуы да осыдан болар. Қобыз үнінің төмендеп қайта жоғарылап дыбыс шығаруы - шектеріне саусақтың ұшын ғана тигізіп, сәл ғана басып шертіп, керілген қылды ысқышпен үйкеп ысқылап тарту арқылы ысқышты аспапқа «іліп қойғандай» етіп көлденең ұстап ысқылап сүйкеп-сүйкеп көсеп-көсеп жібергенде флажолетті обертонды қою-қошқыл сазды мұңлы болып шығады.

Біреулер оны құс даусына ұқсатады: « - Оның даусы аспаптың шегін аттың жалынан керілген қылдан тартылған еспе ысқышпен үйкелегенде аққудың үніне ұқсас дауыс шығады» - дейді (П. Паллас). Енді біреулер қобыз үнін адам даусына ұқсатады (Б. Сарыбаев) ащы, зарлы, өксікті үн шығарады деген де пікір айтады. Кобыздын 4000 жылдык тарихы бар.

Қобыздың саз аспабы ретінде тағдыры тайғақ, жолы тар, қиын-қыстау болды. Бұл аспап қазақ халқының тарихи-этникалық мәдениетінің көне көзі, рухани қазына мүлкі, эпостық және аспаптық музыкалық өнерін күні бүгінге дейін сақтап жеткізуші ұлттық мұра бола тұра, ол өзіне деген кертартпа ескілікті көзқарастан арылмай ақталмай-ақ қойды. Әу бастан-ақ қобыз бақсының, бақсылық жасаудың құралы деген пікір қалыптасқан болатын.

Сыншы бала

Баяғыда бір баланы жат жұрттықтар тұтқындап, еліне алып кетіпті. Еліне әкелген соң, қой бақтырып қойыпты.

Бала қой бағып жүріп, далада қалған қу бастың қасына келіп: «Сенің арғымақтың басы екенінді кім білсін, менің Тортай сыншының баласы екенімді кім білсін?» деп зарлайды екен.

Күндердің күнінде баланың қожасы үш арғымақ әкеліп балаға сынатыпты.

- Бала, мына арғымақтардың қайсысы жүйрік? - деп сұрапты. Бала:

- Мен білмеймін, әкем білетін еді, - депті.

Мұнан соң бай сәйгүліктерді балаға бақтырып қойыпты. Бала ең тұлпарын танып, жарата беріпті. Бір күні бала тұлпарға мініп, еліне тайып отырыпты. Жат жұрттықтар жабыла қуыпты. Бірақ бала оларға жеткізбей кетіпті. Сөйтіп аман - есен еліне жетіпті.

Еріншек

Ешбір жұмыс тындырмас, шөптің басын сындырмас, еріншек бір етікші болыпты. Еріншек етікшінің үш ешкісі бар екен. Күн суытып, қыс түсіпкележатқанын көре тұра еріншек ешқандай қам жасамапты. Ешкілеріне азықтық жем-шөп жинамапты. Бір түнде боран қар жауады да, жердің бетін ақ көрпе бүркеп қалыпты. Ешкілері енді бұрынғыдай өрістеп жайыла алмай, суық қорада бүрісіп, дірдектеп тұрады.

Етікші, керек десең, сыртқа шығуға да ерініп, әйеліне:

- Барып көріп келші, ешкілерге не болып жатыр екен,- деп жұмсайды.

Әйелі барып көріп келеді де:

- Бір ешкі өліп қалыпты,- дейді. Сонда еріншек:

- Е, мал іші болған соң, өлім-жітімі де болады ғой,- деп жата беріпті.

Ертеңіне еріншек ешкілерді көріп келуге әйелін тағы жұмсайды.

- Тағы бір ешкі өліп жатыр,- деп келеді әйелі. Еріншек келесі жамбасына аунап түсіп:

- Мал іші болған сон, өледі де,- дейді де қояды.

Үшінші күні етікші әйелін малды көріп кел деп тағы да жұмсайды. Әйелі жалғыз ешкінің де қатып қалғанын айтып келеді. Сонда етікші жаны жай тапқандай, бір аунап түсіп:

- Бәйбіше, біздің малдың өлімі осымен тыйылған да шығар,- депті.

Жер мен күн

Бірде Күн мен Солтүстіктің үскірік Желі бірінен - бірі күштімін деп, айтысып қалды олар ұзақ айтысты, ақырында, сол мезетте үлкен жолмен келе жатқан жолаушыны көріп қалды да, өз күштерін соған жұмсап, сынаспақ болды.

• Бері қара, - дейді Жел, - менің күшімді көр, қазір мен анау жолаушының үстіндегі шекпенін кірпік қаққанша ұшырып түсіремін!

Сөйтті де, екілене ышқынды ай келіп. Жел екпіні неғұрлым күшейген сайын, жолаушы да қасарыса ерегіскендей, шекпенін мықтап қымтай түсті де, әрі қарай кете барды. Жел құтырына ызаланып, байғұс жолаушыны жаңбыр мен қарға көмді. Желге зығыры қайнаған жолаушы белін мықтап буынып, шекпенінің етек-жеңін қаусырынып алды. Енді Жел жолаушының шекпенін ұшырып түсіре алмағанына өзі таңданып қалды.

Қарсыласының айласы құрығанына Күн күлді де, бұлт арасынан сығалап, жер бетін қыздыра жалын атты, қатты жаураған байғұс жолаушыға да жылу төкті. Күн сәулесінің ыстығы пысынатқан жолаушы жадырап сала берді де, Күнге алғысын жаудырды. Сонан соң шекпенін шешіп, ерінің артына бөктеріп алды.

- Көрдің бе, - деді сол кезде жайдары Күн ызаға булығып тұрған Желге. - Қаһар төгіп, босқа ашу шақырғаннан гөрі мейірімділік пен қайырымдылық жүз есе артық!

Ағаштар неге ашуланды?

Жадырап көктем туды. Қар тез еріді де, аз күнде төңірек қарайып, құрғап шыға келді.

Мектепте көшелерді көгертіп, ағаш отырғызу апталығы басталды.

Оқушыларды түгел қызықтырған бұл бастама тек Алмабекке ұнамады.

Бірақ жұрт бір кісідей кіріскен істен Алмабек шетте қала алмады. Бірнеше жас тал, терек, қайың әкеліп, басқалардың үлгісімен терезе тұсына тізіп отырғызды.

Алмабек осымен істі тыңдыға санады. Өзгелер отырғызған ағаштарын суарып, түбін қопсынып, мәпелеп күтумен болса, бұл оның бірін де істемеді.

Жаз шықты. Көктемде отырғызған ағаштар ешбір күтім көрмеген соң, тамырланып кете алмай, шөгіп, шала-жансар жұтып тұрды.

Бұл қайғылы халді самал жел өзен бойындағы орманға жеткізді. Бір күні Алмабек орманға барып еді, оны ағаштар қоршап алып, үйіне қайтармады.

-Сендерге мен не жаздым?.. - деп, Алмабек жылап жіберді. Сол кезде төбесі көк тіреген, көпті көрген, көп жасаған орман атасы - кәрі еменнің гүжілдеген жуан даусы естілді.

-Сенің жазығың сол: біздің бірнеше жас шыбықтарымызды үйіңнің қасына отырғызбақ болып, қазып әкетіп едің, нағыз азап халне салып қойыпсың. Жайқалып өстіп тұрсақ, қыстықтың көркі емеспіз бе? Сен осыны неге түсінбейсің, неге бағаламайсың? - деді қарт емен.

-Кешіріңдер. Мен отырғызған ағаштарымды бүгіннен бастап мәпелеп, күтуге уәде беремін, - деді Алмабек.

-Жарайды, -деді қарт емен, олай болса, бар үйіңе ...

Табиғат тәрбиесі

Біз тау болып үйіліп жатқан құмырсқаның илеуіне келдік. Құмырсқаның бірі кіріп, бірі шығып, сапырылысып, құжынап жүр. Бәрі қимыл әрекет, қауырт іс үстінде.

- Әке, мынау не төбешік?- дедім.

- Бұл - құмырсқаның илеуі.-Илеу деген не?

- Илеу - құмырсқаның үйі, мекені деген сөз.

- Бүкіл құмырсқа бір - ақ үйде тұра ма?- Иә, бір үйде тұрады.

- Олар тату тұра ма?

- Тату болмаса, бір үйде тұра алмаған болар еді ғой ...

Баласы қалың қарағай өскен орманды көріп:

Әке, мына қарағайлар да бір үйде тұра ма? - деп сұрады.

Иә, бұл қарағайлар да қауым болып, бір-біріне жақын өседі.

Сөйтіп, баласы табиғаттың елеусіз тамашаларын біліп, көзімен көріп, қызықтап қайтты.

Астрономия

Ерте заманнан-ақ адам баласы аспанға назар аударып келеді. Күндіз олар көз шағылысқан күнді, түнде жымыңдаған жұлдыздар мен формасы өзгеріп тұратын айды көрді. Келе-келе жұрт аспан туралы тиянақты білім алып, ғылымдардың ішіндегі ең көнесі саналатын - астрономия ғылымы туды.

«Астрономия» гректің екі сөзінен құралады: «астрон» - жұлдыз, «номос» - заң деген сөз.

Аспан әлеміндегі күнді, айды, жұлдыздарды зерттейтін ғылым - астрономия адамдарға өте қажет. Ол уақытты дәлме-дәл білуге жәрдемдеседі, ол географқа, саяхатшыға, теңізшіге, ұшқышқа да керек-ақ. Техника саласындағы тамаша табыстардың нәтижесінде адам Жердің тарту күшінен сытылып шығуға мүмкіндік алды. Бірақ астрономиялық білімі болмаса, адам аспан әлеміне космос корабльдерін ұшыра алмаған болар еді.

Әлем кеңістігі

Әлем кеңістігін орысша «вселенная», грек тілінде «космос» деген сөз көбірек қолданылып жүр.

Ал енді әлем кеңістігі дегеніміз не?

Біздің жеріміз - Күн жүйесінің кішкене бір бөлігі. Күн жүйесінің өзі - Галактикадағы құртымдай арал, ал осы алып Галактика аспан әлеміндегі бір бозғылт дақ сияқты ғана. Мұндай жүздеген миллион галактикалар бар деп есептейді астрономдар.

Әлем кеңістігі шетсіз-шексіз.

Өте зор шапшаңдықпен самғап бара жатқан зымырандағы ер жүрек зерттеушілерді көз алдыңнан өткізші. Тіпті олардың мың, миллион жыл ұшқан екен делік. Сонда олар әлем кеңістігінің шегіне жата алар ма еді? Айта көрмеңіз!... Зерттеушілер қанша ұшса да, әлем кеңістігінің шегіне жете алмайды. әлем кеңістігі шексіз. Адамның әлем кеңістігі жөніндегі білімі қанша артқанмен, оның сырын түгелдей білу мүмкін емес.

Галактика

Ашық түнде далаға шығып, жоғары қараңдаршы. Аспанды белдеулей созылған жарық жолақ бірден көзге түседі. Құс жолы төгілген сүт сияқты. Сондықтан да оны гректер Галактика деп атаған. «Галактикос» грекше сүт деген сөз. Бізде оны Құс жолы дейді.

Жер - біздің үйіміз, Күн жүйесі - туған қаламыз, ал Галактика - көптеген ғажайып күн қалалары бар самсаған жұлдызға толы мемлекетіміз секілді.

Жұлдыз да - Күн. Жұлдыздар бізден тым алыста жатыр. Олардың титтей боп көрінетіні де содан. Ал өте алыстағы жұлдыздарды жай көзбен көру мүмкін емес, олар ұласып, ақ жолақ боп көрінеді. Құс жолы дейтініміз де сондай жұлдыздар.

Галактика үлкен. Бірақ ол да шетсіз-шексіз әлем кеңістігінің болымсыз бір бөлігі ғана.

Болашаққа кім барады?

Мен әрқашан өзiм түсiнбейтiн сөздi көкемнен сұрап алам. Мұндай сұрақтарыма көкем қуанады да, ерiнбей жауап бередi.

Бiр күнi:

- Көке, Болашақ деген кiм? - деп сұрадым. Көкем менiң сөзiмдi естiмеген адамша, газетiн оқып отыра бердi. Тiптi мазасын алып, қыңқылдай берген соң, ол «кiм десем екен?» дегендей, бетiме бiр қарап алды да:

- Болашақ - бiздiң туысқанымыз, - дедi.

- Туысқан болса, үйiне неге қонақка бармаймыз? - Көкем күлдi.

- Барамыз. Ертең түстен кейiн жолдастарынды ертiп кел, мен сендердi Болашақтың ауылына алып барайын, дедi арқамнан қағып.

- Жаяу барамыз ба?

- Жоқ. Болашаққа еш уақытта жаяу баруға болмайды, тек машинамен барамыз.

- О кiсi алыста тұра ма, көке?

- Онша алыс емес, мына таудың iшiнде.

- Ой, ол алыс қой, көке.

- «Көрiнген таудың алыстығы жоқ» деген сөз бар.

- Ол машинаға алыс па?

- Болашақ - әжең сияқты жақсы кiсi. Не сұрасаң да аямайды.

2. Негізгі мектепке арналған қазақ тіліндегі мәтіндер

Оқылым

Отбасындағы дәстүр мен мерекелер

Дәстүрлі қазақ қоғамында жасы үлкен адамдарды құрметтеу рәсімі ежелден бар болатын. Ондай құрмет жасы үлкен кісінің қай рудан, қай жүзден, қай ұлттан екендігіне қарамай көрсетілетін. Олар барлық мерекелерде, жиын-тойларда құрметті орындарға, төрге шығарылады. Жиналыстарда олар елеулі рөл атқарады. Жастар олардың айтқан сөзін жерге тастамай, мүлтіксіз орындайтын. Жас жігіт үшін үлкен табақтан ақсақалдың өз қолынан ет асау ең жоғары марапаттың белгісі саналатын. Кіші іні үлкен ағаның рұқсатынсыз дастарқан басына өз бетінше ешқашан отырмайтын. Жас адамның үлкен кісінің, әйел адамның ер азаматтың алдын кесіп өтуі көргенсіздік деп есептелінетін. Жасы кішілердің жасы үлкендерге дауыс көтеруіне, үлкен кісінің сөзін бөлуіне, барып тұрған әдепсіздік ретінде, үзілді-кесілді тыйым салынатын.

Мектеп өмірі

Назым мен Бейсенгүл - түйдей құрдас, тату дос. Қашан көрсең де, жұбын жазбайды. Ойынды да бірге ойнайды, сыныпта да бір партада отырады. Екеуі қабақ шытысып көрген емес. Сабақты да жақсы оқиды. Оларды мұғалімдер де, балалар да сыйлайды, қадірлейді. Әрі кішіпейіл, әрі достықты қадір тұтатын екеуінің мінезі мен ісі басқаларға ұнайды. Тентек Мәліктің өзі де:

• Назым мен Бейсенгүл жақсы жолдасымыз,- деп мойындайды.

Оқушылар жиынында бұл екеуін оқушылар кеңесінің мүшелігіне басқалардан бұрын ұсынған да осы Мәлік.

Қазақстандағы жан-жануарлар мен өсімдіктер әлемі

Қазақстанда өсiмдiктердiң 15 мыңдай түрi бар. Оның 2 мыңнан астамы балдырлар, 5 мыңдайы - саңырауқұлақтар, 600-ге жуығы - қыналар, 500-ге жуығы мүк тәрiздiлер және 6 мыңнан астамы - жоғары сатыдағы түтiктi өсiмдiктер.

Ал жануарлар әлемі тіптен ерекше. Қазақстан жерiнде сүтқоректiлердiң 180, құстың 500, бауырымен жорғалаушылардың 52, қос мекендiлердiң 12, балықтың 104-ке жуық түрi бар. Омыртқасыз жәндiктер шаян тәрiздiлер, ұлулар, құрттар бұдан да көп. Тек жәндiктер түрлерiнiң өзi-ақ 30 мыңнан асады. Қазақстанның солтүстігіндегi орманды дала белдемiнде бұлан, елiк, ақ қоян, сұр тышқан, су егеуқұйрығы, орман тышқаны, бұлдырық, ақ кекiлiк, көл айдындарын су құстары - аққу, қаз, үйрек, шағала, тарғақ, қасқалдақ мекендеген. Кең байтақ Қазақстан жерiн мекендеген жан-жануарлар мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынған.

Ежелгі көшпенділер мәдениеті

«Мәдениет» деген ұғымның аясы өте кең. Адам ой-санасы мен өрекетінің нәтижесінде туындаған құндылықтарды біз мәдениет дейміз. Көшпелілердің рухани мәдениетінің өз даму ерекшеліктері бар. Ол көшпелілердің тіршілік қарекетінің, тұрмысының ерекшеліктерінен туындайды. Көшпелілер өз тұрмыс-әрекетіне лайықты мәдениет қалыптастырған. Көшпелілердің материалдық мәдениеті көші-қонға ыңғайланып жасалған. Мұндай таза көшпелі мәдениет үлгілеріне біз жиналмалы, жығып-тігуі өте жеңіл киіз үйді, ер-тұрман, ат әбзелдерін, теріден, ағаштан жасалған бесігін, басқа да тұрмыстық заттарын жатқызамыз.

Көшпелілердің рухани мәдениеті тіптен бай. Мал шаруашылығы - егіншілікке карағанда бұқара халықтың барлығы қамтылмайтын, қамтығанның өзінде көшпелі кауымның бос уақыты көбірек болатын шаруашылық түрі.

Су - өмірдің нәрі

Сусыз тіршілік жоқ, ол бүкіл тірі жан иесінің бойында бар. Мұхиттар мен теңіздерді, өзен-көлдерді былай қойғанда, жер астында да, топырақта да су бар. Мұздықтар мен айсбергтер де қатып қалған су болып табылады. Су атмосферада да аз емес, онда ол бұлт, тұман, бу және жаңбыр мен қар түрінде болады. Бұл - судың негізгі қасиеті. Ол сұйық, қатты және газ тәрізді үш түрлі күйде кезігеді.Судың көптеген заттарды оңай ерітетін және бір маңызды қасиеті бар. Табиғатта қоспасы жоқ, тап-таза су дегенді таппаймыз. Таза суды тек лабораториялардан ғана алуға болады. Ондай судың ешбір дәмі жоқ, онда тірі организмге қажетті тұздар да болмайды.

Әлемдегі ірі кітапханалар

Мұрағатында 5 000 000 кітабы бар кітапхана бар екенін білесіз бе? Әуесқойлықпен кітап сөресіне бір-бірлеп кітап жинаудан бастаған Джей Уокердің үйі бүгінде әлемдік деңгейдегі ең таңғажайып кітапханалардың бірі. Мұндай кітапханалар әлемде сирек кездеседі деуге болмайды. Солардың қатарында Джей Уокердің Риджфилдегі үйіде орналасқан, адамзат тарихындағы ең үлкен көп деңгейлі лабиринт тәрізді құрылған кітапхана. Онда 50000 кітап және музейлік деңгейдегі артефакттар бар.

Ал Швейцариядағы Сен-Галль аббаттығының кітапханасы - ортағасырлық кітаптарға ең бай кітапхана. 2005 жылы жүргізілген санақ бойынша мұнда 160000 кітап бар.

Сонымен қатар, Дублиннің Тринити-колледжінің кітапханасы - Ирландиядағы ең үлкен ғылыми кітапхана. Мұнда 5000000 кітап бар, соның ішінде манускрипт, карта және ноталар да қамтылған.

Денсаулық - байлықтан қымбат

Денсаулық - табиғаттың ең қымбат сыйы. Денсаулықты сақтау үшін дұрыс тамақтануға, уақытында демалуға, дене қимылымен айналысуға көп көңіл бөлу қажет. Әсіресе жасы ұлғайған адамдарға майлы тамақтарды көп жеуге болмайды. Оның орнына сүт, көкөніс тамақтарын пайдаланған дүрыс. Денсаулық сақтауда дұрыс тамақтаудың маңызы зор. Ал спортпен айналысу - денсаулықты жақсартады. Спорттың ең қарапайым түрі - жүгіру. Күн сайын таңертең үйдің маңайында, саябақта жарты сағатгай жүгіруе болады. Егер жүгіруге дәрігер рұқсат етпесе, таңғы таза ауада серуендеуге болады. Әртүрлі жаттығулар жасауға болады.

Менің Тәуелсіз Қазақстаным

Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан бері көптеген жетістіктерге қол жеткізіп келеді. Қазақстанның ең үлкен жетістігі - ұлтаралық келісім мен бейбіт өмір. Оны біздің елге келген Рим Папасы да атап айтқан болатын.

Қазақстан мемлекеті - Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі. Қазақстанның өз армиясы бар. Біздің елімізде Жер шарында кездесетін кен байлықтарының бәрі бар. Қазақстан дамыған елдердің қатарына жатады.

Біздің республикамызды дүние жүзіні көптеген мемлекеттері біледі.

Аспан әлемінің құпиялары

Галактика - бәріне ортақ бір центрден айналатын сансыз мол жұлдыздардың алапат үлкен жүйесі. Аспандағы жай көзбен көрінетін самсаған 6000 жұлдыз Біздің Галактика деп аталатын бір ғана галактикаға жатады. Кейде «Сүт Жолы» деп те атайтын Біздің галактикада жай көзге көрінбейтін 200 миллиардтай жұлдыз бар. Оған аспан күмбезін белдеулеп жатқан, шашырап төгілген сүтке ұқсас, ақшыл жолақ та кіреді. Бұл жолақты Сүт жолы, ал қазақтар Құс жолы деп атайды.

Күн - Жерден орташа алғанда 150 млн. км қашықтықта орналасқан. Ол осы Галактиканың кішігірім жұлдызы. Жарық Жер бетіне секундна 300000 км жылдамдықпен 8 минутта жетеді. Жарық бір жылда 9 460 528 405 000км жол жүреді - осы қашықтық астрономияда бір жарық жылы деп аталады.

Компьютердің тілін табу өнер

Қазіргі кезде мемлекетіміз бәсекеге сай 50 елдің қатарына кіруді көздеп отыр. Ол үшін жастар және әрбір қазақ азаматы жаңа ақпараттық-комуникациялық технологияны жетік меңгеруіміз қажет. Қазір адамдар қызмет орнында да, үйде де компьютермен жұмыс істей береді. Оның өмірімізге, кеңінен енгені соншалықты, бала біткен ойыншықпен емес, компьютермен ойнап, өзінің өміртанымын ғаламтордағы желі ішінде қалыптастырады. Қазіргі күнкөріс қамы мен заман ағымының күрделілігі, көптеген ата-аналар тәулік бойы балаларының тыныс-тіршілігіне бақылау жасай алмай, олар шектен тыс бейне монитордың алдында отырғандықтан денсаулығына зор зиянды әсер алады. Бірақ та, компьютермен жұмыс істеу барысында оқушылар техника қауіпсіздік ережелерін сақтаса,ол біздің ақылды, сүйкімді, қайырымды досымыз бола алады.

Қазақстандағы ұлттар достастығы

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев: «Қиындық атаулыны жеңетін бір - ақ күш бар, ол - бірлік, ендеше жеріңді қорғау үшін бірлік қаншалықты қажет болса, тәуелсіздік жемістерін, бүгінгі қол жеткізген табыстарымызды сақтап қалу үшін ол сондай қажет. Қазақстанның болашағы тек қана халықтардың ынтымағында» - деген бағдар сілтеді.

Елдегі ұлтаралық келісім мен жарастық мәселелеріне үлкен ықпалын тигізіп келе жатқан ұйымдарының бірі - Қазақстан халқы Ассамблеясы болып табылады. Көп жылдан бері қызмет атқарып келе жатқан осы қоғамдық институт халықтар мен ұлттардың біртұтастығын сақтауды қамтамасыз етудегі басты міндеттерді тиімді түрде шешіп келеді. Бұл ұйымның алдына қойған мақсат-міндеттерінің бірі - нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге қатысына, қандай әлеуметтік топқа жататындығына қарамастан республика азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының теңдігін, халықтар достығы мен ұлтаралық келісімді нығайту мен сақтау болса, бұл міндеттер табысты түрде іске асып келеді.

Ұлы Дала табиғаты

Табиғи-рекреациялық нысандарға Солтүстік Қазақстан аймағындағы - Көкшетау, Бурабай, Баянауыл, Ерейментау, Шығыс Қазақстан аумағындағы - Марқакөл, қазақстандық Алтай, Оңтүстік Қазақстан жеріндегі Батыс, Солтүстік Тянь-Шань, Алтынемел таулары, Жетісу алабы, Батыс Қазақстандағы - Үстірт, Мұғалжар, Каспий ойысы, Жайық өңірі, Орталық Қазақстандағы Қарқаралы, Қызыларай, Бектауата, Ұлытау және басқа да табиғи нысандар жатады. Сонымен бірге Алматы облысындағы ұлттық саябақтар мен қорықтардың туризмді дамытуда маңызы зор. Оларға Іле-Алатауы ұлттық саябағы, Түрген-Шамалған өзендері аралығындағы шатқалдар, Түрген, Есік, Талғар, Алматы, Қаскелең, Шамалған елді мекендері жатады. Алтынемел, Көкшетау, Бурабай ұлттық саябақтарында туризмді дамыту мемлекет тарапынан қолдау тауып, дамып келеді. Қазақстан аумағындағы 9 мемлекеттік қорықта да ғылыми-экологиялық туризмді дамытудың алғы шарттары қалыптасқан.

Ер есімі - ел есінде

Кеңес Одағының Батыры Ақан Құрманов қасиетті, киелі Атбасар өңіріндегі Қосбармақ ауылында 1918 жылдың 15-ші шілдесінде дүниеге келген.

Ақан Құрманов 1943 жылдың 28 қыркүйегінде Днепр өзенінен өту кезіндегі қиян-кескі шайқаста ерлікпен көз жұмды.

Ақан Құрмановқа 1944 жылдың 15 қаңтарында КСРО жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен «Кеңес Одағының Батыры» деген ең жоғарғы атақ тапсырылды.

«Ер елдің атын шығарар, ел ердің атын шығарар» деп дана халқымыз тегін айтпаған. Сондықтан да, елдің атын шығарған кешегі Ұлы Отан соғысының батырларын бүгінгі ұрпақтары ұмытуға тиіс емес.

Атбасар шаһарындағы орталық көшелердің бірі Ақан Құрманов есімімен аталады. Туған ауылы Қосбармақта ескерткіш бюсті орнатылды. Артында қалың елі отырғанда, кешегі өткен аруақты батыр бабаларымыздың есімі мәңгі ұмытылмайды.

Отан отбасынан басталады

Көшпелі және рулық-тайпалық негізде құрылған халықтарда туыстық байланыстар қоғамдық қарым-қатынастың негізін қалайды.

Отбасында негізгі туыстық қатынас ерлер жағымен есептелген. Сонымен қатар әйел жағымен де туыстық байланыстардың атаулары бар. Қыздан туған балаларды жиен деп, балалар үшін шешесінің туыстары нағашы, нағашы жұрт деп аталады. Қазақ салты бойынша жиенді ренжітуге болмайды, сұрағанын беріп, көңілін түсірмеуге тырысқан.

Туыстық жүйенің ең негізі, бел ортасы отбасы саналады.

Қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол: ата, әке, бала. Аталар мен әжелер - ауыл-аймақ, ағайын арасының берекесі, ақылшысы. Олардың әрқашанда мәртебесі биік болып, сый-құрметке бөленген. Өйткені үлкенді сыйлауды қадір тұтқан қазақ салты бойынша көргені мен тұрмыста түйгені көп, тәжірибесі мол адамның сыйға бөленуі заңды құбылыс деп танылған. Үлкенді сыйлау, ақылын тыңдау - көрегенділік. Дәстүрлі қоғамда ата-әженің тәрбиесін көрмей өскен бала болмаған. Ата-әжелер жыр, дастан, ертегі айтып немере-шөберелерін рухани байытып тәрбиелеп отырған.

Қазақтаң ежелгі дәстүрі бойынша тұңғыш немересін атасы мен әжесі өз қолына алып, немере ыстық болғандықтан, балаларынан да артық көріп, тәрбиелеген. Тұңғыш немерелер ата-әжесін өз әке-шешесіндей санап, туған әке-шешесін тек қана өскеннен кейін танып жатады. Кейде тұңғыш немересі кенже ұлының орнына, атасының қара шаңырағына ие болып та қалатын жайт кездеседі.

Қазіргі қазақ ауылы мен қаланың тыныс-тіршілігі

Кез-келген мемлекеттің даму барысында шешуші рөлді қалалар атқарады. Әсіресе ірі қалалар. Қалаларда адамдар көп шоғырланып, өте мықты экономикалық және интеллектуалды әлуетті қалыптастырады. Бұл процесс қалалардың өсуіне және ауыл шаруашылығының дамуына себебін тигізеді. Өнеркөсіп, ғылым, білімнің өркендеуі ірі қалалардың экономикалық есуінің діңгегіне айналды. Қалалар және оларды қосатын жолдар аумақтың сүйенетін қаңқасы тәрізді. Жалпы қалалар мен ауылдардың дамуы бір-бірімен тығыз байланысты.

Ірі қалалар - адамның шығармашылық әлуетін дамытуға мүмкіншілік береді. Қалалықтар қызмет түрінің көптеген түрлерін пайдаланып, жайлы қоныстанған және мәдениеттілігі жоғары болып келеді.

Таулар сыры

Әлем құпия мен тылсым сырға толы. Өз басым осындай кұпиялы мекендерге қатты қызғамын. Мен үшін қызықты тылсымға толы елдің бірі Тибет елі. Әлқисса әңгіме осы өңірдегі адамзат баласын өзіне аударған Кайлас тауы жәйында.

Кайлас - әлемдегі ең көп әрі ең ірі пирамидалар орналасқан өлке. Бұған Мысыр не болмаса Оңтүстік Америкадағы атақты пирамидалардың өзі тең келе қоймайды. Мәселен, бүгінге дейін жалпақ жаһандағы ең биік, алып пирамида Мысырдағы Хеопс деп саналып келді. Оның биіктігі - 146 метр. Ал Кайлас тауындағы пирамидалардың кейбірінің биіктігі - 100 метрден 1800 метрге дейін жетеді. Мәселен, бүгінгі ғылымның есептеуінше, Мысырдағы Ұлы пирамида Хеопстың салмағы 6,5 миллион тонна көрінеді (әрине, барлық құрылыс заттарын қос­қанда). Ықылым заман тұрмақ, мұндай алып құрылысты жүргізуге, жүздеген тонналық тас қа­быр­ғаларды шырқау биікке көтеруге қазіргі жетік техниканың мүмкіндігі келмейді екен.

Қуат көзін үнемдей білеміз бе?

Электр қуатын үнемдеу мәселесі жаһандық деңгейде ерекше маңызға ие. Оның балама көзін қарастыру үшін сарапшылар талай мәрте бас қосты. Осы бағыттағы жұмысты жүйелеу мақсатымен Қазақстанға БҰҰ өкілі Гордон Джонсон арнайы ат басын бұрды. Ол еліміздің бірқатар өңірін аралап, желдің соғу бағытына зерттеу жұмысын жүргізген.

Бізде жел қуатын пайдалануға арналған арнайы бағдарлама бар. Алғашқы жоспар негізінде сағатына 1,82 трлн. киловат қуат өндіру көзделген. Ал бағдарламаның екінші бөліміндегі бес мегаваттық жел қуаты бекеті Қытай шекарасына таяу Жоңғар қақпасы маңайынан орын алады.

Астана - мәдениет пен өнер ордасы

Астана қаласы - 1998 жылдан бастап мемлекетіміздің әкімшілік-саяси орталығы. Сонымен қатар мәдениет пен өнер, білім мен ғылым, озық технологиясы уақыт талабына сай дамыған қала.

Астанада Қ.Қуанышбаев атындағы қазақ музыкалық драма театры, М.Горький атындағы орыс драма театры, Тәуелсіздік сарайы, Бейбітшілік және келісім сарайы, Президенттік мәдени орталық, Конгресс-холл, «Жастар» сарайы, «Қазақстан» концерт залы, қалалық филармония және баса да бірсыпыра мәдениет ошақтары бар. Елордамызда көптеген жоғары оқу орындары мен колледждер, мектептер мен балабақшалар, балалар қалашықтары бар. Еліміздің бас қаласында спорттың дамуына да үлкен мән берілуде. «Қазақстан», «Алатау», «Астана» сияқты спорт кешендері, велотрек, мұз айдыны мен «Астана-Арена», Қ.Мұңайтпасов атындағы стадиондар соның куәсі.

Қазақстан қорықтары

Қазақстан аумағы қорықтар мен ерекше аймақты табиғатқа бай өлке. Қорық- аумағындағы барлық табиғи кешен толығымен шаруашылыққа пайдаланылудан алынған және үкіметтің қорғауында болатын жер не су кеңістігі, типтік, сирек кездесетін және бірегей табиғи кешендерді бүкіл компоненттерінің жиынтығымен қоса, сол қалпында сақтауға арналған, арнайы қорғау режимі бекітілген ерекше қорғалатын табиғи аумақ. Қорық - қорғалатын аумақ қана емес, сонымен қатар табиғатты қорғау жөніндегі мемлекеттік ғылыми мекеме болып табылады. Мұнда жабайы хайуанаттарға санақ жүргізу әдістері, оларға әсер ететін факторлар анықталып, саны сиреп бара жатқан жануарлар мен қоры азайып кеткен өсімдік түрлерін қалпына келтіру мәселесі терең зерттеледі. Қорықтағы табиғи ресурстарды сақтаудың жолдары белгіленеді.

Қазақстанда Ақсу-Жабағылы қорығы, Алматы қорығы, Барсакелмес қорығы, Қорғалжын қорығы, Марқакөл қорығы, Наурызым қорығы, Үстірт қорығы, Алакөл, Батыс Алтай қорықтары бар.

Болашақ мамандықтары

Мамандық таңдау - маңызды іс. Уақыт өте дәстүрлі мамандықтар сұраныстан айырылып, жаңа маман иелері пайда болады. Fast Future британдық агенттіктің футурологтары 2030 жылы сұранысқа ие болып, кең жайылатын мамандықтардың тізімін болжады.

Сонымен, айналдырған 17 жылдан кейін заманауи инженерлер мен сату бойынша менеджерлердің орнына мынандай маман иелері қажет болады: Наномедицина қызметкері, ғылым жетістіктері этикасының маманы, ғарыш туризм мамандарымен қатар климат өзгерісі бойынша маман болашақта ең жиі кездесетін мамандықтардың қатарында болады. Әрине, бұл мамандықтардың қатарын заманауи дамуға байланысты тағы да көптеген мамандықтар толықтырары анық.

Қазақстан және Ұлы Жібек жол

Ұлы Жібек Жолы - Қытай жерінен басталып, Қиыр Шығыс пен Еуропа елдеріне беттеген керуен жолы. Бұл жолдың басым бөлігі Орта Азия мен Қазақстан жерінің үстімен өтті.

Ұлы Жібек Жолы арқылы тек сауда жүйесі дамып қана қоймай, Шығыс пен Батыс өркениеті тоғысып, мәдениет және дипломатиялық қарым-қатынас орнады.

VI-VII ғасырларда Қытайдан бастау алған керуен Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан даласын кесіп өтетін. Отырар, Тараз, Сайрам (Испиджаб), Түркістан (Яссы), Суяб, Баласағұн сынды көне қалалар тек сауда ғана емес, мәдениет және ғылым орталықтары болды.

Ал бүгінгі таңда Жібек жолының тарихы жаңғыртылып, саяси маңызы зор жаңа дәуірі ашылғалы тұр. Қазақстан үшін Ұлы Жібек жолы мақтанышпен айтарлық ерекше жоба.

Жер байлығына аяулы көзқарас

Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экономикалық-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әртүрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді.

Олимпиада жеңімпаздары - Қазақстан мақтанышы

Жазғы Олимпи́ада ойындары - Халықаралық олимпиада комитетінің эгидасымен, 4 жылда бір рет өтетін жазғы және барлық маусымдық спорт түрлерінен орасан зор халықаралық жарыстар. Ойындар 1896 жылдан бастап өткізледі.

Қазақстан намысын қорғаушы спорт майталмандары да әр төрт жыл сайын осы айтулы додаға аттанады. Еліміздің мақтанышына айналған Олимпиада чемпиондарымыз да бар. Илья Илин, Серік Сапиев, Мая Монеза сынды чемпиондарымыз еліміздің намысын қорғап, көк байрағымызды әлем алдына шығарған.

Абайды оқы, таңырқа!

Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы (1845-1904) - ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер, либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.

Абай Шығыс пен Батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық трактаттар стилінде жазылған «Қара сөздері» - тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.

Қазақ ұлттық қолөнері

Қазақ ұлттық мәдениетінің ең байырғы, аса құнды салаларының бірі - қолөнері, оның ішінде ою өрнек болып табылады. Ою-өрнектер әсемдікпен, сәнділіктің белгісі ғана емес, сонымен бірге халықтың арман- ойының, тілек мүддесінің нышаны, осы тұрғыдан алып қарағанда ою-өрнектің мазмұндылық ерекшеліктері сан алуан. Бүгінгі ұрпақ өзінің ұлттық сезімдерін, өнерін жоғалтпауы қажет. Өнер адамға жақсы әсер ететін және оны тәрбиелейтін нәзік дүние.Оның құндылығы орасан зор. Сонау жазу-сызу шыға қоймаған ерте заманда адам өз ойын тасқа, сүйекке, ағашқа ойып, қашап түсіріп отырған. Қазіргі қолөнер саласындағы «сүйек ою өнері», «ағаш ою өнері» деген сөздер сол ерте заманда қалыптасқан ұғымдар. Қолөнердің сала-саласында кең қолданылып келген, өнердің өте көне әрі күрделі түрі- ою-өрнек өнері. Қазақтың қол тума сәндік өнерінің барлық түрлеріне де оюлар мен өрнектер алғашқы элемент ретінде қолданылады.

Саяхат және туризм

Ұлы Жібек Жолы бойында орналасқандықтан Қазақстан аумағындағы қалалар мен табиғаты ғажайып қорықты жерлер ежелден саяхат және туризм нысандары болып табылған. Қазақстандағы алғашқы туристік ұйымдар ХХ ғасырдың 20-30-жылдары пайда болды. Қазақстанда туризмнің танымдық, ойын-сауық, этника, экология, денсаулық сауықтыру, балалар, спорттық, аң аулау, балық аулау, атпен серуендеу және басқа да түрлері дамып келеді. Бұл үшін Қазақстан аумағы бойынша 700-ден астам саяхаттық маршруттар белгіленген. Оларға Қазақстанда жиынтық сыйымдылығы 33 мың орынды 372 әртүрлі категориялы қонақ үйлер қызмет көрсетеді.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі - қазақ тілін оқып-үйренеміз. Үш тілді білу - үлкен өнер

2007-2008 оқу жылынан бастап Қазақстанда үш тілде оқытуды негізу бойынша жаңа білім жобасы іске асырыла бастады. Бұл жобаға республика бойынша дарынды балаларға арналған 31 мамандандырылған мектеп қатысты. Жобаның мақсаты-әлемдік стандарт деңгейінде сапалы білім берудің негізгі бағыттарын анықтау.

Үштұғырлы тіл тұжырымдамасы-өмірлік қажеттіліктен туындаған игілікті идея. Өйткені қазіргі кезде күллі әлемге есігін айқара ашып, «ақылды» экономиканы енгізіп жатқан елдер қарыштап дамуда. Ал бұл бағыттағы толайым табыстарға, ілім-білім алып барар жол-ғаламшардағы үстемдік құрған тілдерді үйрену.

Уақыт - ұлы күш

Адам өміріндегі теңдессіз, баға жетпес құндылықтарының бірі - уақыт. Өмірдің өзінің басы мен шегі бар, ол уақытпен өлшенеді. Уақыттың қадірін оны жоғалтқан жақсы біледі, өміріндегі ыңғайлы сәттерін қолайлы пайдалана білмей, сан рет санын соққан жақсы ұғынады.

Уақыттың бағасын дұрыс анықтап, байыбын жете түсінген кешегі өткен көп ойшыл, дана, ғалым, кемеліне жеткен қанша жан ол туралы өз өсиеттерін айтып кеткен. Уақытты тиімді пайдалана білу өзгеріс-құбылысы әп сәтте-ақ түрленіп сала беретін осы заманда тіптен маңызы артқан. Өмір ағымынан қалыс қалмай, онымен бірге аяқ алып жүру үшін уақытты бағалай білу керек. Өйткені "әр минут - ақша" немесе «уақыт - ол ақша» деген түсінік бар.

Жердегі климаттық өзгерістер

Белгілі бір жердің климатын толық білу, оның басқа жердің климатымен салыстырғандағы ерекшеліктерін айыру, сонымен қатар берілген жердің климатының өзгеруін байқау тек көп жылдар бойы жүргізілген байқауларды жүйелеу, қорыту негізінде айқындалады. Жер шарының әр нүктесіндегі климаттың әртүрлі болуы - климат құрайтын факторлардың, яғни осы процестерді жасайтын географиялық жағдайлардың айырмашылығынан туады.

Планетаның беткі жазықтығын климаттық өзгешеліктері тұрғысынан бірнеше белдемдерге бөлу ұстанымы. Жер шарын тұтасымен орап өтетін осы белдемдердің жиектері ендік сызықтармен орайлас бағытталған. Әрбір климаттық белдем құрамында бірнеше климаттық атыраптар оқшаулануы мүмкін. Климаттық белдем деген ұғым аймақтық түсінік ретінде де қолданылады. Мысалы, таулы өңірлерге тән түрлі биіктік деңгейлерінің тек өздеріне ғана тән климаттык жағдайлармен сипатталуы осы деңгейлерді дербес климаттық белдемдер ретінде даралауға мүмкіндік береді.

Қазақстанның ежелгі қалалары

Жібек Жолы біздің заманымызға дейін III ғасырда сауда магистралі ретінде пайда болып, XVI ғасырға дейін қызмет етті. Жібек Жолының бойында орналасқан көне қалалар бірталай соғыс, өрт, аштық, апат-ойрандардың куәсі болды.

Ұлы Жібек жолының сан тарау жолдары Сырдария мен Таластың, Арыс пен Ертістің жағасында, тау шатқалдарына кіре берісте, асулар мен өткелдер маңында, таулар мен далаларда қоныс тепкен үлкенді-кішілі қалаларға барып тіреліп жатты. Бұл қалалардың кейбіреулерінің аттары барлық өлкелерге әйгілі болды, олар туралы еңбектерде, сөз болды, аңыздар сыр атқарады. Олар - Отырар мен Тараз, Түркістан мен Баласағұн, Испиджаб пен Суяб. Өзгелері түгелдей сауда-саттық ісіне тәуелді аралық сауда бекеттері ретінде белгілі болды.

Спорт және денсаулық күтімі

Спорттың адам өмірінде алатын орны зор екендігін бәріміз білеміз. Спортпен айналысқан адамның денсаулығы мықты, өзі шыдамды болады.

Біздің ата - бабаларымыз "тәні саудың - жаны сау" - деп бекер айтпаған. Спорттың қай түрімен айналысу адамның қабілетіне байланысты болады.

Бұл туралы ұлы ойшыл Ибн Сина да өз шығармаларында айтқан. Ол сондай - ақ спортты мағынасына қарай жеңіл, ауыр, ұзын, қысқа сияқты бірнеше түрге бөлген.

Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің "Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламасында халықты салауатты өмір салтына ынталандыруды басым бағыттың бірі ретінде атап көрсетті. Сондай-ақ, Президентіміздің қолдауымен 2003 жыл - денсаулық жылы болып жарияланған.

Ұқсатым. Сән. Талғам.

Киім адамзат үшін сыртқы ортаның әсерінен қорғаныш пен жылыну құралы ғана емес. Бұл-адам беделінің, қоғамдағы дәрежесінің бірден-бір көрсеткіші. «Адам көркі-шүберек» демекші ортамыз бізді киген киімімізге қарап бағалайды.

Тігіншілер мен сәнді дизайнерлер жылдан-жылға мыңдаған киім түрлерін ойлап шығарады. Соның арқасында әр адамның өз бейнесін өзгертіп, біркелкі болып қалмауына мүмкіндігі бар. Алайда, әр адам өзіне мтән стиль таңдайды. Бұл біздің мінезіміз бен өміріміздегі қызығушылықтарға байланысты.

Классикалық үлгідегі киімді өзіне сенімді адамдар таңдайды деген пікір қалыптасқан.

Спорттық үлгідегі киімді тек спортшылар ғана емес, көп нәрсеге көңіл бөле бергісі келмейтіндер де сүйіп киеді.

Этно үлгісіне сай киінетін адамдар саяхаттауды жақсы көреді. Осындай ерекшеліктері бар киімді таңдайтын жандар-батыл, ашық, өнерпаз жандар.

Ғаламтормен дұрыс жұмыс жасау-мәдениеті

ХХІ ғасыр - жаңа технология мен ақпараттандыру ғасыры. Ел өмірінің барлық салаларында компьютерлендіру процесі жүріп жатыр. Технологияның күн сайын үздіксіз дамып, өзгеріп, жаңарып жатқан ақпарат заманында өмір сүру - күрделі дайындықты талап етеді.

Ақпараттық мәдениет - бұл әңгімелесе білу, теледидар, хабарды талғамды түрде қарау, алған мәліметті ой елегінен өткізіп, талдай білу.

Ақпараттық мәдениет тек компьютермен дұрыс жұмыс істей білу емес, кез келген ақпаратты дұрыс пайдалана білу деген сөз. Алынған мәліметті ой елегінен өткізіп, талдай білу. Ақпараттық мәдениет - компьютерлік технологияны пайдалану, ол - Интернет. Интернеттің көмегімен көптеген ақпараттық әрекет жасауға болады.

Музыка. Қазақтың киелі домбырасы

Қазақ халқы әнге бай. Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай сынды әнші-композиторлар үкілі домбырасымен серілік құрып, өшпес рухани байлық қалдырған. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын, құлақтан кіріп бойды алатын әсем әндер сыйлаған. Қазақ мерекесі, қазақ мәжілісі, ырымы, дастарқаны мен отырысы ешқашан ән мен күйсіз өткен емес. Ал ән - киелі домбырасыз сәнін тапқан емес. Ән-адамның ой-сезімін білдіретін, тәрбиелейтін өнер жанры. Ал домбыра мен қазақ - егіз ұғым іспеттес. Ән адамды қуантатын, мұнайтатын, жылататын өнер.

Біздер Ахмет Жұбанов, Мұқан Төлебаев, Ғазиза Жұбанова, Шәмші Қалдаяқов, Сейдолла Бәйтереков, Әсет Бесеуов, Ескендір Хасанғалиев, және өзге де ерекше тұлғалы композиторлардың тамаша әндерімен сусындап келеміз.

Төрт түлік мал мен егіншілік - ел берекесі

Жазда мен ініммен ауылға бардым. Онда менің атам мен әжем тұрады. Олардың үйлері үлкен, ал үйдің алдындағы аула кең. Үйдің алдында әдемі алма бағы бар. Таңертең мен атама бақтағы ағаштарды суаруға көмектесемін. Үйдің сыртында мал қорасы салынған. Оған қойлар мен сиырларды қамайды. Кешке інім екеуіміз атқа мініп, малды қайырамыз. Атам мен әжем бізді үйдің қасында күтеді. Кешке атам маған: «Қазақ халқы ертеде сиырды, жылқыны, түйені, қойды төрт түлік деп атаған», деді. «Өйткені малдың еті мен сүтінен әртүрлі тағамдар жасаған, ал терісі мен жүнінен киім мен үй жабдықтарын жасаған» деп жалғастырды әжем.

Наурыз мейрамы.

Ежелгі заманнан бері шығыс халықтары Наурыз мерекесін тойлап келеді. Бұл мереке табиғат пен адамның үндестігін көрсетеді. Наурыз күн мен түннің теңелген күні, яғни бір тәуліктегі күн мен түннің ұзақтығы бірдей болған күні тойланады. Көктемгі күн тоғысы наурыз айының 21-нен 22-не ауысқан түні болады.

Халық наурыз мерекесіне алдын-ала дайындалады. Киіз үйдің іші ескі, қажетсіз заттардан тазартылып, үйге қос шырақ жағылады. Ыдыстардың барлығы ернеуіне дейін айранмен, сүтпен немесе бұлақ суымен толтырылады. Бұл-тоқшылықтың белгісі.Мереке сәлемдесуден басталады. Сәлемдескен кезде «Жасың құтты болсын!», «Ұлыс береке берсін!» деген сияқты тілектер мен құттықтаулар айтылады.

Кешке жақын жұрт үлкен айтысқа жиналады. Наурыз айтыс-жақсылық пен жамандықтың, суық пен жылының, жаз бен қыстың айтысы.Мереке қызған кезде, жастар алтыбақан жанында ұлттық ойындар ойнайды. Ән айтып, би билейді. Той тойға ұласады.

Міне, Наурыз мерекесі осылай тойланады.

Ғылым мен техниканың соңғы жаңалықтары

XXI ғасыр техниканың дамуының шарықтау шегіне жеткен, даму, өркендеу, жалпы айтқанда техника ғасыры. Бір кездері адам баласына арман болған, қиял-ғажайып дүниенің барлығы қазір күнделікті тұрмыста қолданыста. Орыс халқында «қазіргі кездегі барлық техника адамның жалқаулығынан пайда болған» деген сөз бар. Шынымен де қарап отырсаң барлығыда адамның жұмысын жеңілдету мақсатында жасалып, күннен-күнге дамып жатқан адам ойының жемісі.

Бұл мәселе ғылымда дәлелденген, әлде де зерттелу үстінде. Қазіргі кезде бұл жөнінде әлем ғалымдарының айтары көп. Кейде дәл осы компьютерді «қауіпті ғасыр ойыншығы» деп те атайды.

Батыр туса - ел ырысы

1925 жылғы 25 қазанда Ақтөбе облысы, Қобда ауданының Бұлақ ауылында Сарқұлов Нұрмұхаммед және Молдағұлова Маржанның отбасында дүниеге келген. Бала кезінде анасынан айырылып,кейіннен Алматыда ағасының қолында тұрған.

1943 ж. Мергендер дайындау орталық әйелдер мектебін аяқтайды. 1943 жылғы бастап 54-ші арнайы атқыштар бригадасы 4-батальонының снайпері болған (22-ші әскер, 2-ші Балтық жағалауы фронты). Жау әскерінің 30-дан аса сарбаздары мен офицерлерінің көзін жойған. 1944 ж. 14 қаңтарда Псков облысының солтүстігіндегі Новосокольники ауданында қаза тапты.

Әлия Нұрмұхамбетқызы Молдағұловаға 1944 жылғы 4 маусымда Кеңес Одағы Батыры атағы берілді. Ленин орденімен марапатталды.

Білім. Ғылым. Инновация.

Адамзат баласының қол жеткізген ұлы игіліктерінің бірі - білім қазынасы. Ал білім сипаты алуан түрлі. Ол ұрпақтан - ұрпаққа ауызша, жазбаша түрде немесе көркем әдебиет арқылы да жеткен.

Қазіргі кезде білім - адам өміріне өте қажет. Онсыз адам оқуға түсе алмайды. Ал оқуға түсе алмаса, өзінің мақсатына жете алмай және оны жұмысқа алмайды. Жұмыс істемесе ол ақша тауып өзін-өзі қамтамасыз етпейді. Қазіргі заманда білімді болмау мүмкін емес, өйткені ғалымдар әртүрлі техникалық заттар телефон, планшет, компьютерлер ойлап тапты. Егер бұнын бәрін сатып алып және оған ғаламтор қоссақ, мектепте болып жатқан тақырыптарды алдын ала қарастырып, алдын ала есептерін шығарып тастауға болады. Менің ойымша, білімсіз адам болмайды. Әр адамның әртүрлі білімділік қасиеті бар, бірі математикадан шебер, ал келесісі ойына бір оқығаннан-ақ есіне бәрін сақтап қалады. Бірақ адам көбірек оқыса, ол білімді болады, ал білімді болмаса оған өмір сүру қиын болады. Мінекей осыдан

«Оқу - білім бұлағы, Білім - өмір шырағы» - деген мақал шыққан.

Нағыз білім кітапта. Кітап адам баласының сан ғасырлық ақыл - ойының жемісі, тарихы мен тағылымының алтын сандығы. «Кітап дегеніміз - алдыңғы ұрпақтың артқы ұрпаққа қалдырған рухани өсиеті. Кітап оқудан тиылсақ, ой ойлаудан да тиылар едік» - деген еді Ғабит Мүсірепов. Кітап таңдап, талғап оқи білу, оны түсіну мен түйсіну, алған әсеріңді өмір қажетіңе жарата білу - әрбір адамның білігі мен білімін, пайымы мен парасатын айқындайтын алғы шарттардың бірі.

Сауда жасай білесің бе?

Көптеген елдерде нақ осы сауда жасау мәдениетіне қатысты арнайы ұстаным да бар екен. Мысалы6 жапон халқы «Кез келген сауда жасап тұрған адам эмоцияға берілмеуі тиіс. Дүкенге барғанда дүкен сатушыларының амал-айласын және маркетингтік жүрістерді бақылап тұру керек. Сондай-ақ сауда жасауға қомақты қаржымен барудың да қажеті жоқ» деген қағиданы ұстанатын көрінеді. Бізде бұл үрдіс керісінше емес пе? Біздің басым бөлігіміз гу-гу ақшаны қалтаға басып алып базар аралауға, дүкенге барса жалақысының кем дегенде 20% сол дүкенге қалдырып кетуге дайынбыз. «Осыдан барып елде айлықтан айлыққа әрең жететіндердің қарасы көбейіп келеді. Біз ақшаны тіршілік етудің бір құралы деп есептер болсақ, қолымыздағы қаржыны үнемдей білуді үйренгеніміз абзал» дейді сарапшылар. Ал оны қалай үнемдейміз? Ол үшін біз ең алдымен бірінші кезекте сауатты сауда жасай алуымыз керек екен...

Сауатты сауда дегеніміз не?

Нақ осы сауатты саудаға қатысты қаржы әлемінде мынадай ұстанымдар да бар:

- Бірінші, жоспарсыз сауда жасаудан сақтану үшін әмиянға көп ақша салып жүрудің қажеті жоқ. Бұл - үнемділікке бастайтын алғашқы жол.

- Екінші, жалақы алған күні дүкендерге әсіресе киім дүкендеріне, базарға барудан бас тарта тұрыңыз. Себебі сіз қолыңызға тиген ақшаның буымен ертеңгі күніңізді ойламай, өзіңізге қажетсіз нәрселерді көптеп алып қоюуыңыз мүмкін.

- Үшінші, қолыңызға қаржы тиген соң алдымен үйіңізге қажетті азық-түліктің легін жазып, тізіп алыңыз. Сосын азық-түлік алуға барғанда әрқайсысының тұсына қанша мөлшерде ақша кеткенін белгілеп қойыңыз. Бұл да кеткен ақшаның есебін шығаруға өте қолайлы дүние.

- Бұдан соң күнделікті жұмсаған қаржыңызды дәйім белгілі бір дәптерге есептеп жазып отырыңыз. Бұл да шығыс пен кірісті есептеуге, үнемдеуге таптырмайтын - тәсіл.

Жаһандық энергетикалық дағдарыс

Жаһандық энергетикалық тоқырау алғаш рет ХХ ғасырдың70-жылдарында басталды. Әлемде мұнай бағасының тұңғыш рет күрт көтерілуі энергетикалық дағдарыс туғызып, бүкіл дүниежүзінің экономикасына әсерін тигізді. Көп ұзамай мұнай бағасы тұрақтап, энергетикалық даму қайтадан қарқын алды. Бірақ осы бір оқиға арзан да мол мұнай дәуірінің аяқталып келе жатқандығын аңғартты. «Жаһандық энергетика дағдарысының болмай қоймайтынын бүгінде барша жұрт толық түсінеді, сондықтан да техника мен ғылым үшін қуат проблемасы алдыңғы қатарға шығып отыр», деп жазды атақты П.Л.Капица 1975 жылы.

Иә, көмір адамзат тарихындағы өнеркәсіптік төңкеріс дәуірін бастады. Ал ХІХ ғасырда адам баласы электр қуатын ойлап тауып, өнеркәсіптік төңкеріс жетістіктерін еселей түсті. Қолжетімді әрі сенімді көмір, мұнай және газ сияқты қазба отын көздерінің арқасында адамзат ХХ ғасырда энергетикалық молшылық дәуірін бастан кешірді. Оның молшылығы соншалық, жер шарын мекендейтін жеті миллиард халық электр қуатынсыз «шырпы басын сындыра алмайтын» халге жетті. Тіпті, жаһандық ауқымда жарты күн электр энергиясы болмай қалса, техногендік дәуір перзенттерінің тіршілігі толық тұралап қалар еді.

Жұмыр жерді мекендейтін жеті миллиард адамның шексіз энергетикалық сұранысын дәл бүгінгі күні де көмір, мұнай және газ арқылы өндірілетін электр қуаты қамтамасыз етуде. «Судың да сұрауы бар» демекші, қазір адамзат алдында энергетикалық тоқырау атты тығырық тұр. Қазіргі таңда өркениет әлемін энергетикалық шикізат көздерінің жетімсіздігі, олардың бағасының жылдан-жылға көтерілуі ерекше алаңдатып отыр. Бүгінгі энергетикалық тоқырау салқынын сезінген өркениет әлемі ертеңге энергетикалық қатер атты мәселені күн тәртібіне ашық шығаруда. Халықаралық энергетикалық агенттіктің болжамы бойынша, алдағы жылдары индустриялық дамыған елдердің электр энергиясын тұтынуы жылына 1,3 пайызға, ал дамушы мемлекеттердің электр энергиясын тұтынуы жылына 4,2 пайызға артады.

Достық пен татулық - таптырмас бақыт

«Халықтың бірлігі - біздің барлық жетістіктеріміздің кілті. Бейбітшілік пен тұрақтылық - күн сайынғы еңбекпен қорғап, нығайтуды қажет ететін жалпыхалықтық жетістік»-деп Елбасы айтқандай, көп ұлтты мемлекеттің даму болашағының бір көзі - Қазақстан халықтарының бірлігі және осыған сай Қазақстан сияқты жас мемлекеттің өркендеуінің бір кепілі еліміздегі ынтымақтастық пен бейбіт өмір.

Халқымыз достық, ынтымақтастыққа ерекше мән берген. Мемлекеттің мемлекет болуы - бірлікте. Ал бірлік дегенің - халық салты. Елдігіміздің ел болып еңсе түзегеннен бергі қанға сіңген осы берік бірлігі, ұйымшылдығы, басқа халықтармен одақтасып, достаса білуі жеңістен жеңіске жеткізіп келеді. Оған халық пен талайды өткерген тарихымыз куә! Қазақстан мемлекеті көп ұлтты мемлекет. Біздің елімізде 130-дан астам ұлттар тіршілік етуде. Ынтымақ пен бірлікті ту еткен біз татумыз, доспыз.

Туған Отанымыздың экономикалық дамуы мен саяси тұрақтылығының тірегі болған Қазақстан халқы Ассамблеясы. Ассамблея - еліміздегі бірлік пен келісімнің киелі бесігі, тұтастық пен тұрақтылықтың құтты шаңырағы. Ассамблея осы жылдар ішінде байсалды жолдан өтіп, байыпты тәжірибе жинақтады. Ол еліміздегі этносаралық қарым-қатынасты дамытудың іргелі институтына, татулық пен сыйластықтың берекелі берекетіне айналды. Жиырма жылдан асқан тарихында Ассамблея қарқынды дамып, елеулі өзгерістерді бастан кешірді. Бүгінде Ассамблея ел Президенті Төрағалық ететін Конституциялық орган болып табылады. Бұл оның ерекше мәртебесін айқындайды. Қазақстан халқы Ассамблеясы - еліміздегі бірлік пен келісімнің бесігі, тұтастық пен тұрақтылықтың құтты шаңырағы екенін көрсетеді. Ассамблея мемлекетіміздің көп ұлтты және басты байлығымыз бірлікте екенін түйсіндіре білді.

Кәсіп - бақыттың шырағы

Ертеде ата-бабаларымыз амандасқанда: «Мал-жан аман ба?» - деп сұрайтын. Осы бір ауыз сөздің өзінен қазақ өмірінде малдың орны ерекше екенін ұғуға болады. Малдың күші, сүті, жүні, еті, терісі - халықтың тағамы, киімі, баспанасы, үй жиһазы - өмірінің, тіршілігінің негізі. Мал өсіру, малшылық - тіршіліктің (егіншілік, балықшылық сияқты) бір түрі. Тұрмыстың бұл түрінің адамзат өркениетіне, мәдениетіне қосқан үлесі зор. Малдың өнімінсіз әлі де күн көру қиын. Малдың етін айтпағанда, сүт және одан өндірілетін тағамдарсыз, жүн, тері және олардан жасалатын бұйымдарсыз қазіргі адамзат өмірін көз алдына елестету мүмкін емес. Кейінгі кездерде балықшылықпен айналысқандар - кеме жасауды, егіншілікпен айналысқандар - техниканы игеріп алға шықты. Ал малшылықпен айналысқандар қазіргі техника жоқ кезде адам игеруге келмейтін жерлерді игеріп, бүкіл адамзатқа қажет нәрселерді ойлап тапты, мысалы: шалбар, етік, ертоқым, жүген; еттен, сүттен жасалатын тағамдар; теріден, жүннен жасалатын, т.б. бұйымдар. Малшылық - адамзаттың байырғы дәуірден бірге жасасып келе жатқан кәсібі. Ол қоғамның әлеуметтік дамуына зор әсер етті, жаңа қарым-қатынастар, мәдениет, өркениет, өнер, қолөнер, ой-сананың қалыптасуына әкелді.

Барлық мал бағушы халықтардың қаншама өзгешеліктері болғанымен, ұқсастықтары да бар. Олар: жауынгерлік, табиғат талқысына көнбістік, поэзияға, көркем тілге, ойға тапқырлық, салт-дәстүрінің ұқсастығы.

Сонымен қатар табиғат, жер-су өзгешеліктеріне байланысты әрбір халықтың өзіне тән ерекшеліктері болады.

Қазақ халқы негізінен мал шаруашылығымен айналысты. Сонымен қатар ертеден-ақ қазақ егіншілікпен де айналысқан. Бірақ оны кең көлемде дамыта алмады. Балық аулау да, аңшылық та қазақта бар кәсіп, бірақ олар негізгі тіршілік амалына айналмаған.

Қазақстанның су ресурстары

Су ресурстары - пайдалануға жарамды өзен, көл, теңіз, мұхит, жасанды су айдындары, жер асты сулары, топырақтағы ылғал, тау және полюстік өңірдің мұздықтары, атмосферадағы су булары, т.б. қорлары. Дүние жүзіндегі су ресурстарының жалпы қоры шамамен 1390 млн. км³-ге тең, оның 1340 млн.км³-і - Дүниежүзілік мұхит суы. 3%-ы (35,8 млн.км³) - тұщы су, оның пайдалануға жарамдысы 0,3% шамасында. Табиғаттағы су айналымын тиімді пайдаланған жағдайда су ресурстары үздіксіз жаңарып тұрады. Суды әртүрлі мақсатта пайдалану жыл сайын жоғары қарқынмен өсуде; көптеген елдерде су ресурстарының жетіспеушілігі байқалуда. Су сапасының нашарлауы көлемінің азайғанынан әлдеқайда қауіпті ( мысалы, 1 м³ тазаланбаған ақаба су 40-50 м³ табиғи өзен суын ластап, жарамсыз етеді).

Қазақстан су ресурстарының көп жылдық орташа мөлшері 100,5 км³ (2000). Оның шамамен 44-45%-ы көршілес елдерден келсе, 55-56%-ы республика аумағында қалыптасады. Қазақстанның кең-байтақ аумағында ірілі-ұсақты 48 мыңнан астам көлдер және 3 мыңға жуық бөгендер бар. Климат жағдайына байланысты көлдердің көбі Қазақстанның солтүстігіне қарай орналасқан. Олардың ішінде Каспий теңізі, Арал теңізі және Балқаш, Зайсан, Алакөл сияқты ірі көлдерден басқа, көбі (94%) көлемі бір шаршы километрден кем шағын көлдер. Көлдердің барлығы дерлік тұйық көлдер. Олардың деңгейі ауық-ауық өзгеріп отырады. Көбінің суы тұзды, сондықтан тұнба тұзды болады, олардан тұз өндіріледі. Қазақстанда ауданы 100 шаршы километрден астам 22 көл бар. Олар республикада көлдердің бүкіл ауданының 60%-ын алып жатыр.

Қазақстан өзендерінің негізгі су көздерінің бірі - мұздықтар. Мұздықтар тұщы судың орасан зор қоймасы. Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясы География институтының ғалымдары республика мұздықтарының каталогын құрастырды. Соның нәтижесінде Қазақстанның тау мұздықтарының картасы жасалды. Қазақстан жерінде қазіргі мұздықтары тарлаған аудандары шығыс және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы - Алтай, Сауыр жоталары, Жоңғар (Жетісу) Алатауы, Қырғыз Алатауы, Іле Алатауы, Күнгей Алатау, Теріскей Алатау жоталары жоталары. Республиканың барлық тауларында 2724 мұздық бар. Олардың алып жатқан ауданы -2033,3 км^2. Бұл мұздықтардағы мұздың жалпы көлемі -100 км³ . Ол - Қазақстан жерінде жиналатын өзен ағындарының жылдық мөлшерінен екі есе артық тұщы су қоры.

Тарихи тұлғалар тағылымы

Өткен ғасырдың басында ұлт үшін өлшеусіз қызмет жасаған алаш қайраткерлерінің ішінде Нәзір Төреқұловтың есімі ерекше құрметпен аталады. Ол кісіні ұлтымыздың арасынан шыққан тарихи тұлғалардың бірі, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері ретінде тануға тек еліміз дербес саясатын жүргізе бастаған соңғы кезде ғана мүмкіндік туды.

Нәзір Төреқұлов Ресей отаршылдығының Түркістан халықтарына қаншалықты қасірет алып келетінін жан-жүрегімен сезінген. Бұл туралы ойларын ол Ташкентте, Мәскеуде шығып тұрған басылымдарда жариялаған мақалары мен баяндамаларында бүкпесіз айтқан. Патшалық Ресей мен большевиктер билеген Ресей Түркістанды шикізат өндіретін ел ретінде санап, оның мәдени өркендеуіне мүдделі болмағанын, қайта халықтың өсіп-өркендеуін тежеп, кедергі келтіріп отырғанын тұңғыш рет ашып, аяусыз әшкерелеген.

Көп ұлтты Түркістан Республикасының саяси тынысында Нәзір Төреқұлов партиялық және жоғары билік тұтқаларын ұстаған. Жергілікті ұлт өкілдерінің алғашқылары қатарында Түркістан компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшылығына сайланған. Одан кейін де Түркістан Республикасы Орталық Атқару комитетін (ЦИК), Оқу-ағарту халық комиссиариатын басқарды. Ірі лауазымды қызметтер атқара жүріп, саяси ғана емес мәдени шаралар бойынша оң шешімдер қабылдаған. Адамзаттық құндылықтарды игеруді қадір түтуды өз ұлтының дәстүрімен ұштастырған. ТурЦИК-тің төрағасы болған кезде демалыс күнін жексенбіден жұмаға көшіру туралы қаулы қабылдаған.

Н.Төреқұлов 1922-1926 жылдары Мәскеуге шақырылып, КСРО халықтарының Орталық баспасын басқарды, ғылыми-педагогикалық жұмысқа араласқан. 1928 жылы небәрі 36 жасында ол Һижаз Неж (Сауд Аравиясы), әрі қосылған аймақтардағы КСРО-ның өкілетті уәкілі болып тағайындалады. Ол кезде мұндай жауапты қызметке жас адамның тағайындалуы дипломатиялық тәжірибеде өте сирек кездесетін жайт екен. Араға екі жыл салып Нәзір Төреқұлов КСРО-дағы тұңғыш қазақ елшісі атанды.

Қызым - жағадағы құндызым...

Қазақ аулында бала тәрбиесіне бүкіл ауылдың үлкендері, әсіресе қарттары араласқан. Үлкендер ауылдастарының балаларының өрескел мінез-құлқын көрсе, ұрсып, зекіп, тыйым салуға, ақыл айтуға, тіпті ретті жерінде ұруға да құқылы болған.

Ата-бабамыз ұлды өздеріндей еңбексүйгіш, малсақ, жауынгер, әнші, күйші, аңшы, құсбегі - бесаспап азамат етіп, тәрбиелеуді мақсат еткен. Жігіттің бойына өнер мен еңбекті, ізгі адамгершілік қасиеттерді қатар сіңірген. Ер баланы бес жасынан бастап ат жалын тартып азамат болғанға дейін мал бағу мен аң аулауға, отын шабуға қора салуға, ағаштан, теріден, темірден түрлі тұрмысқа қажетті бұйымдар жасауға яғни, қолөнер шеберлігіне баулыған. Әсіресе әкелері мен аталары ұлдарға мал жаюдан бастап, шаруаның алуан тәсілдерін үйретіп баққан. Мысалы, малды ерте өргізу, саулатып қоя бермей, алдын кес-кестеп қайырып, тоқтатып жаю, шаңқай түске дейін жусатпауды тапсырған.

Қонақ күту, үлкенге иіліп сәлем беру, ән айтқызу, домбыра тартып, күй шерткізу, өлең-жыр жаттату, жаңылтпаш, жұмбақ үйрету немесе теңге алу, жамбы ату, аударыспақ, сайыс, көкпар, күрес сияқты ұлт ойындарын үйрету тәрбиенің басты шарты болып есептелген.

Қай ата-ананы алсақ та, қызының ертең барған жерінде «балдай татып, судай сіңіп» кетуін, жақсы жар, әдепті келін, аяулы ана болуын армандайды.

Қасиетті ана қызының тәрбиелі жан болып өсуі үшін жасынан ақ шашты қарияның алдынан аттатпай өсіреді. Халқымыз «келіннің - аяғынан, қойшының - таяғынан» дегенде, жаңа отаудың береке-құтын, ағайын-туыс, ауыл арасындағы беделін, болашақ ұрпағына дұрыс тәлім-тәрбие беруін келіннің жақсы-жаман қасиеттерімен өлшеген.

Биоалуантүрлілік.

Биоалуантүрлілік - адамзатты шексіз ұзақ уақыт энергетикалық, техникалық және басқа ресурстармен қамтамасыз етудің жалғыз көзі. Биоалуантүрліліктің экожүйедегі байланыстарының толық болуының шарты және негізгі факторы бола отырып, оның ең маңызды қасиеті - тұрақтылықты қамтамасыз етеді.

Егер ертеректе бір түр орташа алғанда 2000 жылда жойылып отырса, соңғы 300 жылда әр 10 жыл сайын жойылып отыр. 1600 жылдан бастап омыртқалы жануалардың 173 түрі (109 құстар және 65 сүтқоректілер) және өсімдіктердің 20 түрі жойылып кетті.

Омыртқалы жануарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің жойылуының 60 % жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс пайдалану, содан кейінгі орында азық қорының кемуі, зиянкестерді жою және кездейсоқ жемтік тұр. 1983 жылы тек қана тіс сүйектері үшін ғана 80 мың Африка пілдері жойылды. Түрлердің жойылуындағы маңызды себептердің бірі олардың интрдукцияланған, яғни сырттан әкелінген түрлерімен бәсекелестікке қабілетсіз болу. Мұндай құбылыстарға шектелген территорияларға, аралдарда тіршілік ететін түрлер өте сезімтал болып келеді. Түрлердің алуан түрлілігінің кемуінің әсіресе екі салдары ерекше назар аударуды қажет етеді.

Ішкі су қоймаларының ластануы, тұздылығының, қышқылдылығының артуы нәтижесінде көптеген жануарларға жойылу қаупі төніп отыр. Ертеде бай балық шаруашылығымен ерекшеленетін Арал теңізі іс жүзінде бағалылығынан айырылды. Азов және Каспий теңіздерінде балық өндіру 10-12 есе кеміп кеткен. Әсіресе, бекіре тәрізділердің саны шектен тыс аулау мен браконерлік себебінен күрт төмендеген. Сонымен қатар, судың улану, оттегінің кемуі, қышқылдық жаңбырлардың әсерінен бекіре тәрізді балықтардың аурулары 1980 жылдардан бері кең етек алып отыр. Адамның барлық ірі ауқымды іс-әрекеті биологиялық алуантүрліліктің кемуіне әкеледі. Осының нәтижесінде бүкіл табиғи белдеулердің де жойылу факторлері белгілі.

Наурыз және әлем халықтарының оны қарсы алу ерекшеліктері

Наурыз - ежелгі мейрам. Наурыз мерекесін тойлау дәстүрі дүниежүзі халықтарының көпшілігінің тұрмыс-салтында бағзы замандардан орын алған. Парсы тілдес халықтар Наурызды бірнеше күн тойлаған. Олар бұл күндерде әр жерге үлкен от жағып, отқа май құяды; жаңа өнген жеті дәнге қарап болашақты болжайды; жеті ақ кесемен дәстүрлі ұлттық көже «сумалақ» ұсынады; ескі киімдерін тастайды; ескірген шыны аяқты сындырады; бір-біріне гүл сыйлап, үйлерінің қабырғасына дөңгелек ою - «күн символын» салады; үйдегі тіреу ағашқа гүл іледі; түрлі жарыстар (жамбы ату, т.б) ұйымдастырады. Дәстүрлі қазақ қоғамында Ұлыс күні жыл басы саналған. Халық таза, жаңа киімдерін киген. Ауылдың ер адамдары бір-бірімен қос қолдасып, төс қағыстырады; әйелдер құшақтасып, бір-біріне игі тілектер айтады. Бірін-бірі мерекеге арнап дайындалған наурыз көже ішуге шақырады. Оған қойдың басы мен сүр ет салып пісірілуі - қыс тағамымен (етпен) қоштасуды, құрамына ақтың қосылуы - жаз тағамымен (сүт, ақ) қауышуды білдіреді. Әдетте, осы күні адамдар арам пиғыл, пендешілік атаулыдан тазарып, ар-ожданы алдында арылады. Ауыл ақсақалдары араларына жік түскен бауырлас ел, руларды, ағайын, дос-жарандарды бір дастарқаннан дәм таттырып, табыстырған, жалғыз жарым жетімдерді үйлендіріп, жеке отау еткен. Кембағал, мүгедектерді жақын туыстарының қарауына арнайы міндеттеп тапсырған. Жұтқа ұшырап қиналғандарға, жылу жинап берген. Алтыбақан басында ән айтылып, күй тартылады. Дәстүрлі ұлттық ойындар (көкпар, аударыспақ, күрес, қыз қуу, алтыбақан, тең көтеру, т.б) ойналады. Таң ата көпшілік биік төбенің басына шығып, атқан таңды қарсы алады.

Мәңгілік Елдің нұрлы жолы

Мәңгілік Ел… Мұны заңғар таудың шыңы деп есептейтін болсақ, сол шыңға жету жоспары, яғни бағытымыз болу қажет. Міне, сондықтан да Елбасымыз алғашқы қадамымызды, жетер бағытымызды соңғы Жолдауында айқындап берді. Жолдау соңында: «Қадірлі халқым! Біз Жалпыұлттық идеямыз - Мәңгілік Елді басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму даңғылын Нұрлы Жолға айналдырдық», - дей отырып, бағытымыздың даму даңғылын жарық нұр іспеттес жолға теңеді. Осы тұрғыдан келгенде Елбасы Жолдауының күн тәртібіне дер кезінде әрі өте орынды шығарылғаны еш күмән туғызбайды.

Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауы - «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясын көтерген тамаша тарихи құжат, Елбасы мен ел тынысының қосылуын паш еткен саяси памфлет болды. Қайта құру жылдарының «жариялылық» кезеңінен бері зерттеле бастаған ұлттық тарихымыздың ақтаңдақ беттері арқылы ұрпаққа жарық сыйлаған тарихи сананың қалыптасуы жаңа кезеңге жол ашты. Қазақ азаттық қозғалысы мен «Тұтас Түркістан» идеясының тарихы арқылы тамырымызды таныдық. Бұл жолда, 1931 жылы Түрік тарих қоғамын құрып, «Түрік тарихының басты бағыттары» деген бағдарламалық мәні бар еңбек жазған Ататүрік сынды, қазақ тарихымен тікелей айналысуды бастаған Елбасының «Тарих толқынында» атты еңбегі де үлкен мәнге ие болды.

Тарихымызбен табысу арқылы «Тұтас түрік елі» идеясынан «Біртұтас Түркістан» идеясына дейінгі ата-бабаларымыздың ел азаттығы жолындағы ұлы күрестің мазмұнын ұғындық. Қазақ елі «Түрік бірлігі» идеясынан «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясына дейін идеологияның өшуіне, бұрмалануына, ұмытылуына дейін барған ұзақ үрдісті бастан өткерді.

Бүгінгі таңда, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен жүргізілген түрік мемлекеттерін жақындастыру саясаты, елімізді Орталық Азияның көшбасшысына айналдыру идеясы нақты өз жемісін берді. «Еуразиялық Одақ» құру идеясын Елбасы 2005 жылғы жолдауында: «Мен Орталық Азия елдері Одағын құруды ұсынамын. Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан арасында жасалған мәңгілік достық туралы шарт осындай бірлесу үшін берік негіз бола алады. …Біздің экономикалық мүдделеріміз де, мәдени-тарихи тамырымыз да, тіліміз, дініміз де, экологиялық проблемаларымыз да, керек десеңіз, сыртқы қатерлеріміз де ортақ»,- деп жариялаған болатын.

Қазақстанның айтыс өнері мен сөз мәдениеті

Айтыс - ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы.

Айтыс - синкреттік жанр, ол тұрмыс-салт жырларынан бастау алып, келе-келе ақындар айтысына ұласқан. Айтыста осыған орай лирикалық, эпикалық, драмалық сипаттар мол ұшырасады. Сол арқылы бұл жанр ауыз әдебиетінің өзге түрлерімен қанаттаса дамып, бір-біріне елеулі әсер-ықпал жасап отырған. Батыр және лиро-эпос жырларына да әсерін тигізіп, өзі де арнасы кең мол салаға айналған.

Айтыс - әдебиет жанры болғанымен ертеден қалыптасқан халықтық дәстүрдің үлкен түрі. Ойын, той, ас, қыз ұзату, келін түсіру сияқты қазақ тойлары жүйрік ат, білекті палуандармен бірге айтыс ақындары да қатысып, олар айтыс арқылы той қызығы мен мәртебесін көтере түскен. Әрине мұндай жерде айтыстардың өз мақсаты, талабы, шарты бар. Көшпелі елдің қызық-қуанышын бөлісіп келген айтыс халқымыздың сан алуан ойын-той, әртүрлі дәстүрлі думандарда қуана қызықтайтын театры іспеттес болған. Жұрт көпшілік алдында сөз сайысына түскен екі ақынның жеңіске жету жолындағы тапқырлықтары мен алғырлықтарына куә болып, солардың біреуінің намысын жыртып, тілеуін тілейтін жанкүйеріне айналады.

Бұған айтыстың сауықшылдық, эстетикалық ләззат беретін сипаттары да айтарлықтай қызмет атқарады. "Аттың жалы, түйенің қомында" дегендей көп дайындықты керек етпейтін айтыс кез келген жерде өте береді де, мұның тыңдаушысы да, бағасын беріп төрелік айтушысы да халық немесе қадірлі ел ақсақалдары болады. Айтыстың дәстүрлі өнерге айналуына көшпелі өмір салты тікелей әсер еткені байқалады.

Қазақстан-Байқоңыр-Ғарыш

Байқоңыр - ғарыш алаңы. Қызылоарда облысы Қармақшы ауданы аумағында орналасқан. Іргесі 1955 жылы қаланған. Ғарыш алаңын салу үшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жердің елдімекендерден қашық болуы, экватор жазығына жақындығы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтып оралатын ғарыштық нысандар үшін қолайлы қону аймақтарының болуы, т.б. факторлар ескерілді.

Байқоңырдың басты және көмекші нысандары мен қызмет ету орындары кең аймаққа орналасқан, олар бір-бірімен автомобиль жолдары және темір жолы арқылы байланысқан. 1957 жылы 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы ұшырылды. Ол дүние жүзіндегі ең бірінші Жердің жасанды серігін (ЖЖС) орбитаға шығарды. 1961 жылы 12 сәуірде адамзат тарихында тұңғыш рет Юрий Гагарин «Восток» ғарыш кемесімен ғарышқа аттанды.

Байқоңырдан Күннің, Айдың, Шолпанның алғашқы жасанды серіктерін «Восток», «Восход», «Союз», «Прогресс» ғарыш кемелері, «Салют», «Мир» орбиталық стансалары, сондай-ақ, зерттеу-барлау жұмысын жүргізуге арналған «Космос», ғылыми-тәжірибелік жұмыстар жүргізуге арналған «Протон», «Зонд», «Прогноз», байланыс мақсаты үшін пайдаланылатын және метеорологиялық бақылаулар жүргізуге арналған «Молния», «Экран», «Горизонт», «Радуга», «Метеор», т.б. секілді Жердің жасанды серіктері ұшырылды. 1991 жылы 2 қазанда тұңғыш қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіров «Союз Т-13» ғарыш кемесімен Байқоңырда ғарышқа көтерілді.

Ресеймен бірлескен бағдарлама бойынша қазақ ғарышкері Талғат Мұсабаевпен ғарышта екі рет ( 1994,1998) болды. Байқоңыр ғарыш алаңы 1991 жылы Қазақстан Республикасының иелігіне өтіп, 1993 жылы Ресей Федерациясына 20 жылға жалға берілді.

Байқоңыр кешенінен Қазақстан Республикасы аумағына жылына 30-35 000 тонна улы заттар таралады. Ракеталардан түскен қалдықтар Қарағанды, Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстарына зиян келтірді.

Қазақ жазуының даму жолы

Жазу - мәдениеттің ең жоғарғы деңгейдегі көрінісі. Жазу - адамзаттық мәдениеттің өсуін, дамуын анықтайтын әлеуметтік мәні бар зор құбылыс. Жазу өнерінсіз мәдениет те, әдебиет пен өнер, ғылым да дами алмайды. Қазақ жазуының даму тарихы көптеген ғалымдардың зерттеулеріне негіз болған. Түркілік жазу мәдениеті туралы М.Дүйсеновтің "Көне жазу төркіндері", М.Мырзахметовтің "Әріптер неге өзгерген", Т.Қабаевтың "Соғды жазуы" мақалалары, Н.Оралбаеваның "Қазақ жазуларының тарихы", А.С.Аманжоловтың "Түркі филологиясы және жазу тарихы", О.О.Сүлейменовтің "Язык письма" атты еңбектері, Ә.Қоңыратбаев, Ғ.Айдаров, М.Т.Томановтың терең ғылыми зерттеулері бар.

Жазу - өнер мен мәдениет жетістігі ғана емес, өркениеттің өрелі көрінісі де. Кез келген мәдениеті жоғары деп танылатын өркениетті елдің жазу жүйесі, дәстүрі болуы басты шарт. Жазу-сызу болмаса, адам баласының жасаған алуан түрлі рухани мәдениет үлгілерінің мұраға айналуы мүмкін болмаған болар еді. Бұл тұрғыда қазақ жазу мәдениетінің тамыры тереңде. Оның тарихы сонау сақ заманынан бастау алатыны да белгілі.

Қазақ мәдениетінің көне бастауында тұрған Орхон-Енесай жазуы. Жазу өнерінің пайда болуы да бүкіл адам баласының таным бесігінде болған деп пайымдаймыз.

Төл мәдениетіміздің рухани көкжиегін кеңейтетін Орхон-Енесай жазба ескерткіштері - тек тілдің даму заңдылықтары мен грамматикалық құрылымының дамуын пайымдауда ғана емес, халықтың тарихи зердесін айқындау үшін де, кейбір тарихи деректерді, жер-су, этнос атаулары мен оның жүйелі тарихын қалпына келтіру үшін де аса қажет жәдігерлік дүниелер. ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы ғасырлар тоғысында өмір сүріп отырған бүгінгі ұрпақ ата-бабаларының көне заманаларда өз жазуы, өзінің биік мәдениеті болғанын терең түйсінуі қажет. Көне заманда-ақ өз елінің экономикасы мен саясатын, тарихы мен танымын, досы мен қасын айырып, төл жазуы арқылы ұрпаққа мұра қалдырған бабалар рухына қалай тәу етпеске, тәжім етпеске?!

Жолың болсын, жолаушы

Жол - кеше мен бүгінгінің, бүгін мен ертеңнің арасын жалғап тұрған бейнелі сөз. Жол - ұрпақ көшінің үмітті болашағы. Ендеше, ата-анаңның ақ батасын алып жолға шық, жас досым!

Жолаушы тасымалы - көлікпен жолаушылар тасымалдау жұмысы. Жолаушы тасымалы магистральдық (темір жол, азаматтық авиация, автобус, теңіз, өзен қатынастары) және қала (метрополитен, трамвай, троллейбус, жеңіл автомобиль) көліктерімен жүзеге асырылады. Жолаушы тасымалы қашықтығы мен жылдамдығына және көлік түрлерінің ерекшелігіне қарай ажыратылады. Темір жол көлігінде тасымалдау қашықтығына байланысты ол жергілікті жолаушы тасымалы, қала маңындағы жолаушы тасымалы, алыс қашықтықтық жолаушы тасымалы, болып, жылдамдығына қарай жай жолаушы тасымалы және жүрдек жолаушы тасымалы болып бөлінеді.

Автомобиль көлігімен жолаушы тасымалы қала ішіндегі, қала маңындағы, қалааралық және халықаралық болып бөлінеді. Әуе көлігінде алыс қашықтықтық жолаушы тасымалы, жергілікті жолаушы тасымалы, халықаралық жолаушы тасымалы деп, теңіз көлігінде жай жолаушы тасымалы, жүрдек жолаушы тасымалы, экспресс жолаушы тасымалы болып ажыратылады.

Өзен көлігімен жолаушы тасымалының қалааралық, қала маңындағы, жергілікті және транзитті түрлері бар. Жолаушы тасымалы жұмысының көлемін жолаушы айналымы дейді. Ол жолаушы-километрмен өлшенеді, яғни жолаушыларды 1 км қашықтыққа тасымалдау жолаушы айналымының өлшем бірлігі болып табылады. Ол көлік түрлері, тасымал бағыты, т.б. бойынша бөлек-бөлек есептеледі.

Қазақтың халық күнтізбесі

Біздің заманымызға дейінгі бір мыңыншы жылдары бүкіл Евразия даласында скиф-сақ тайпалар одағы өмір сүрді. Ұшы-қиыры жоқ кең даланы игеріп, әртүрлі патшалықтар бірлестіктерін құрып, күшті жауынгер елге айналды. Оларды батыстағылар (гректер) скифтер десе, парсылықтар (Иран, парсы патшалықтары) сақтар деп атады. Бірақ та осы екі атау да Евразия даласын жайлаған халықтардың ортақ аты еді. Скиф, сақ тарихын тілге тиек етіп, тереңірек үңілетін болсақ, оларды құрайтын бірнеше тайпалар көне жазба шежірелерде жиі кездесетінін көреміз, сарматтар, дайлар, аландар, массагеттер, үйсіндер. Кезінде осы тайпалар бірлестіктері қазақстан территориясын жайлаған, қазақ халқының арғы ата-бабалары болып табылады. Бұлардың ішінде, әсіресе, массагеттер, аландар, үйсіндер туралы тарихи деректер көбінесе Иран, парсы, грек жазбаларында біршама кездеседі. Ал аландар туралы көне қытай жылнамаларында дәйекті де айшықты жазылған. Ең бір көне деректер ежелгі парсылардың діни кітабы -Авестада көрініс береді.

Көшпенділер өнерінде алтыннан түйін түю, қола құйма әдістері ең жоғарғы жетістікке жетті. Оған археологиялық қазбалардан табылған асыл заттар куә. Соның бірі -Украин археологтары талқан скиф қорғанының әр түрлі алтын әшекей заттары. Заттар "толстая магила" қорғанынан шыққан, ішіндегі ең бір құндысы -"пектораль"- алқа. Пектораль өте нақышты, нәзік соғылған әшекей бейнелер скифтердің ғарыштық ой жүйесінің тақырыбына құрылған. Алтын әшекейдің төменгі бөлігінде о дүниені, өлім табиғатын, оның қасіретін бедерленген, ал жоғарғы жағында адамдар өмірінен сыр шерткен.

Екінші бір айта кетерлік дүние - Қырымдағы Күл-Оба қорғанынан табылған алтын құмыра. Тек саф алтыннан, күмістен құтылар, онша таралмаған. Құмырада скиф жауынгер батырларының бейнесі аса бір ынталықпен бедерленіп, өрнектелген.

Заң - қоғамның тірегі

Кез келген мемлекеттің, елдің тәуелсіздігін, демократиялық құндылықтарын айқындайтын негізгі құжат - Конституция. Онда мемлекеттің барлық құрылымдарының, жеке азаматтардың, ұлт пен ұлыстардың, әлеуметтік топтардың мақсаттары, міндеттері, құқықтары көрсетіледі. Қазақстанның Ата заңы әлемдегі ең жас Конституциялардың бірі болып саналады екен. Расында, бүкіл мемлекеттік құрылымды айғақтайтын, елдіктің бастауы болып табылатын құжат. Қазақстанның Конституциясы әлемдегі жалпыадамзаттық құндылықтарды дәріптейтін ең үздік 50 конституцияның бірі болып саналады екен. Бұның өзі Ата заңымыздың үлкен әлеуетін білдірсе керек.

Тарихқа кері шегінетін болсақ, тәуелсіздікке ие болған Қазақстанның ең басты қадамы Конституцияны қабылдаумен тұтастай байланысты. Бұл туралы: «Тәуелсіздігімізді алғаннан кейін бізге бүгінгі өмір шындығымен және алдағы уақытпен бірге қадам басып, өткен ұрпақтың іс-тәжірибесі мен жарқын болашаққа деген сенімді жинақтаған Негізгі Заң қажет болды. Тәуелсіз Қазақстанның Конституциясы ашық және демократиялық қоғам орнатудың негізгі принциптерін баянды етуге тиіс болатын», - деп жазады Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстан жолы» атты кітабында. Осылайша, ел егемендігінен кейінгі 1993 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясы егемендік тарихындағы ең демократияшыл құжат болып табылған еді. Алғаш қабылданған 1993 жылғы Конституцияның мәні мен маңызына келетін болсақ, бұл Негізгі құжат Президенттің көрсеткен мақсаты бойынша төрт басты мәселеге жауап беруі және соған жағдай жасауы тиіс болатын. Оның біріншісі - мемлекеттік билікті басқарудың барлық жүйесін нығайту, екіншіден - экономикалық реформаны жүргізе отырып, елді сол кездегі терең дағдарыстан шығару, үшіншіден - жас мемлекеттің сыртқы саясатын қалыптастыру, төртіншіден - ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз ететін заңдық негіздерді Ата заңда көрсету.

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті күні - Тәуелсіз Қазақстанның айбынды мейрамы

1991 жылғы 1 желтоқсанда бүкілхалықтық сайлау нәтижесінде еліміз өзінің тұңғыш Президентін сайлады және осы күннен тәуелсіздік тарихы басталды.

2011 жылғы 14 желтоқсанда Мемлекет басшысы «Қазақстан Республикасындағы мерекелер туралы» Қазақстан Республикасының Заңына толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына қол қойды, онда 1 желтоқсанда аталып өтілетін жаңа мемлекеттік мереке - Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті күнін белгілеу көзделген болатын.

Қазақ елінің тәуелсіздік алғаннан бергі бағындырған шыңдары жетерлік. Тарих үшін қас-қағым сәт болғанымен 20 жылдан сәл-ақ астам уақыт ішінде буыны енді беки бастаған ел әлемдік деңгейдегі алпауыттармен иық тірестіріп, тың бастамаларға ұйытқы бола алатындығын да паш етіп отыр. Оның жарқын дәлелі 11 жылдық тоқырауда болған ЕҚЫҰ саммитін жоғары деңгейде ұйымдастырып, Азиада ойындарын өткізуі, сонымен қатар көптеген халықаралық шараларға ұйытқы болуы, алдағы уақытта ЕХРО-2017 көрмесін өткізетіндігі дәлел бола алады.

Міне осындай ауқымды шаралардың басы-қасында жүрген Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың еңбегі ерен екендігі сөзсіз. Сондықтан да биылдан бастап 1 желтоқсан Қазақстан Тұңғыш Президенті күні мерекесі кеңінен аталып өтпек. Айта кетерлігі, таңдау бұл күнге тегіннен-тегін түсіп отырған жоқ. Есте болса, 1991 жылдың 1 желтоқсан күні тәуелсіз Қазақ елінде алғашқы президенттік сайлау өтіп, онда Нұрсұлтан Назарбаев халықтың зор сенімімен, яғни сайлаушылардың 98,78 пайыз дауысымен жеңіске жеткен еді. Мемлекет билігін қолға алғаннан бастап ҚР Президенті атқарған игі істер жетерлік.

Жастар және бұқаралық ақпарат құралдары

Қазіргі таңда жастарды өмірге бейімдеуге жаңа сипатта қарау басты міндетердің бірі болып отыр. Себебі, қоғамда болып жатқан түбегейлі бетбұрыстардың, ғылым мен техника жетістігінің, тұлға психикасына әсері күшті болып отырғаны белгілі. Осындай өмір ағысына қарай тез бейімделіп кететін жастардың психологиялық теңдігін сақтау үшін отбасылық қарым- қатынастың, қоғамдық күштің, оның ішінде этностық құндылықтардың рөлі ерекше.

Осыған орай, жастардың отбасылық ұғымына бұқаралық ақпарат құралдарының жағымды жақтарымен бірге жағымсыз, кері әсері де қоғамда алаңдаушылық туғызуда. Теледидар, радио, кинотеатр және интернет сияқты бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтік жүйелерді қалыптастыру және күшейтуде зор ықпалға ие екендігі даусыз. Алайда, бұқаралық ақпарат құралдарының жеке өмірге де тигізетін әсерін жоққа шығаруға болмайды. Қатыгез бағдарламалар, ойындар мен кинолар, жарнамалар адамның рухы мен жанына кері әсер етеді. Бұлардың бәрі қоғамдағы адамдардың тұрмыс тәсілінің өзгеруіне әкеп соғады. Әрине, дәл осындай ақпараттар адамның адами құндылықтарының жойылуына себепші болады.

Отбасы ең маңызды әлеуметтік мүше ретінде, бұқаралық ақпарат құралдарының отбасы мүшелеріне тигізетін ықпалынан көп зардап шегеді. Теледидар жастардың отбасын құру туралы пайымына, отбасында қарым-қатынас құруына, жас ұрпақты тәрбиелеу сапасына әсер етеді. Бала санының азаюы, әйелдердің қоғамдағы рөлінің өзгеруі және тағы басқа әлеуметтік факторлар отбасы құрылымын өзгерткен. Түрлі телебағдарламалар, әлеуметтік желілер мінез-құлық үлгілерін, кино, телехикая және жарнама түрінде ұсынады. Осы үлгілер бала кезден адамның ішкі жан дүниесінен орын алып, ерлі-зайыптылар мен перзенттерінің қарым қатынасында белгілі бір бейне қалыптастырады.

ЭКСПО-2017 - Қазақстан белесі

ЭКСПО-2017» - Қазақстан үшін маңызы зор, мақсаты биік жоба. Жалпақ жұртшылықтың назарын өзіне аударатын бұл бірегей көрме экономикалық, әлеуметтік, мәдени дамудың жаңа үрдістеріне жол салары хақ. Қазақстан осынау тарихы ғасырлар асуында жатқан Бүкіләлемдік жетістіктер көрмесін өткізуге шешім қабылдаған бұрынғы кеңестік кеңістіктегі мемлекеттер арасындағы алғашқы ел. Осы арқылы еліміз дөңгеленген дүниеге ортақ стратегиялық міндеттерді талқылайтын талай жаһандық жиындардың ұйымдастырушысы ғана емес, өңірдегі көшбасшы мемлекет екендігін де көрсетіп отыр. Бүгінде әлемде орын алған күрделі ахуалға, қаражаттың қаттығына қарамастан, еліміз көрмені лайықты өткізуге бел буды. «Шешінген судан тайынбас» дегендей, қолға алған істі табыспен аяқтауға кез келген ел мүдделі. Ендеше күллі әлем көз тігетін ауқымды шараға дайындықтың өзі айрықша жауапкершіліктен, ширақтықтан ауытқымай жүруі шарт.

Көрмеге дүние жүзінің 100-ден астам елінен 2 миллиондай турист келеді деп жоспарлануда. Уақыт жақын. Алайда, шетелді былай қойғанда, еліміздің өзінен қанша турист келетіні беймәлім. Келушілерге қандай жағдай жасалатыны, көрмені өткізуден қандай пайда күтуге болатыны, қанша демеуші тартылатыны, қандай мәдени-көпшілік шаралар өтетіні туралы нақты мәлімет жоқ. Турасын айтқанда, құрылыстан өзге жұмыстың бәрі баяу. Көрмеге дайындық барысы талқыланған кеңесте Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев ЭКСПО-2017 көрмесіне сапалы дайындықты қамтамасыз ету мен өткізудің бүкіл Қазақстан үшін маңызды екенін атап өтті. Өйткені, бұл еліміздің әлеуетін бүкіл әлемге әйгілеудің теңдессіз мүмкіндігі. Түптеп келгенде, көрменің табыстылығы - баршаның жұмыла атқарған іс-қимылының нәтижесі болмақ.

Биотехнология жаңалықтары

Өнімі мол, төлі сапалы аталық пен аналықтан жаралған эмбриондарды қолдағы қарапайым аналықтардың құрсағына көшіріп отырғызу арқылы нәсілділігі мен өнімділігі артық төлдің санын көбейтуді - эмбрион трансплантациялау биотехнологиясы дейді. Бұл тәсілді қолданғанда аталық пен аналық жыныс жасушаларының бірігіуінен түзілген зәузат-эмбрион қолданылады.

Аналық мал, жануарлардың жұмыртқалықтарында (жыныс бездерінде) 100-200 мыңға дейін жұмыртқа жасушасы түзіледі. Олардың санаулысы ғана (6-8) төл болып дамуға жұмсалып, қалғандары даму кезегін күтумен өмірден өтетіні анықталған. Жыныс бездеріндегі жұмыртқа жасушаларын топ-тобымен дамытып, көшіріп отырғызуға жарамды мол эмбрион (ұрық) өндіріп алу үшін арнайы тәсіл шығарылған. Осы тәсілді қолданғанда сиырдан жылына көшіріп отырғызуға жарамды 50-60 эмбрион алуға болатынын зерттеу нәтижелері айқындап отыр. Бұл дегеніміз, құнды сиырдан жылына бір емес,жоқ дегенде 40-50 бұзау алуға болатын мүмкіндік бар екенін көрсетеді.

Қазіргі таңда эмбрионды трансплантациялау - мал, жануарларды сұрыптап өсіру (селекция) қарқынын өте аз уақыт ішінде ең жоғары деңгейге жеткізетін зор әлеуетке ие биотехнология екеніне ешкім шүбә келтірмейді. Оның сыртында саны өте азайған немесе жойылуға таяған жабайы хайуандардың санын көбейтіп, популяциясын сақтап қалу үшін де аса маңызды болып табылады. Мысалы, Қытайда жойылуға дәл қалған панда аюы осы биотехнологиялық тәсілдің арқасында саны молайып, қайтадан еркіндікке (табиғатқа) жіберілді. Австралияда жабайы түйелердің популяциясын көбейту үшін эмбриондарды трансплантациялау тәсілі қолданылып, үлкен нәтижеге қол жеткізген. Медицинада бұл технология нәтижелі пайдаланылады. Ағзадан тыс, зертханалық жағдайда ұрық тоқтатылып, түзілген эмбрионды әйелдің құрсағына енгізіп беру арқылы трансплантат-сәби дүниеге келеді. Қазақстанда бұл биотехнология жақсы дамыған.

Болашақ энергия көздері

Энергия - бұл адамзат тіршілігінің дамуына жағдай жасаушы және ынталандырушы бірден-бір табиғи қайнар көз. Энергия социумдар үлгісінің сақталуын қамтамасыз етеді, ол көптеген аспектілерді біріктіретін ұғым ретінде бүкіл әлем мен адамзатқа тікелей қатысты қызықты сауалдарды туындатады. Қоғамның энергия көздеріне қол жеткізуі олардың әлеуметтiк, экономикалық және экологиялық тұрақты дамуының нақты жағдайларын тiкелей түрде анықтайды.

Астанада «Болашақ энергиясы» ұранымен өтетін ЭКСПО 2017 көрмесі кең ауқымды және барлығын қамтушы жоба ретінде ойластырылды, оның тақырыбы жан-жақты терең қызығушылық танытатын, қоғамдастықтардың тіршілігін анықтайтын және осы қоғамдастықтардағы адамның күнделікті тұрмыс-ахуалын айқындайтын фактор ретінде қарастыруға мүмкіндік беретін энергия болып табылады. Болашақ энергиясы - бұл қазіргі заманның келелі мәселелеріне және болашақтағы шешімдерді болжауға қатысты міндеттерді шешуге бағытталған, ойлануға нәр беретін ауқымы кең тақырып болып отыр.

Қазақстанның бұл бастамасын энергетика саласының алдыңғы қатарлы сарапшылары, ғалымдар мен қоғамдық және мемлекеттік емес ұйымдар жетекшілері қолдап отыр. «Энергияның экологиялық таза көздерін пайдалануға көшсек, қомақты экономикалық табысқа жете аламыз.

«ЭКСПО-2017» көрмесін өткізу Қазақстан үшін халықаралық деңгейде алға жылжуында үлкен қадам болмақ. Бұл шара көрме нысандары мен Астананың инфрақұрылымын салуға жеке инвестицияның елеулі көлемін тартуға мүмкіндік береді. Елорданың да, тұтас республиканың да экономикалық және инфрақұрылымдық дамуы үшін қосымша ынталандыру болады. Астанадағы және оның маңындағы шағын және орта бизнес, ең алдымен қызмет көрсету саласы, қонақ үй бизнесі мен ішкі туризм дамуға елеулі үлес алады.

Алаш идеясы мен қайраткерлері

Алаш - көне заманда, түркі халықтары бөліне қоймаған қауым кезінде қоймаған қауым кезінде дүниеге келген ұғым, казақтың өз алдында ел болып хандық құрғанға дейінгі ортақ атауы. Алаш аты тарихта кездесетін ең көне атаулардың қатарына жатады. Алаш атауы бүгінгі күнге дейін түркімен, қырғыз, қазақ, ноғай, т.б. халықтардың есінде сақталған. Кеген тас жазуында «алты бөріг» («алты қасқыр») деген сөздің» алты алаш» мағынасын беретіні жөнінде ғылыми болжамдар бар. Алаш туралы аңыздарда мал-мүлікке жекеменшік болмаған кездегі қауым тұрмысының сілемі байқалды». Алаш деген атау Алтын Орда ыдырағаннан кейін бауырлас түрік халықтарының басын біріктіру ұраны, ортақ атауы да болған сияқты.

Алашорда - Алаш автономиясының үкіметі (1917 жылдың желтоқсан айы- 1920). Алашорда құрамына облыстардан тыс халыққа кеңінен таныс қайраткерлер: Әлихан Бөкейханов, Жаһанша Досмұхамедов, Әлімхан Ермеков, Мұхаметжан Тынышбаев, Бақыткерей Құлманов, Жақып Ақбаев, Базарбай Мамытов, Отыншы Әлжанов сайланды. Алашорда өз алдында тұрған міндеттерді ойдағыдай үшін Алаш автономиясының «халықтық милиция» атанған қарулы күштерін жасақтауға үлкен мән берді.Оған қажетті офицерлер дайындау үшін атаман Дутов басқарған Орынбор қазақ әскерінің тәжірибесі мен көмегін пайдалану қажет деп табылды. Алашорданың Дутовпен жақындасуы Алаш жетекшілерінің жағдайын қиындата түсті. Өйткені, Оңтүстік Оралда Әліби Жангелдин ұйымдастырған қызылдар жасағы қызылгвардия отрядымен бірлесе отырып 1918 жылғы 18 қаңтарда Орынборды басып алды. Қызылдардан ыққан Дутовпен бірге алашордашылар да Орынборды тас кетуге мәжбүр болды.

Осыған байланысты Алаш да біртұтас қазақ автономиясын құрып үлгермей барлық қазақ жерлеріндегі үкімет бірлігінен айрылып қалды. Үкімет мүшелерінің біразы Семей маңындағы Алаш қаласы атанған (қазіргі Жаңа Семей) елдімекеніне келіп, өздерін Алашордадан шығыс бөлімі деп жариялады.

1918 жылдың жазы Алашорда бастаған күштері және Кеңес өкімет соңынан ерген күштер қарама- қарсы жақта қалған өкімет үшін бір - бірімен ашық күреске шықты, нәтижесінде азамат соғысында жеңіске жеткен Кеңес өкіметі Алаш партиясы мен Алашорда үкіметі таратты. Кезінде (1919, 1920) Кеңес өкіметі Алаш қозғалысына белсене қатысқандардың барлығы кешірім жасағанына қарамастан, олар түгелге дерлік сталиншіл әкімшіл-әміршіл жүйенің құрбандарына айналды.

Жаһандық мәселе: демография

«Жаһандану» деген терминді қазіргі таңда естімеген адам жоқ шығар. Бұл сөзді балабақшадағы балаға дейін біледі деген ойдамын. Бірақ «Жаһандану деген не?» деген сұраққа адамдардың көбісі нақты жауап бермейді. Елдің көп бөлігі бұл сөздің мағынасын түсінгенімен аталған сұраққа нақты жауап бере алмайды. Сонымен, ең алдымен біз жаһанданудың не екенін біліп алу керекпіз.

Жаһандық мәселелер дегеніміз шешімі өркениеттің ары қарай өмір сүруіне әсер ететін мәлелердің жиынтығы болып табылады. Олар қазіргі заман адамының өмірінің дамуының әркелкілігі мен адамдардың әлеуметтік - экономикалық, саяси - идеологиялық арақатынасында пайда болатын қарама - қайшылықтардың себебінен туындайды. Бұл мәселелер жалпы адамзаттың өміріне әсер етеді.

Адамзаттың жаһандық мәселелері - ғаламшарымыздың барлық тұрғындарының өмірлік қызығушылығын қозғайтын және бұл мәселелерді әлемнің барлық мемлекеттері ортақтасып шешетін мәселелер.

Адамзаттың жаһандық мәселелеріне жататындар:

Оңтүстік-Солтүстік мәселесі; азық-түлік мәселесі; кедейлік мәселесі; энергетика мәселесі; экология мен тұрақты даму мәселесі; әлемдік мұхитты меңгеру мәселесі; демография мәселесі; АИВ инфекциясы және т.б.

Демографиялық мәселе екі түрлі көрініс табады: дамушы елдердегі демографиялық күрт өсу және дамыған және өтпелі кезеңдердегі елдердің демографиялық қартаюы. Біріншісінің шешімі - экономикалық даму қарқынының дамуын жоғарылатып, халық санының өсу қарқынын төмендету болса, екіншісінің шешімі - эмиграция мен зейнетақы жүйесін реформалау болып тұр.

Экономикалық өсу мен халық санының өсу ұзақ уақыттан бері экономистердің зерттеу пәні болып келеді. Бірақ осыған қарамастан, көптеген мамандар негізгі мәселе - халық санының өсуі емес, келесі 2 мәселені айтады:

- нашар дамушылық, яғни дамуда артта қалу;

-әлемдік қорлардың таусылуы мен қоршаған ортаның бұзылуы.

Қорыта айтқанда, адамзат дамуының жаһандық мәселелері оның кез келген даму кезеңдерінде өзекті болды. Десек те, аталған мәселелер ХХІ ғасырда ерекше маңыздылыққа ие болып, бүкіл халықаралық қоғамдастықты алаңдатып отырғаны жасырын емес.

Роботтар мен киборгтар

Робот - антропоморфтық (адам тәрізді) әрекеттер, қимылдар жасайтын машина. Робот қоршаған әлеммен әрекеттескен кезде адамның (жануарлардың) қызметтері мен іс-әрекеттерін ішінара немесе толық атқарды. Алғашқы роботтар адамның қозғалысы мен сырт пішінін қайталады. Олар ойын-сауық мақсаттарында пайдаланылды. Қазіргі кезде тұрмыстағы көптеген қызметтерді атқаратын, қадағалайтын мүгедектер мен сәбилерге көмекші, көңілін аулайтын, т.б. роботтар жасалынды, интеллектуалдық роботтар да пайда бола бастады.

Робот техниканың дамуы барысында адамдарды бір сарынды ауыр жұмыстардан, жоғары радиациялы, жоғары немесе төмен температура жағдайларындағы және адам қатынауы қиын жерлердегі (су астында, ғарышта жұмыстардан босататын автоматтық құрылғылар мен механизмдер түрінде жасалып, олар үнемі жетілдіріле түсуде. Мұндай құрылғылар мен механизмдер өнеркәсіптік роботтар деп аталады.

Өнеркәсіптік роботтар - өндіріс процесінде адамның қозғалу және басқару сияқты іс әрекеттерін (өндіріс заттарының орнын ауыстыру т.с.с.) және технологиялық құралдардың (айлатетіктердің) және технологиялық құралдардың (айлатетіктердің) қызметтерін орындайтын автоматтық машина. Адамның қатысуынсыз бір немесе бірнеше технологиялық өңдеуші машиналардың, өндірістік машиналардың, тасымалдау және көмекші жабдықтардың жиынтығын робот-техникалық кешеннің, әдетте, компьютер немесе микроконтроллер негізіндегі бағдармалық басқару жүйесі болады. Робот-тех. кешен «адамсыз технологияны» енгізудің негізі болып табылатын икемді өндіріс жуйелерінің бастапқы буыны болып табылады. Робот-тех. кешенді пайдалану жұмыс күшінің тапшылығы жағдайында өте маңызды.

Киборгтар кең ауқымда дамып келе жатқан технологияның бір бөлшегі. Киборгтардың пайдасы бұл сал адамдарға шамшырақтай үміт сыйлайтын, адамды техникамен ұштастыратын және медицинаға көмек беретін дамыған технологиялар. Тағы да айта кететін бір жаңалық киборгтардың 1 саусағы - 25 килограммдағы салмақты көтереді.

Қазақстандағы туризм мен экотуризм

Қазақстан Республикасында экологиялық туризмдi дамыту қажеттiлiгi тек экономикалық фактормен - жаңа жұмыс орындарын ашу, шалғай өңiрлердегi жергiлiктi қоғамдастықтарды дамытумен ғана емес, сонымен бiрге әлеуметтiк тапсырыспен - халықтың денсаулық және бос уақытын пайдалану мәселесіне тұтастай әрi жүйелi түрде мән берумен де түсiндiрiледi. Дүниежүзiлiк туристiк ұйым сарапшыларының деректерi бойынша соңғы он жылда экологиялық туризм неғұрлым танымал және кез келген мемлекеттiң тұрақты даму құралы болып табылады. Расында, экономиканың қарыштап дамуында туризмнің алар орны айрықша. Туристiк әлеуеттi зерттеу қорытындылары көрсеткендей, Қазақстанның экологиялық туризмдi дамыту үшiн үлкен мүмкiндiктерi бар. Оның негiзiн Еуразия орталығындағы бiрегей табиғи жағдайлар мен ландшафттар, көптеген табиғи, тарихи ескерткiштер құрайды.

Тұтастай алғанда, Қазақстандағы экологиялық туризмнiң жағдайы тұрақталып келедi. Алайда экологиялық туризмнiң басқа туризм түрлерiне қарағанда табиғи ортаға әлсiз әсерiне және кең дамыған инфрақұрылымды қажет етпейтiнiне қарамастан, осы бағыттың дамуы күрделi қиындықтарға ұшырауда, ол рекреациялық-туристiк инфрақұрылымның көп бөлiгiнiң әлi қалыптасу кезеңiнде болуына байланысты.

Дүниежүзілік туристік ұйымның соңғы кездегі таратқан мәліметтеріне қарағанда, осы саламен айналысатын мемлекеттер қазынасына сырттан түсетін инвестицияның 10 пайызға жуығы тек біз сөз етіп отырған табыс көзінің еншісіне тиесілі екен. Сондықтан да туризмнен түскен кіріс дүние жүзі бойынша әлі күнге дейін мұнай экспорты мен көлік сатудан кейінгі үшінші орынды иеленіп келеді. Экологиялық туризмнің басқа туризмдерден принциптік айырмашылығы - табиғатта туристердің берілген тәртіпке бағынуы, табиғи ландшафттарды шамадан тыс ластаудан қорғау және индустриялық туризм дамуының басты шарты болып табылатын табиғи ресурстардың деградациясын болдырмау.

Тыңдалым

Отбасы дәстүрлері

Отбасы - әр адамның алтын ұясы. Отбасы ұрпақтарға ұлттық дәстүрлерді қалыптастыруда маңызды орын алады. Қазақ отбасында ұл баланы, қыз баланы тәрбиелеуге ерекше мән беріледі. Отбасында ұл балаға үйдің ірі, күрделі жұмыстарын үйретеді. Қыз балаға тамақ істеу, үй ұстау дағдыларын қалыптастырады.

Отбасында белгілі дәстүрлер қалыптасуы керек. Ол отбасы үшін маңызды. Әрбір қазақ отбасында балаларына қамқор болып, оларды жақсы шаңырақта тәрбиелеуге күш салады.

Біз де өз отбасымызда жақсы дәстүрлерді бұзбай ұстауға тырысамыз. Отбасымызда туған күн әрдайым тойланады. Ата-анамыз үйге қонақ шақырып, қазақ дастарқанын даярлауды бізге үйретіп отырады.

Баланың өскен бесігі, кең дүниенің есігі

Баланы әдептілікке тәрбиелеу отбасынан басталады. Әдептілік күнделікті отбасының өмірімен, ұлттың салт-дәстүрлерімен бірге қалыптасады. Қазақ халқының әдеп туралы түсінігінде өздік пайым жатыр. Мысалы: Обал - әр нәрсенің қасиетін бағалауды ескертетін ұғым; Сауап - басқа адамға, қоршаған ортаға жақсылық жасау ұғымын білдіреді.

Әдеп сақтау дегенді - қоғамда қалыптасқан ережелерді, халықтың дәстүрін құрметтеп, оны бұзбай сақтау деп түсігу қажет.

Қазақстандағы жан-жануарлар мен өсімдіктер әлемі

Кең байтақ Қазақстан жерiн мекендеген жануарлардың сан алуан түрін еліміздің түкпір-түкпірінен кездестілуге болады. Қазақстанның солтүстігіндегi орманды дала белдемiнде бұлан, елiк, ақ қоян, сұр тышқан, су егеуқұйрық, орман тышқаны, бұлдырық, ақ кекiлiк, аққу, қаз, үйрек, шағала, тарғақ, қасқалдақтар мекендеген. Едiл өзені аймағынан суыр, дала алақоржыны, сүйiрбас сұр тышқан, дала тышқаны, саршұнақ, ал құстан - дуадақ, безгелдек, жылқышы, сұңқар, бозторғайлар, қыранқара, дала құладыны кездеседi. Көктемнен күзге дейiн бұл жерлерде ақ бөкен үйiрлерi жайылады, олар қысқа қарай шөлдi аймаққа ығысады.

Ал өсiмдiктердiң Қазақстан жерiнде таралуы, түрлері мен эндемиктердiң топтасуы, табиғи аймақтар мен таулық белдеулерде әртүрлi. Қазақстанның табиғи флорасы - пайдалы өсiмдiктердiң қайнар көзi. Мұнда жем-шөптiк өсiмдiктердiң 700-ден астам түрi, дәрiлiк өсiмдiктердiң 400-ге жуық, әсемдiк-безендiрушiлiк 700 - 800, 300-ден астам ширнелiк, 450-ге жуық эфир-майлық, 250-ден астам улы-зиянды өсiмдiктер түрлерi бар.

Ежелгі көшпенділер мәдениеті

Бүкіл Евразияның байтақ даласын күн шуақты - алтынды "аң тәсілді" өнерімен көмкерген ата-бабаларымыз кейінгі ұрпағы мақтанарлықтай өлмес мұралар қалдырды. Соның бірі әлемдегі өнер сүйер қауымды елең еткізген, біртума ескерткіш Есік қорғанынан табылған "Алтын адам" кейіпі жерленген мәйіттің басынан аяғына дейін алтынмен апталған киім киісіне қарағанда, оның анау-мынау адам емес, патша сарайы қызметшісі немесе бір тайпа елдің көсемі екеніне шүбә келтірмейсіз. Алтын адам киімі - сирек кездесетін ғажайып өнер туындысы. Әлем мәдениетіне қайталанбас, эстетикалық талғамы зор өнер стилін әкелген сақ-скиф тайпа бірлестіктері басқа елдердің өнерінің дамуына игі ықпалын тигізді. Көшпенділер өнерінің шуағы бір шеті Қытайға, екінші шеті ертедегі Иберияға (Испания) дейін жетті.

Су - тіршілік көзі

Дана халқымыз тіршіліктің көзіне суды балап, қалт айтпаған. Сусыз бір күн де өмір сүре алмасымыз анық. Ал, енді, суға бай жерімізге тарихи беттерді парақтап деректерге көз салайық. Қарағанды облысы аймағында 1600-ге жуық көл бар екен. Үлкен тұйық ойыстардағы көлдер беткі және жер асты су ағындарының негізі болып саналады. Облысты сумен тұрақты қамтамасыз етуде су қоймалары Самарқан, Шерубай - Нұра, Кеңгір, Жезді өзендері бар. Кіші өзендерде де көптеген тоғандар жеткіліксіз болғандықтан жер асты суларының маңызы зор. Әртүрлі тереңдікте, яғни, 10-100м аралығында еспе су көздері мол.

Су тасқыны сәуірдің екінші, мамырдың бірінші жартылары аралығында болып өтеді. Осы кезде өзендердің жылдық қорының 80-90 пайызы ағады. Қаракеңгірдің, Сарыкеңгір, Жезді өзендері Сарысуға сала боп құяды. Тұщы судың сенімді көзі - жер асты суларының мол қоры.

Әлемдегі ірі кітапханалар

Әйгілі Отырар кітапханасы әлемде «Александрия» кітапханасынан кейінгі екінші орынды алған. Әлемнің екінші үлкен білім бұлағы - Отырар кітапханасы Шыңғысхан шапқыншылығы кезінде жоғалып кетті. Бұрын Фараб аталған бұл қаладан тек ислам әлеміне емес, күллі дүние жүзіне аты мәшһүр, әлемдік ғылымға сүбелі үлес қосқан оқымыстылар шыққан-ды. Мұнда ежелгі сына жазуымен жазылған туындылар мен папирус орама қағаздарынан бастап, ортағасырлық Еуропа, араб және Қытай ғалым-оқымыстыларының шығармаларына дейін жинақталған.

Қазақстандағы ең бай кітап қоры «Ғылым ордасы» ғылыми кітапханасында сақталған. 80-жылдық тарихы бар ең көне кітапханадағы кіта

Денсаулық - зор байлық

Адамзат өмірге келген соң өмірін қалай болса солай өткізбеуі тиіс. Яғни адам саналы да жарқын өмір сүруі қажет. Ол үшін ең алдымен ата-бабамыз айтып кеткендей «Бірінші байлық - денсаулық демекші, ең алдымен саналы да жарқын өмір сүру үшін денсаулық қажет. Ал сол денсаулықты сақтау - өз қолымызда, яғни өз еншімізде. Қазіргі таңда аурулардың түрі көбейіп барады. "Тірі адам түбінде бір ауырмай тұрмайды" деп данышпан Баласағұнидің айтқан сөзі рас сияқты. Өйткені, әрбір адам басында өзіне белгілі бір аурулары бар. Бірақ біз сол аурулардың шарықтауына жол бермей оған төтеп беруіміз қажет. Ауруға қарсы тұруды спортпен шұғылданудан бастау керек.

Отан - оттан да ыстық

Отан - туып-өскен жер. Әр халықтың өз Отаны болады. Біздің Отанымыз - Қазақстан Республикасы. Қазақстан - ірі мемлекеттердің бірі. Еліміз күннен-күнге көркейіп, халықтың тұрмыс жағдайы жақсарып келеді.

Тәуелсіздігімізді алғалы елімізде көптеген өзгерістер болды. Республикамыздың астанасы Алматы қаласынан Ақмола қаласына көшіріліп, Астана деп аталды. Астана қаласы күннен-күнге ажарланып келеді. Көптеген ұлт өкілдері өзара тату, ынтымақты өмір сүруде. Жылдан-жылға экономикамыз өркендеп, тәуелсіздігіміз нығайып келеді. Қазақстанның кең даласы, биік таулары, ну ормандары мен көгілдір көлдері сұлулығымен көз тартады. Біз жер шарының осындай көрікті, бай өлкесінде тұратынымызды мақтан етеміз!

Аспан әлемінің құпиялары

Аспан әлемінің құпиялары бүгінгі таңда ғылымдармен үздіксіз зерттелуде. Түнгі аспанның көркіне айналған жұлдыздар да ғалымдардың назарынан тыс қалмауды. Жұлдыздар әлемі өте әр алуан. Кейбір жұлдыздар көлемі бойынша Күннен мың есе үлкен әрі жарығырақ болып келсе, ал кейбіреуінің мөлшері мен шығаратын жарығының энергиясы Күннен әлдеқайда аз болып келеді. Жұлдыздардың жарқырауы да түрліше болады. Алтын Балық шоқжұлдызы Күннен 400 мың есе артық жарқырайды.

Күн өзінің барлық белгілері жағынан қатардағы жұлдыз болып саналады. Көптеген жұлдыздарды күн секілді ғаламшарлық жүйеден тұрады деп санауға толық негіз бар. Жұлдыздар өте алыс қашықтықта орналасқандықтан, олардың серіктері ең күшті телескоппен де көрінбейді. Оларды анықтау үшін зерттеудің нәзік әдістерін қолданып, бірнеше ондаған жылдар бойы ұқыпты бақылау мен күрделі есептеулер жүргізу қажет.

Компьютердің тілін табу өнер

Компьютерде жұмыс жасау барысында қауіпсіздік ережелерін сақтау өте маңызды. Сол себепті компьютерді тоққа қосатын сымдарға , қос тілді розеткілерге , штеккерлерге тиісуге және жабдықтарды мұғалімнің рұқсатынсыз жылжытуға тыйым салынады. Дербес компьютерде суланған қолмен және дымқыл киіммен жұмыс істеуге болмайды. Компьютердің жанына портфельдер , сумкалар , кітаптар қоюға тыйым салынады. Үстелде қалам мен дәптер ғана болуы тиіс. Пернелік тақта үстіне артық заттар қоюға болмайды.

Компьютерлік сыныпта жүгіруге, ойнауға, жанындағы құрбыларын аландатуға, бөгде жұмыстармен шұғылдануға тыйым салынады. Мұғалімнің рұқсатынсыз сыныптан шығуға және кіруге болмайды. Оқушы компьютермен жұмыс жасау кезінде техника қауіпсіздігі талаптарын орындау ережесімен танысқандығы туралы журналды толтырады.

Халықтар достығы

Түрлі ұлттардың мәдени сыйластығымен Ел бірлігін сақтау титульді ұлттың ғана мүддесін көздеумен шектелмейтіндіктен, Қазақстанда тұратын барлық этностардың ана тілдерін, мәдени мұралары мен дәстүрлерін еркін дамытуға аса көңіл бөлінген. Әр ұлттың өзінің ата - дәстүрі, салт санасы болатыны сөзсіз.

Ол өз ұлтын тәрбиелікке, адамкершілікке баули отырып, тұрмыстық дәстүрлері мен ұлттық нақыл сөздерін сақтап қалу үшін қажет. Ал біздің тәуелсіз мемлекетімізде жүз отыздан астам ұлт мекендейтіндіктен мемлекетіміздің дамып, өркендеу жолын ұстанған бағытында өзара келісім арқылы ұлттар татулығын сақтау, бейбітшіл және ынтымақты жол. Бірлік - деген қасиетті ұғым. Еліміздің берекесі гүлденіп, өсуі осы бірлікпен тығыз байланысты. Сондықтан бірлік, сыйластық бір отбасына ғана емес, тұтас елге, мемлекетке де тікелей қатысты.

Ұлы Дала табиғаты

Республикамыздың әсем де әдемі жерлері көп. Оларға Іле Алатауы, Павлодар облысының Жасыбай көлі, Қарағанды облысындағы таулы-ормандар, Шығыс Қазақстан облысындағы Бұқтырма бөгені, Орал қаласы, Жайық өзені, Қостанай облысындағы орманды-тоғайлы Наурызым алқабы, Оңтүстік Қазақстан облысы Бадам жазығы, Көкшетау тауларын жатқыза аламыз. Алтынемел, Көкшетау, Бурабай ұлттық саябақтарында туристерді көптеп кездестіруге болады. Бұл қазақ даласының қаймағы бұзылмаған ерекше әсем табиғатының ерекше көрністарі бар, ірі саябақтар. Қазақстан аумағындағы 9 мемлекеттік қорықта да ғылыми-экологиялық туризмді дамытудың алғы шарттары қалыптасқан.

Ел үмітін ер ақтар

Қасым Қайсенов 1918 жылы 23 сәуірде Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданында дүниеге келген. Ұлы Отан соғысы кезінде Чапаев атындағы партизан құрамасының үшінші отрядын басқарады. Одан кейінгі кездерде, 1944 жылдың аяғына дейін Молдавия, Чехословакия, Румыния жеріндегі партизан қозғалыстарына қатысады. Отряд командирі болып жүріп, жау тылында жүздеген жорықты басынан өткереді. Соғыс аяқталған соң Қазақстанға оралып, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумы аппаратында жауапты қызметте болады. 1953-1972 жылдар аралығында «Жазушы» баспасы директорының орынбасары, Қазақстан Жазушылар одағы көркем әдебиетті насихаттау бюросы директоры болып қызмет істейді.

Еліміздің бейбіт күні үшін жанкешті соғыста арлік көрсеткен ерен тұлға есімі әрқашан ұрпақтар санасында болмақ.

Отан - елдің анасы

Қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол: ата, әке, бала. Аталар мен әжелер - ауыл-аймақ, ағайын арасының берекесі, ақылшысы. Олардың әрқашанда мәртебесі биік болып, сый-құрметке бөленген. Өйткені үлкенді сыйлауды қадір тұтқан қазақ салты бойынша көргені мен тұрмыста түйгені көп, тәжірибесі мол адамның сыйға бөленуі заңды құбылыс деп танылған. Үлкенді сыйлау, ақылын тыңдау - көрегенділік. Дәстүрлі қоғамда ата-әженің тәрбиесін көрмей өскен бала болмаған. Ата-әжелер жыр, дастан, ертегі айтып немере-шөберелерін рухани байытып тәрбиелеп отырған.

Қазақтаң ежелгі дәстүрі бойынша тұңғыш немересін атасы мен әжесі өз қолына алып, немере ыстық болғандықтан, балаларынан да артық көріп, тәрбиелеген. Тұңғыш немерелер ата-әжесін өз әке-шешесіндей санап, туған әке-шешесін тек қана өскеннен кейін танып жатады. Кейде тұңғыш немересі кенже ұлының орнына, атасының қара шаңырағына ие болып та қалатын жайт кездеседі.

Қазіргі қазақ ауылы мен қаланың тыныс-тіршілігі

Туған өлкемнің тұнып тұрған әсем көрінісі бойыма еріксіз мақтаныш сезімін құяды. Тау етегіндегі қуыстарды қуалай өскен бұталы орманы, тау суын сарқырата кең далаға алып қашқан өзендері, дән теңізіне шалынған жазық даласы, төрт түлік малға төсін ашқан құтты жайлау қырлары, көк жасыл желекке бөленген ауыл үйлері, зәулім ғимаратты үлкен, көрікті қалалары бойыңа еріксіз күш, қайрат, еліме деген махаббат сезіміне бөлейді.

«Ауыл-қаланың күре тамыры» демекші, қаланың дамуын ауылдың дамуымен тығыз байланыстыратын қазақ баласы қашанда ауылдың тыныс-тіршілігіне етене араласып, өзінің өмірін шет шалғайда орын тепкен туған мекенінсіз елестете алмайды. Таң атқаннан бастап күнделікті қарбалас тірлікке кірісетін ауыл тұрғындарының қазіргі әлеуметтік жағдайы төмен емес.

Таулар сыры

Тау - жер бетінен жоғары да көтеріңкі өркештене тізбектеліп, созылып жатқан заңғар құзды биіктік. Таулардың түзілуіне мыңдаған жылдар керек. Көптеген таулар жердің бір платформасы басқасын жаншып жатқанда пайда болған. Платформаның шетіндегі жартастардың бірін-бірі жаншуынан орасан зор қатпарлар пайда болады. Таудың биік басына қарай климат суыта бастайды. Кейбір таулардың басында суық болғаны соншалық, олардың ұшар басындағы қар жыл бойы ерімейді. Тау қатпары түрлі тау жыныстарынан тұратын бірнеше қабаттан тұрады. Олар оңай жіктеледі және жер тақталарының қозғалысынан бүгіледі.

Астана - өнер ордасы

Астана қаласы бүгінгі таңда республикалық автокөлік және темір жол салалары мен әуе жолдарын байланыстырып тұрған ірі тасымал торабына айналды. Елордамызда экономиканың бірнеше салалары: машина жасау; құрылыс материалдары өнеркәсібі; энергетика; полиграфия өнеркәсібі; жеңіл және тамақ өнеркәсіптері, байланыс және телекоммуникация дамыған.

Бүгінгі өркендеген жаңа Астанамызда көптеген зәулім ғимараттар мен ескерткіштер, даңғылдар мен көшелер бой түзеуде. Астана қаласы үш ауданға бөлінеді. Олар: Алматы, Сарыарқа, Есіл аудандары.

Қаламыздың көрікті жерлерінде Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің мұражайы, С.Сейфуллин мұражайы мен Қазіргі заман өнер мұражайлары орналасқан. Сонымен қатар қаламызда «Мега», «Керуен», «Хан шатыр», «Думан» ойын-сауық орындары, «Еуразия», «Рамстор», «Астаналық», «Әлем», «Түркістан» секілді үлкен сауда орталықтары ашылған. Ел мақтанышы Астана - ХХІ ғасыр қаласы ретінде әлемдік өркениеттен лайықты орынға ие болып келеді.

Қазақстанның қорықтары

Қорықтар - биосфера эталоны. Мұндағы орман-тоғай, жай алған жайылым мен шабындық, аң-құс, айдын шалқар көлдер, ағыны қатты өзендер мүмкіндігіне қарай сол ежелгі әсем қалпында сақталынуы тиіс.

Қазақстанның шөл-шөлейтті аймақтарында үйір-үйірімен жайылып жүретін, бірақ кейіннен мүлде азайып кеткен құландарды қорғап қалуда қорықтардың, әсіресе Бадхыз қорығының рөлі орасан зор болды. Сондай-ақ, Барса-келмес қорығыда айтарлықтай үлес қосты. Бүгінгі Бадхыз қорығында құландар саны көбейе түсуде. Барса-келмес аралы жойылып кеткеннен кейін ондағы құландарды арнаулы ұшақтармен Алтынемел ұлттық биосфера паркіне, Іле өзенінің жағасына әкелді.

Қазақстан жерінде Д.И. Менделеев кестесіндегі химиялық элементтердің бәрі дерлік кездесетін біздің республикамыз табиғи ресурстарға аса бай өлке.

Қазақстан және Ұлы Жібек жолы

Ұлы Жібек жолының сан тарау жолдары Қазақстан жерінің Сырдария мен Таластың, Арыс пен Ертістің жағасымен шектескен. Оның аса ірі сауда-саттық көші ретінде терең тарихы бар.

1993 жылы Қазақстандағы туризм индустриясын дамытудың ұлттық бағдарламасы, 1997 жылы «Жібек жолының тарихи орталықтарын жандандыру, түрік тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту, 1997-2003 жылдары туризм инфрақұрылымын құру туралы» Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. 1997 жылы 2030 жылға дейінгі туризмді дамыту стратегиясы жасалды.

Қазіргі уақытта бұл бағдарламаның басты мақсаты - республикада қазіргі заманға сай жоғары нәтижелі және бәсекеге қабылетті туристік кешен құру, экономиканың қосалқы салаларын өркендету.

Олимпиада жеңімпаздары - Қазақстан мақтанышы

Қазақстан Лондон олимпиадасында жеті алтын, бір күміс, бес қола жүлде иеленіп, жалпы командалық есепте 12-орын алды. Олимпиада ойындарына әлемнің 204 елінен он мыңнан астам спортшы қатысты. Ойындарда барлығы үш жүзден астам медаль жұбы сарапқа салынған. Олимпиада жүлдесін 85 елдің спортшылары иеленді.

Қазақстан 12-орын алып, Голландия, Украина, Куба, Иран, Чехия, Испания, Бразилия, Аргентина сияқты елдерді артқа тастады. ТМД елдері арасынан Қазақстан Ресейден кейінгі екінші орынды алды, Азия құрлығы бойынша Қытай, Оңтүстік Корея, Жапониядан кейінгі төртінші сатыдан көрінді. Алғашқы алтынды, велоспортшы - Александр Винокуров алды.

Абай -дана, Абай -дара қазақта

Ақындық шеберлігі баршамызға үлгі болған Абайды терең білу ұрпаққа парыз спеттес. Абайдың ғылыми өмірбаянын жасауда бірінші рет негіз салған адам - жазушы Мұхтар Әуезов. 1940 жылы Алматыда басылған Абайдың «толық жинағының » ІІ томына қосқан оның «Абайдың өмірбаяны» деген еңбегі Абайдың оқушыларын бұрын білмейтін көп мәліметпен таныстырады. Абайдың қоғамдық және жеке өмірінде болған бірнеше бағалы кезеңдерді оқушылар бірінші рет Мұхтардың осы еңбегінен көреді. Бұл еңбектің және бір бағалы жағы- еңбекке негіз болған материалдарды Мұхтар Абайды көрген, істес болған адамдардың аузынан жазып алған.

Ұлттық қолөнер

Халқымыздың бізге жеткен ою - өрнек үлгілері бай мұра, салқылмас қазына. Ою-өрнек - тұрмыста бір бұйымның бетін әшекейлеу үшін қолданылатын нақыш, өрнек. Заттың бетін өрнектеу үшін ісмерлер әртүрлі тәсілді қолданады. Олар: оймыштау, бедерлеу, шеку, қашау, тісеу, құрау тәрізді әрекеттер арқылы жүзеге асады. Әр өрнек белгілі бір бөлшектен құралады. Ғалымдар ою-өрнектердің 200-дей түрін анықтады. Аспан әлеміндегі құбылыстарға байланысты өрнектер «ай», «күн» деп аталса, заттардың атауына байланысты өрнектер «балға», «балта», деген атқа ие, ал эпиграфиялық өрнектер, яғни жазуды өрнек тәріздендіріп, белгілі бір заттың бейнесіне келтіре әдемілеп, астарлап жазу мен ру таңбалары мен ел таңбаларға байланысты ою-өрнек элементтері:«тұмар», «айшық», «ашамай» деп аталған.

Халық шеберлері қолөнердің турлерін игере отырып көз қуантарлықтай тамаша өнер шығармаларын тудырған.

Саяхат және туризм

Туризм әлемдік экономикада басты рольдің бірін атқарады. Бүкіл әлемдік туристік ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін халықаралық инвестициясының 11%-дан астамын, әлемдік өндірістің әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.

1993 жылы Қазақстан Республикасы Дүниежүзілік туристік ұйымға мүше болып кірді. Қазақстанда қазіргі заманғы инфрақұрылым салаларының дамуына, соның ішінде туризмге үлкен мән беріледі. Туризм елдің тұтас өңірлерінің экономикасына белсенді ықпал етеді.

Қазіргі уақытта бұл бағдарламаның басты мақсаты - республикада қазіргі заманға сай жоғары нәтижелі және бәсекеге қабылетті туристік кешен құру, экономиканың қосалқы салаларын өркендету.

Ана тілің - арың бұл

«Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны мемлекет басшысы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ құрылтайында жария етті. Ал 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі-жаңа Қазақстан» атты халыққа Жолдауында «Тілдердің үштұғырлығы» атты мәдени жобаны кезең-кезеңімен іске асыруды ұсынды.

Қазақстан халқының рухани дамуымен қатар, бұл идея ішкі саясатымыздың жеке бағыты болып белгіленеді. Яғни идеяның негізі мынадай:қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі.

Уақыт - ұлы күш

Меніңше, адамға қажет нәрсе-уақыттың қадірін білу, оның әрбір сәтін ұтымды пайдалану. Менің байқауымша, құрдастарым уақытты босқа өткізеді. Олар компьютерде отырады, ойын автоматтарына қаншама уақыттарын құрбан етеді. Соларға қарап, жаным ашиды. Қаншама мүмкіндік кетіп жатыр.

Әрине, электронды технологияларға қатты қызығамыз. Бірақ осы қызығушылық тек фильмдер көру, музыка тыңдау, ойын ойнаумен шектелу керек пе? Таңетеңннен кешке дейін комьютерден бас алмайтын достарым бар. Алғашқыда ойлайтынмын: «Міне, нағыз болатын адам, комьютерден қаншама материал қарайды, оқиды, үйреніп жатыр» деп. Ал кейін сұрасаң, «ойын ойнадым, поштада отырдым» деп таңғалдырады.

Жердегі климаттық өзгерістер

Халықаралық зерттеулер көрсеткіші бойынша, әлемнің кейбір аймақтары, сонымен қоса Орталық Азия, басқаларға қарағанда, климаттық өзгерістерге ұшырауы әбден ықтимал. Оның ішінде, Қазақстанның климатына әсер етіп, онсыз да толыққанды қолдауды қажет етіп отырған ауыл шаруашылығын күнкөріске айналдырған аймақтарға үлкен зиян келтіруі әбден мүмкін. Бұл аймақтардағы өнімнің босқа ысырап болуының 70 пайызы тікелей ауа райымен байланысты Ал, кейбір аймақтарда жағымсыз ауа райы салдарынан алынған өнімнің 50-70%-ға дейіні қолдануға жарамсыз болып қалып отыр.

БҰҰ ДБ мәліметі бойынша, Қазақстанда соңғы 50 жылда орташа ауа температурасы 1,5°С-қа өскен. Ауа температурасындағы өзгерістердің дені ерте көктем маусымындағы жерасты ылғалдылығымен байланысты болған.

Ұлы Жібек жолы

Ұлы Жібек жолының тарихы біздің заманымызға дейін ІІ ғасырдан басталады. Жібек жолы елшіліктің және сауда-саттықтың қызметін атқарған. Оның бағыттары мен тармақтары тынымсыз өзгеріп отырған. Осы жолдың бір тармағы Византиядан шығып, Оңтүстік Қазақстанға жеткен. VІ ғасырдың соңғы жылдарында бұл бағыт жанданып, осы аймақтағы қалалардың салынуына әсерін тигізеді.

Керуен жолы үстіндегі ірі қалалрдың бірі-Отырар. Ол тоғыз жолдың торабында орналасқан Отырардан Жібек жолының бірнеше бағыты жан-жаққа таралады.

Жібек жолы әуелгі кезде Қытай жібегін сыртқа шығаруға қызмет етті. Содан соң сауда-саттық пен елшілік қарым-қатынас ұлғая бастады. Ұлы Жібек жолы арқылы кілемдер мен маталар, асыл тастар, әртүрлі жемістер тасылып жатты. Алайда басты тауар жібек болды.

Салауатты өмір - нұрлы болашақ

Салауатты өмір салты-бұл, ең бірінші, адамның денсаулығын сақтау мен нығайтуға бағытталған адамның белсенді әрекеті.

Салауатты өмір салты аурудың алдын-алу және денсаулықты нығайтудың негізі болып табылады. Салауатты өмір сүру үшін әрбір жасөспірім дене шынықтырумен айналысуы қажет. Шылым шекпеу, уақытында тамақ ішу, әдепті болу, үлкенге ізет, кішіге қамқорлық жасау-осының бәрі салауатты өмір деген ұғымға жатады. Әрбір адамның міндеті-өзінің денсаулығына көңіл бөліп, оны нығайту.

1997 жылы Елбасының Республика халқына арналған «Қазақстан-2030» Жолдауы жарияланды. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты мен міндеті Қазақстан халқының тұрмысын өркендету және тыныштығын сақтау.

Ұқсатым. Сән . Талғам.

«Киіміне қарап қарсы алып, ақылына қарай шығарып салады» дегендей, жарасымды да сәнді киінудің маңызы зор. Киім адамды қоршаған ортаның, табиғаттың түрлі әсерлерінен қорғайды. Киім тігісті және тігіссіз болып негізгі екі топқа бөлінеді. Тігіссіз киімді адам үстіне жамылып немесе орап киеді. Тігісті киімге қандай киімдер жататыны белгілі. Қазіргі заманғы киім түрлері күнделікті өмірде, жұмыста, қызметте, қыдыруға, спортпен шұғылданғанда, демалыс орындарында киюге арналған.

Киім кию әдебі адамның жас ерекшелігі мен мамандығына тікелей байланысты Сонымен қатар классикалық үлгідегі киімді спорттық киіммен, ұлттық киімді романтикалық стильмен араластырып кимейді.

Ғаламтормен дұрыс жұмыс жасау - мәдениет

Біздің күнделікті өмірімізге байланысты ақпараттарды алудағы маңызды құрал ол - Ғаламтор. Адамзаттың интелектуальдық өмірі үшін ол аз мағына бермейді. Ғаламтордың ақпараттық қуатты мүмкіншілігін біз әлі тереңірек ұғына қойған жоқпыз. Ал ғаламторды қолдану барысында барлық адамдардың өмір сүру аймағында қазір күдік тудырмайды. Өз мүмкіншілігінде ғаламтор философиялық дисциплина және философияның ғылыми жұмыстарын зерттейді. Маған ұсынылған желілік ресурстардың анықталған формасының мүмкіндіктері бір бірімен байланысты. Олардың орталығы ғылыми ресми немесе бейресми сайттары ғылыми және оқыту ұйымдарды болып табылады.

Нағыз қазақ - домбыра

Ұлттың ұлы мұрасының бірі домбыраны ғалымдар қазақ жерінде сақталған жеті қазынаның біріне есептепті. Дұрыс шешім деп бас иіп қосыламыз.

Қазақтың музыкалық аспаптарын шертпелі аспаптар, ыспалы аспаптар, үрмелі аспаптар, ұрмалы- сілкімелі аспаптар деп топтауға болады.

Домбыра қазақ халқының ұлттық болмысын, жан-дүниесінің тылсым сырларын сыртқы дүниеге паш еткен таңғажайып аспап.Домбыраның пайда болуын археолог ғалымдар тасқа салынған суреттердің ішінде домбыраның бедері кездескеніне қарап,неолит дәуіріне жатқызады. Домбыра тым ерте пайда болып, уақыт озған сайын түрленіп, дамып отырған екі ішекті, әр қазақтың үйінің төрінде тұрған аспап.

Ұлыстың Ұлы күні

Әр халықтың өзінше Жаңа жыл, жыл басы болады. Қай уақытта, қай халықта болса да, Жаңа жыл осы халықтың шаруа жағдайына қарай белгіленген. Мұсылман қауымның Жаңа жылы жазғытұры күн мен түннің теңелген күні-22 наурыз. Наурыз айында шаруаның малы төлдеп, бірі екеу болады. Наурыз діни мейрам емес. Наурыз мейрамы-тұрмыс мейрамы, шаруашылық мейрамы.

Адамдар күнге бас иеді, содан кейін ер адамдар бұлақтарды тазартады. Ата-бабаларымыз: «Бұлақ көрсең, көзін аш!» дейтін. Бұлақтардың қасына ағаштар отырғызылады. «Бір тал кессең, он тал ек» деген мақал осыдан шыққан.

Жастықтың оты қайдасың?

Абай өлең жазуды 10 жасында, «Кім екен деп келіп ем түйе қуған...» өлеңінен бастаған. Одан басқа ертеректе жазылған өлеңдері - «Йузи-рәушән», екіншісі - «Физули, Шәмси». «Сап, сап, көңілім», «Шәріпке», «Абралыға», «Жақсылыққа», «Кең жайлау» өлеңдері 1870 - 80 жылдар аралығында жазылған.

Абай өлеңдері түгел дерлік лирикадан құралады, поэма жанрына көп бой ұрмағаны байқалады. Қысқа өлеңдерінде табиғат бейнесін, адамдар портретін жасауға, ішкі-сыртқы қылық-қасиеттерін, мінез-бітімдерін айқын суреттермен көрсетуге өте шебер. Қай өлеңінен де қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипатының ерекшеліктері көрініп тұрады.

«Жастықтың оты қайдасың?» өлеңін жастардың білім мен оқуға деген құштарлығына қатысты жазған екен. Абай бұрынғы бабаларымыздың бойынан көрген «кемшіліктерді» себеп ретінде емес, сол замандағы саяси-әлеуметтік қатынастардың салдары ретінде қарастыруға жол ашқан.

Ғылым мен техниканың соңғы жаңалықтары

Ғылым мен техника саласындағы Қазақстан Республикасының

Мемлекеттік сыйлық иегерлері бұл салаға шексіз еңбек сіңіруде.

«Дифференциалдық теңдеулердің бастапқы-шекаралық есептер теориясына» атты жұмыстар топтамасы үшін Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті Математика және математикалық моделдеу институтының бас директоры, физика-математика ғылымдарының докторы, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі Тынысбек Шәріпұлы Кәлменов Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атанды.

Жоғары наградаға Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі Республикалық нейрохирургия ғылыми орталығы ұсынған, авторлары Серік Қуандықұлы Ақшолақов, Талғат Тынышбайұлы Керімбаев, Eрбол Тарғынұлы Махамбетов, Айса Захарұлы Нұрпейісов, Марат Рабандиярұлы Рабандияров, Нұржан Әмірбекұлы Рыскелдиев болып табылатын «Қазақстан Республикасында жоғары технологиялық инновациялық ем әдістерін нейрохирургия патологиясында дамыту» жұмыстар топтамасы ие болды.

Елін сүйген жауынгер ер болады

Әбдіров Нұркен 1919 жылы Қарқаралы өңірінде бұрынғы 5-ші ауыл, қазіргі Нұркен атындағы шаруашылық аумағында шаруаның отбасында дүниеге келген. Кейін ата-анасымен бірге Қарағандыға қоныс аударып, осы қалада әуе клубында ұшқыш мамандығын игерген. Соғыс басталғанда Нұркен Орынбор әуе училищесінде оқитын. Оны алдымен Ташкенттегі, одан кейін Сібір қалаларының біріндегі шабуылшы әскери ұшқыш дайындайтын курстарға жіберді.

Теңдесі жоқ ерлігі үшін Нұркен Әбдіровке 1943 жылғы наурыздың 31-де еліміздегі ең мәртебелі атақ - Кеңес Одағының Батыры атағы берілген еді.

Оның қаһармандығы бүкіл елге жайылды. Қарағанды енбеккерлері, олардың ішінде кеншілер Нұркен Әбдіров атындағы самолетке қаржы жинап, жауға аттандырды. Бұл самолет кейін Жеңіске дейін қатарда болды.

Қарапайым қазақ баласы Н.Әбдіровтың өмірі мен ерлігі қаһарман, қаншыл қазақ ұлтының бойындағы игі қасиеттердің айнасындай әлемге шұғыла шашып тұр.

Ғылым

Ғылым - адамның табиғат пен қоғам туралы обьективті білімін қалыптастыруға мүмкіндік беретін танымының ең жоғарғы пішімі. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғылым сол қоғамның маңызды әлеуметтік институтына және тікелей өндірістік күшіне айналды. Ғылымның басты мақсаты - ғылым заңдарының негізінде ашылып отырған болмыс құбылысы мен процесін болжау, түсіндіру және жүйелеп мазмұндап беру.

Ғылым адамзат қоғамының ерте дәуірінен, адам баласының танымдық және өндірістік қажеттілігінің арасы ажырамай тұрған кезеңнен бастау алады. Ежелгі Шығыста ( Бабыл, Мысыр, Үндістан, Қытай) болашақ ғылымға негіз болған білімнің алғашқы нышандары қалыптасты.

Ежелгі Грекияда дамыған ғылым ( Аристотель, т.б.) қоғам мен табиғат заңдылықтарын ашып, мәдениет тарихында ұлы рөл атқарды; олар ғылымның ерекше тәсілі дәлелдеу негізін қалыптастырды. Осы дәуірде білімнің кейбір салалары даралана бастады. Геометрия (Эвклид), механика (Архимед), астрономия (Птолемей) жеке ғылым салалары түрінде бөлініп шықты.

Орта ғасырларда ғылымның дамуына Шығыс, араб елдері Орта Азия ғалымдары ( әл-Фараби, Әбу Әли ибн Сина, Ибн Рушд, Бируни, Махмұт Қашқари, Жүйнеки т.б.) елеулі үлес қосты. Олар Ежелгі Грекияда қалыптасқан ғылыми таным жетістіктерін сақтап қана қойған жоқ, оны көптеген салаларда толыктырып, дамытты.

Шығыста әл-Фарабиді Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» деп таныды. Орта ғасырларда араб елдері мен ислам діні тараған басқа да аймақтарда философия, медицина, эстетика, математика, астрономия, т.б. ғылым салалары қауырт дамып, бұл құбылыс кейін Ислам Ренессансы деп аталды. Мысалы, Омейя әулеті халифатында ғылым үйі болды, онда ғалымдар ежелгі грек ғылымының барлық жетістіктерін араб тіліне аударды, ғылымның ерекше формасы, «фәлсафа» қалыптасты.

Еуропада бұл дәстүрді кейін схоластар дамытты. Ғылымның қалыптасуына негіз болған тағы бір тірек алхимия мен астрологияның дамуы болды. Алхимия табиғи заттар мен қоспаларды тәжірибе жасау арқылы зерттеп, химияның қалыптасуының алғышартын жасады. Астрология аспан денелерін зерттеу арқылы астрономияның дамуына ықпал етті. Қайта өрлеу дәуірінде діннің басымдылығы әлсіреді, ғылым рухани өмірдің дербес факторы болып, дүниетанымның (Леонардо да Винчи, Николай Коперник) негізгі тірегіне айналды. Сондай-ақ ғылым табиғат құбылыстарын жан-жақты зерттеп, адамзат танымының көкжиегін кеңейте түсті. 16-17 ғасырларда ғылымда болған терең өзгерістер алғашқы ғылыми революцияға (Галилео Галилей, Иоганн Кеплер, Уильям Гарвей, Рене Декарт, Христиан Гюйгенс, Исаак Ньютан және т.б.) алып келді. Ғылымның қарқынды дамуы, дүниенің жаңа бейнесін қалыптастырудағы рөлінің артуы, жаңа дәуірде ғылымды жоғарғы мәдени құндылық ретінде тануға, көптеген философиялық мектептер мен бағыттардың ғылымға қарап бой түзуіне ықпал етті.

Сауда жасау маркетингі

Сауда жасауда біз білуге міндетті тағы бір жайт бұл - маркетингтік жүріс. Яғни, қандайда бір сауда жасайтын адам алатын тауарының өзіне қаншалықты қажеттілігін тереңірек білгені дұрыс.

Жалпы, маркетингтік жүріс дегенде алдымен жоспарланбаған шығыс жасаған себепті жазып отыру керек. Сондай-ақ өзіңіздің көңіліңіз әбден толғанша болған жағдайларға талдау жасауды жалғастыра берген жөн. Негізінен сауатты саудаласуға қатысты қаржыгерлер: «соңғы уақытта «ақша жоқ» деген сөз тіркесін жиі-жиі естуге тура келеді. Ақша, әрине бәрінде де бар, бірақ неге екені белгісіз, әйтеуір ешкімге жетпей жатады. Ақшаның жетіспеушілігі еңбекақысы төмен адамдарда ғана емес, жалақылары әжептәуір адамдарда да кездесіп жатады. Сондықтан бізге заманға сай үнемдеуді үйренген абзал. Үнемделген теңге де таза еңбекпен келеді. Негізінде еңбектеніп тапқаннан гөрі, үнемдеген әлдеқайда жеңіл болады» деседі. Қаржыны үнемдеу тұрғысында отандық кәсіпкерлер қолда бар ақшаны үнемдеудің, қарызға белшеден батпаудың, қажетті затқа қиналмай қол жеткізудің мынадай біршама тетіктері бар екенін алға тартады:

а) Біріншіден, әмияныңызға көп ақша салып жүруден сақтаныңыз. Бұл сізді үнемділікке бастайтын бірінші жол.

ә) Екіншіден, жалақы алған күні дүкендерге әсіресе киім дүкендеріне, базарға барудан бас тарта тұрыңыз. Себебі сіз қолыңызға тиген ақшаның буымен ертеңгі күніңізді ойламай, өзіңізге қажетсіз нәрселерді көптеп алып қоюуыңыз мүмкін.

б) Үшінші бір жадыңызда ұстайтын нәрсе - қолыңызға қаржы тиген соң алдымен үйіңізге қажетті азық-түліктің легін жазып, тізіп алыңыз. Сосын азық-түлік алуға барғанда әрқайсысының тұсына қанша мөлшерде ақша кеткенін белгілеп қойыңыз. Бұл да кеткен ақшаның есебін шығаруға өте қолайлы дүние.

в) Төртінші бір ескерер жайт - егер жекеменшік көлігіңіз болып, ал оның шығынын өтеуге қолыңыздағы қаржыңыз жетпесе, дереу көліктен бас тартыңыз немесе шығыны аз көлікке ықыласыңыз аусын.

г) Бастысы күнделікті жұмсаған қаржыңызды дәйім белгілі бір дәптерге есептеп жазып отырыңыз. Бұл отбасы бюджетінен шыққан шығыс пен кірісті есептеуге,үнемдеугетаптырмайтын - тәсіл.

Жаһандық энергетикалық дағдарыс

Жаһандық энергетикалық тоқырау соңғы жылдары жиі-жиі бой көтере бастаған экономикалық дағдарыстардың негізгі себебіне айналды. Дүниежүзілік дағдарыстардың созылмалы сырқаттары қолданыстағы энергетиканың мүмкіндіктерінің сарқылып бара жатқандығын байқатады. Енді ол тауардың өзіндік құнын арзандатып, экономикалық өсімге қол жеткізуге тиімді жағдай жасай алмайды. Энергетикалық қуат көздерін игерудің күннен-күнге қиындауы және оның бағасының қымбаттауы экономикалық дамудың болашағын тығырыққа тіреді. Осыған байланысты бүгінгі таңда адамзаттың алдыңғы қатарлы ақыл-ойы «энергетикалық тоқырау», «энергетикалық қатер», «энергетикалық төңкеріс» атты ұғымдар төңірегінде толғануда.

Жаһандық энергетикалық тоқыраудың бастау алғандығы туралы осыдан 6 жыл бұрын жазған «Жаһандық энергетикалық қауіп: аңыз бен ақиқат» атты мақаламызда «Сонымен қазір өркениет әлемін толғандырып отырған энерге­тикалық қауіпсіздік мәселесінің астарына үңіліп көрейік. Бүгінде әлем бойынша бір күнде 85 миллион баррель мұнай тұтынылады екен. Ал 2020 жылы бұл көрсеткіш 100 миллион баррельге жетпек. Соңғы кезде халқы да, экономикасы да күрт өскен Үндістан мен Қытайдың сұранымын ескергенде, қазір күніне 3,5 миллион баррель мұнайды көп өндіруге тура келеді. Энергетика жөніндегі халықаралық агенттіктің деректеріне сүйенсек, Азияда мұнай тұтыну жыл сайын 3-4 пайызға, газ тұтыну 4-6 пайызға артып отыр. Көмірсутегіне деген Үндістан мен Қытайдың барған сайын артып бара жатқан сұранысы осы шикізат көздерін шығарушы елдердің экспорттық қуатын әртараптандыруға мәжбүр етуде».

Достық пен татулық - таптырмас бақыт

Татулық пен достық - мағынасы тереңде жатқан асыл сөз. Қазақта «жалғыздың үні шықпас, жаяудың шаңы шықпас» болмаса «жалғыз жүріп жол тапқанша, көппен жүріп адас», немесе «бөлінгенді бөрі жейді» деген аталы сөзі бар. Жалғыз адам айдалада өскен ағашпен тең. Сондықтан да «Жалғыздық құдайға ғана жарасқан, адамның күні адаммен» дейді. Ал көппен қарым қатынаста болу-береке, бірліктің, татулықтың ізгі бастауы болмақ. Адам баласы әр атқан таңдағы күнін игілікті істермен бастап, берекелі тірлік етсе, айналасындағы жандарға шапағатын тигізсе нұр үстіне нұр болары сөзсіз. Ізгі ниетті, жаны таза адал жандар осылайша көптің «алтын алма, алғыс ал, алтын деген жер сыйы, алғыс деген ел сыйына» ие болады.

Татулық пен достық - ынтымағы жарасқан көп ұлтты қазақ елінің ежелден қонақжай табиғаты.

Татулық пен достық - айналадағы дос құрбыларыңның өзіңе деген құрметі. Ойыңдағы сырды айтып бөлісер, адал дос адамға әрқашан қажет. Досыңа адал болу қасиетіде арадағы татулық пен сыйластықтан туады. Ал ешкіммен тату болмасаң, досыңа көмек керек жерде болыспасаң, олармен бірікпесең кімді серік етесің! Ендеше «татулық - бұзылмайтын қорған» екені рас.

Татулық пен достық - отбасындағы туған туысқандар үшін де маңызы терең. «Абысын тату болса, ас көп, ағайын тату болса ат көп», «жақыныңды жат етсең елге күлкі боларсың», «туысы бірдің уысы бір», «жақыныңды жаттай сыйла, жат жанынан түңілсін», «жақсы ағаң -орман, жақсы інің-қорған» деген аталы сөздер осының айғағы. Өз үйінде сыйласпаған жан көпшілікпен сыйыспайды.

Татулық пен достық - қазақ жерін мекен ететін түрлі ұлт пен ұлыстың барлығы еліміздің дамуына елеулі үлес қосып келе жатқаны.Достық пен татулық, тұрақтылық пен рухани келісім бар жерде береке де бар. Татулық пен достықтың жеңісі жалғасын таба берсін деп тілейік!

Кәсіп - бақыттың шырағы

Қазақ өзінің малын қой-ешкі, жылқы, түйе, сиыр деп төрт түлікке бөледі. Осы төрт түлік малдың әрқайсысын қазақ халқы барынша өнімді, толық пайдалануды үйренді. Бұдан басқа да үй хайуандарының ( есек, ит, шошқа, т.б) өнімін пайдалануы мүмкін еді, бірақ арам деп етін жемейтін, сүтін ішпейтін.

Мал бағудың өзіндік тәсілдері бар, онымен айналысқан ел малдың қасиетін, кемшіліктерін жете білген. Мал шаруашылығы егін шаруашылығына, балықшылықққа қарағанда еңбекті көп қажет етеді. Әйтсе де қазақ осы тіршілікте де поэзияны, әсемдікті тауып көре білді. Егінші алты ай жаз ауыр еңбек еткенімен, қыс айларында азадап тыныс алады, балықшы да солай. Ал мал шаруашылығында керісінше, қыста тіршілік, еңбек қиындай түседі де, жазда ғана жайлауда қазақ біраз сайрандап қалады. Көшпелі мал шаруашылығы жыл мезгілінің төрт кезеңінен тұрады: қыстау, көктеу, жайлау, күздеу.

Жер-судың ыңғайына қарай жайлау мен қыстаудың арақашықтығы әртүрлі келеді. Таулы жерлерде жайлау жақын болады, 100 шақырымнан аспайды; жартылай көшпелі немесе, отырықшы шаруашылықтың көші-қоны оданда қысқа, 20-30 шақырымдай. Ал тегіс даланы мекендеген қазақтардың жайлауы мен қыстауының арасы 600-700, тіпті мың шақырымнан асады. Көші-қоны ұзақ шаруашылықтарда сиыр малы болмайды.

Қой шаруашылығы қазақтың көшпелі шаруашылығының негізі болып табылады. Кең-байтақ жердің шөбі мен суы - тиімді пайдаланудың кезіндегі ең бір ұтымды тәсілі. Солтүстік Қазақстанның суығына, ұзақ қысы, қалың қары мен боранына қой малы шыдамайды, жабулы қорасыз, мол дайындалған пішен, жем-шөпсіз қырылып қалады.

Ал Оңтүстіктің қысында жазда жиған күйімен қиналмай, қыстан шығып, көктемде екі-үш қойдың біреуі - егіз қозы табады. Екі ешкінің бірі егіз лақ табады. Осындай жағдайда мыңдаған жылдардың барысында денсаулығы күшті, тез ет алғыш, табиғаттың ыстық-суығына көнбіс қазақтың қойы пайда болады. Ал ірі қошқарлары көп жағдайда мүйізді, қызғылт, қоңыр, ақ, қара түсті болып келеді, құйрығы сойғаннан кейін өлшегенде екі пұттан астам шыққанын ақсақалдар әңгімелеп отыратын. Бірақ малдың күйін осындай жағдайға жеткізу үшін, малға деген зор ықылас, асқан шеберлік пен еңбекқорлық керек.

Қыз өссе, елдің көркі

Қызын ардақтап, қырық үйден тыйым салып, тәрбие берген қазақ қыздарынан талай ел аналары шыққан. Солардың бірі - ерлігі ерен, Сақ патшайымы болған Тұмар ана. Томирис - Тұмар патша өз елінде талай жыл билік етіп, қара қылды қақ жарған әділдігімен, данышпандығымен, көрегендігімен халқын талай таңғалдырған.

Қазақ қыздарында батыр, батылдығынан бөлек, Зере, Ұлжандар мейірімділігі мен даналығы арқылы үлгі болған. Ұрпақ тәрбиесіне де аса мән берген Ұлжан баланы дәретсіз емізбеген, атаның ұлы емес, адамның ұлы етіп тәрбиелеген. Адалдығы үшін Құнанбайдың өзі рахмет, алғысын айтқан. Ақылдылығы, зейінділігі және мейірімге толы Зеренің ізгі жүрегі арқылы Абай - Абай атанды десек те болады. Тоғжан мен Әйгерім сынды аруларымыз - өнердің, сұлулықтың, тектіліктің белгілері. Болмысы нәзіктік пен әдептен жаралған, талай батырдың жүрегіне «жара» салған Қыз Жібек, Баян сұлу сынды қыздарымыз сұлулық пен әсемдіктің ұранына айналған.

Ерлерімізбен бірдей ерлік көрсеткен Әлия мен Мәншүктей батырлар да бар. «Шығыстың қос шынары» атанған ондай аруларымызды жадыдан өшіру мүмкін емес. Өскелең ұрпақтың бақытты болашағы үшін бастарын тәуекелге тіккен Ләззат пен Сәбиралар Тәуелсіздік үшін күресті. Көк байрағымыз көгімізде желбіреген, күллі әлеммен бірге замана көшіне ілескен еліміздің ертеңі үшін батыр қыздарымыздың ерлігі ұрпаққа үлгі болып қала береді.

Әр халықтың бала тәрбиесіндегі өзіндік ерекшеліктері арқылы мәдени құндылықтары қалыптасады. Ата-бабамыз ұл баланы ертеңгі абыройлы әке, қадірлі отағасы, елді қорғайтын ер, батыр, би, ақын, ұлттың намысты азаматы ретінде әділдікке, қайсарлыққа, кешірімді болуына, өнерге, білімге, салт-дәстүрімізді сақтауға тәрбиелеген.

Ұл бала - қазақта шаңырақ иесі, ер-азамат - ата-ананың отын тұтатушы болып саналады. Қазақ отбасының ерекшелігі жасы кішісінің үлкеніне «сен» деп сөйлемеуі, алдын кесіп өтпеуі, үлкен тұрып кішінің, әке тұрып ұлдың, шеше тұрып қыздың орынсыз сөйлемеуінде. Қазақ отбасындағы үлкенді құрметтеу әдеті жауапкершілік, адамгершілік сезімдерін туғызған. Дұрыс бағытқа бағдарлау көп жағдайда абыройлы әкеге, үлгілі отағасына, қадірлі ағаларына байланысты.

Халқымыз ұл бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Қай халықта болмасын, ұл бала тәрбиесі - әке меншігінде. «Ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер» дей отырып, қазақ отбасында әкелер өзінің білетін бар өнерін ұлдарына үйретіп, оларды мерген, аңшы, яғни «сегіз қырлы, бір сырлы» жігіт етіп тәрбиелеген. Бала ес білгеннен бастап, оның құлағына «сен ертеңгі шаңырақ иесісің, болашақ әкесің, арқа сүйер жарсын, отбасының асыраушысысың, сондықтан да жаманнан жирен, жақсыдан үйрен» деген сөздерді құйып отырған.

Халқымыз ер баланың 12-15 жасынан бастап, оның алдында өмірдің дайындаған талай қиын-қыстау шақтары мен қуанышты сәттері бар екендігін ескере отырып, «Аты аталмаған жігіттен аты аталған төбе артық» деп намыстандыратын, «Айтсаң, үйде туып, түзде өлетін жігіттерді айт» деп таңдандыратын, «Өнерлі жігіт өрге озар, өнерсіз жігіт жер соғар» деп шамдандыратын, «Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді», «Ерлік білекте емес, жүректе» деп қайраттандыратын, «Ақыл жастан, асыл тастан» деп сеніміне шек келтірмейтін, «Атадан ұл туса игі еді, ата жолын қуса игі еді» деп армандайтын еді халқымыз.

Қазақтың ұлы ойшыл ғұламаларының бірі Ж.Баласағұни өзінің «Құтты білік» дастанында балаға тәрбиені отбасында бер, «ақ маңдайлы ұл-қыз туса, үйіңде өсір, бөтен жерде қалдырма» деп келер ұрпаққа өсиет ете отырып, баланы жас кезінен білім мен өнерге, еңбекке баулу арқылы жаны мен тәні сабақтас жетілген парасатты ұрпақ өсіретінімізді атап көрсеткен.

Қазақстанның су ресурстары

Каспий теңізі - Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл.

Үлкендігіне қарап, оны теңіз деп атайды. Аты XVI ғасырдың аяғында осы теңіз жағасында қоныстанған Каспи тайпаларына байланысты қалыптасқан. Грузияда Каспи қаласы қазір де бар. Сонымен бірге Гиркан(I ғасыр), Хазар (ІІ-Х ғасыр), Хвалын (Х-ХІІІ ғасыр) және т.б. тарихи атаулары бар. Олар соңғы үш мың жылдағы өмір сүрген халықтардың қойған аттары.

Каспий теңізі неоген дәуірініңаяғында жер қыртысының көтерілуінен Қара теңізденбөлінді. Бұл кезді Каспий теңізінің пайда болған уақыты деп есептеуге болады. Каспий теңізінің жалпы ауданы 376 мың км². Оның беті теңіз деңгейінен 28 м төмен жатыр. Теңіз солтүстіктен оңтүстікке қарай 1200 км-ге созыла орналасқан. Теңіздің ендірек жері - 435 км, ал енсіз жері - 193 км. Каспий теңізінің жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Оның суы 5 мемлекеттің нсағалауын шайып жатыр. Жағалау сызығының Қазақстан үлесіне - 29% (2340 км), Ресейге - 9%,Әзірбайжанға - 20%, Түрікменстанға - 21%, Иран Ислам Республикасы- 14% тиеді.

Каспий теңізіне 130-ға жуық өзендер мен ағынды сулар Құнды. Олардың теңізге қүятын жиынтық ағыны жылына орташа есеппен 300 км³. Осы мөлшердің 80%-ы Еділ өзені- нің, 5%-ы - Жайықтың үлесіне тиеді. Ағынның 10-11%- ын Батыс жағалаудағы өзендер Терек, Сулак, Самур, Кура және т.б. береді. Қалған 4-5%-ы Иран жағалауы өзендерінен келеді. Шығыс жағалауларда тұрақты ағын сулар жоқ.

Каспий теңізі қазаншұңқырларының бедеріне қарай үшке бөлінген. Солтүстік бөлігінің шегі Маңғыстау түбегібойымен өтеді. Ортаңғы бөлігі содан Апшерон түбегінедейін созылған, қалған жері оңтүстік бөліктің үлесіне келеді. Солтүстік бөлігі таяз, көп жерінде 5 м-ден аспайды, ең терең жері 26 м, жалпы теңіз ауданының 24%-ын алады. Орталық Каспийдің орташа тереңдігі 200 м, ең терең жері 788 м, жалпы теңіз ауданының 36%-ын қамтиды. Оңтүстік бөлігінің орташа тереңдігі 345 м, ең терең жері 1025 м, теңіз ауданының 40%-ын, ал теңіз суының 66%-ын алып жатыр.

Қазақстанға жататын солтүстік және орта бөлігінің солтүстік анағұрлым тайыз болып келеді. Аралдар саны аз, жалпы ауданы 2045 км². Қазақстан жерінде олардың 88%-ы орналасқан. Ең ірілері Төленді аралдар тобындағы (архипелаг) Құлалы(73 км²) және Морской (65 км²) аралдары. Каспийге шығыс жақтан Маңқыстау, Түпқараған, Бозашы сияқты үлкен түбектер сұғына еніп жатыр, шығыс жағалауында шығанақтар да көбірек кездеседі. Олардың қатарында Маңқыстаумен Қазақ шығанақтарыбар. Ауданы 376 000 км². Меридиан бағытында1200 км-ге созылған, орташа ені 300 км. Жағалау сызығының Ұзындығы 7000 км.^[1]

Ірі шығанақтары: Маңғыстау шығанағы, Қазақ шығанағы, Қарабұғазкөл, тағы басқа 50-ге тарта аралдар бар (ірілері: Құлалы, Шешен, Артем, тағы басқа).

Ірі түбектері: Маңғыстау түбегі, Апшерон, Аграхан, Красноводск, Шелекен.

Ойпатты тегіс жағалау басым. Жағалауында теңіз суының бұрынғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз террасалары көп.

Тарихи тұлғалар

Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев - аса көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, Қазақ ҚСР Ғылым академиясының академигі, техника ғылымының докторы, КСРО, шетел ордендері мен медальдарының иегері. Верный (қазіргі Алматы ) қаласында, қызметкердің отбасында өмірге келген. Орта мектепті бітіргеннен кейін Қазақстан Өлкелік комсомол комитеті оны Мәскеудің Түсті металл институтына оқуға жібереді. Институтты ойдағыдай бітіріп, тау-кен инженері мамандығын алған Д.Қонаев Балқаш мыс қорыту комбинатының Қоңырат руднигіне жұмысқа орналасып, онда бұрғылау станогының машинисі, цех бастығы, рудниктің бас инженері және оның директоры болып істейді. Екінші дүниежүзілік соғысының қиын күндерінде ол тылдағы жұмысты ұйымдастыруда іскерлігімен көзге түседі. «Алтайполиметал» комбинаты бас инженерінің орынбасары, Риддер руднигінің және КСРО қорғасын-мырыш өнеркәсібінің ең ірі кәсіпорындарының бірі - Лениногор кен басқармасының директоры қызметтерін атқарды.

1942-52 жылдары Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасының орынбасары болып қызмет етеді. Осында жүргенде Қазақстан ғалымдары оған зор сенім көрсетіп, оны Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі және оның президенті етіп сайлайды. Тау-кен ісі саласының ірі ғалымы Д.Қонаев республика ғылымының дамуы жолында зор еңбек сіңіреді.

Ғылыми - ұйымдық жұмыстарды жақсарту,ғылыми зерттеулердің негізгі салаларын білікті кадрлармен нығайту шаралары оның басшылығымен жүзеге асырылады. Д.Қонаев 1955-60 және 1962-64 жылдары Қазақ КСР Жоғарғы Кенесінің төрағасы, 1960-62 және 1964-1986 жылдары Қазақстан комунистік партиясының Орталық комитетінің бірінші хатшысы болды.Ол Қазақстанның экономикасы мен мәдениетін өркендету жолына озінің білімін, мол тәжірибесін және ұйымдастырушылық қабілетін аянбай жұмсай білді. Ол бірнеше мәрте КСРО Жоғаргы Кенесінің депутаты болып сайланды. СОКП-ның ХІХ сьезінен бастап, кейінгі сьездерінің бәріне делегат болды.Парламент және партия делегациясын басқарып, әлденеше рет шетелдерде болып қайтты. 1956 жылдан бастап СОКП Орталық комитетінің мүшесі болды. Д.Қонаев өз заманының ұлы саясаткері бола білді. Ол билік басында болған уақыт қаншалықты күрделі, қарама-қайшылықты болғанымен, елдің экономикасын, әлеуметтік саласын, ғылымын, ұлттық мәдениетін дамыту ісінеайтулы еңбек сіңірді. Түрлі деңгейдегі партия және кеңес қызметін атқара жүріп, орталықтың өктем саясатынң ығымен кете бермей, ел мүддесін, болашақ қамын да бір сәт естен шығарған жоқ.

Алпысыншы жылдардың басында Н.С.Хрущевтің озбырлығымен Өзбекстанға беріліп кеткен қазақ жерінің біраз бөлігін қайта қайтарып алуы соның айқын бір дәлелі еді. 1986 жылы СОКП Орталық Комитетінің Бас хатшысы болып М.С. Горбачевтің келуіне байланысты Д.Конаев Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшылығынан босатылды. Орталықтың жүргізіп отырған әділетсіз саясатына қарсы республика жастары өз қарсылықтарын білдіріп алаңға шықты. Бұл әйгілі Желтоқсан оқиғасына ұласты.

Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев Республика партия ұйымын басқарған ширек ғасырға жуық уақыт ішінде өзінің үлкен мәдениеттілігімен, иман жүзді ізеттілігімен танылып, халық дәстүрін жақсы білетін, тағылымы терең, ой-өресі биік жан екенін көрсетті. Кейін мемлекет ісінен қол үзген кезде де ол білімдар білікті жан ретінде елде жүріп жаткан реформа бағыттарын, қоғамды демократияландыру қажет екенін терең сезініп, қолдай білді. Өзі өмір сүрген күрделі уақыттың адал перзенті бола білген абзал азамат 1993 жылғы тамыздың 22-сінде, 82 жасқа қараған шағында кенеттен қайтыс болды.

Қызым - жағадағы құндызым, ұлым - аспандағы жұлдызым

Қазіргі жаһандану кезінде үздіксіз білім беру процесі өмірімізге дендеп еніп кетті. Бала дүниеге келген күннен бастап қоғам назарында.

Баланың тәрбиесіне ықпал ететін негізгі төрт нәрсе бар: отбасы мен өскен ортасы, балабақша, мектебі мен достары. Міне, бұлар үйлесім тауып, адам тәрбиесіне сергек қараса ұлтқа қауіп төнбес еді. Кез келген ұлттың ұлт болып қалыптасып дамуы үшін оның ұлттық санасы, ұлттық құндылығы болуы керек.

Сондықтан ұрпағымыздың ұлттық құндылықтарды бойына сіңіріп, ел қамын ойлайтын азамат етіп тәрбиелеуіміз керек. Ұлттық тәрбиені бойына дарытуда Елбасы Н.Әбішұлының мына бір ұлағатты сөзі бағдаршам болмақ: «Еліңнің ұлы болсаң, еліңе жаның ашыса, азаматтық намыс болса, қазақтың ұлттық жалғыз мемлекетінің нығайып, көркеюі жолында жан теріңді сығып жүріп еңбек ет. Жердің де, елдің де иесі өзің екеніңді ұмытпа».

Тәрбие - жеке тұлғаның адамдық бейнесі, мінез-құлқын қалыптастырып, өмірге бейімдейтін үрдіс. Ол бесіктен басталады. Оның негізгі мақсаты адам бойына ізгілік, инабаттылық, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адами қасиеттерін, тіршілікке қажетті дағдыларын қалыптастыру болып табылады. «Тәрбие тал бесіктен басталады», - дейді халық. Тал бесіктен бастау алған тәрбие ғана жемісті болмақ. Баланың иманды, қайырымды азамат боп ер жетуі алдымен, ата-ананың тәрбиесіне, қоршаған ортаның үлгі-өнегесіне байланысты. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» деген ұлағатты сөз тегін айтылмаған.

Жойылып бара жатқан жануралар мен өсімдіктер

Қазақстанның биологиялық алуантүрлілікті сақтау қауымдастығы «Жыл құсын» 2006 жылдан бастап жариялап келеді. Ал­ғаш рет «Жыл құсы» ретінде сирек кездесетін дала қызғыш құсы атанды. 2007 жыл - қарлығаш, 2008 жыл - тырна, 2009 жыл - бозторғай, 2010 жыл - қараторғай, 2011 жыл - сары шымшық, 2012 жылы - дала қыраны жылы ретінде атап өттік.

Қауымдастық шиқылдақ қазды биылғы жыл құсы деп жариялады.

Қауымдастық хабарламасына қарағанда, соңғы 30 жылда шиқылдақ қаздың саны жеті есе кеміген.

«Көктемде қаздар мен суда жүзетін басқа да құстарды атуға тыйым салу арқылы сиреп бара жатқан құс түрлерін сақтап қалуға көмектесуі мүмкін. Қазіргі таңда шиқылдақ қаз құрып бара жатқан құс ретінде Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген», - делінген хабарламада.

Биыл шиқылдақ қаз туралы брошюралар мен постерлер дайындалды. Қызыл кітапқа енгізілген құс туралы материалдар тұрғындар, әсіресе Қазақстанның солтүстігіндегі аңшылар мен қорықшылар арасында таратылады.

Қазақстанда аулауға рұқсат етілген ақ тұмсық қазға өте ұқсас келетін шиқылдақ қазды солтүстік өңірлерде ғана кездестіруге болады.

Шиқылдақ қаз (Anser erythropus) - Anser тұқымына жататын "сұр" қаздардың арасындағы ең кішкентай қаз. 30 жыл бұрын шиқылдақ қазды аулауға рұқсат берілсе, бүгінгі таңда бұл құс Халықаралық Табиғатты Қорғау Одағының Қызыл кітабына енгізілген. Көптеген зерттеулердің нәтижесінде шиқылдақ қаздың саны 6-7 есе кеміген деген тұжырым жасалды. Қазіргі таңда шиқылдақ қаздың әлемдік популяциясының 99,9% Ресейде және 40 жұптан құралған кішігірім топ Норвегияның солтүстік шығысында қоныстанған. Әлемдік популяция саны шамамен 25-35 мың қазды құрайды.

Шиқылдақ қаздың Еуропа елдерінен мүлде жоғалып кетуі әбден мүмкін. Сондықтан да бұл қаз түрінің табиғатта сақталып қалуы Ресей мен Қазақстандағы ұялау және қоныс аудару жолдарында атқарылатын сақтау жұмыстарына тікелей байланысты.

Шиқылдақ қазды көзінің айналасындағы жарқын сары дөңгелек сызықтан ажыратуға болады. Тұмсығы қысқа, кішкентай, үш қырлы, ақшыл қызғылт. Жоғары маңдайына байланысты, басы дөңгелек көрінеді. Маңдайындағы ақ дақ ұзарып көзіне дейін жетеді, кейде төбесіне дейін жетеді. Басы мен мойны төсіне қарағанда қошқылдау. Аяғы сары, қызғылт сары. Жас қаздарда тырнақтары қара болып, басында ақ дағы болмайды. Денесінің ұзындығы 53-66 см, салмағы 1,3-2,3 кг.

Наурыз -ұлыстың ұлы күні

Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде, әдет-ғұрпында ерекше орын алатын, ертеден мерекеленіп келе жаткан мейрамның бірі-Наурыз күні. Наурыз -парсы сөзі, қазақша айтқанда «Жаңа күн» деген ұғымды білдіреді. Күн -жыл сайын наурыз айының 22-де мерекеленетін болған. Яғни бұл күн мен түннің теңелетін, қардың еріп, көктің шыға бастайтың кезі.

Осы кезде мал төлдеп, шаруаның арқа-басы кеңіп, аққа аузы тиген. Сондықтан Наурыз күнін ертедегі адамдар жаңа жылдың басы - «Ұлыстың ұлы күні» деп есептеп, зор қуанышпен қарсы алған. Жұрт жақсы киініп, ауыл аралап, бірін-бірі жаңа жыл - Наурызбен кұттықтап, сағынышты көрісулер, ыстық құшақ қауышулар үстінде бір-біріне игі тілек тілесіп, адал ниетпен, ақ бата беріскен. Мұны олар өлең, тақпақ арқылы білдіріскен. «Аманба! Ұлыс оң болсын! Ақ мол болсын, қайда барса, жол болсын! Ұлыс бақты болсын, төрт түлік ақты болсын! Ұлыс береке берсін! Бәле -жала жерге енсін!- деп, немесе; «Ұлыс күні» кәрі-жас, құшақтасып көріскен. Шалдар бата беріскен, Сақтай гөр деп теріс істен!» Кел, таза бақ, кел десіп, Ием тілек бер десіп!» - деген тәрізді тілек айтысқан. Бұл өлең-жырларда, біріншіден, ерте кездегі шаруа адамдарының арман тілегі айтылса, екіншіден, «әр нәрсенің жаратушы иесі бар, соған жалбарынсақ, жаманшылықтан сақтайды» деген сияқты діни наным-сенім де байқалады.

Наурыз мейрамында қазақ халқы «Наурыз көже» ішіп, ән шырқап, күй шертісіп, балуан күрестіріп, ойын-сауықпен өткізген. Наурыз мейрамын қазақтармен бірге көрші өзбек, қырғыз, қарақалпақ т.б. жұрттар да осылай тойлайтын болған. Орта Азия әкімдері кейбір зындандарға салынған тұтқындардың қол-аяғын босатып кешірім берген. Қарапайым халықтың «Наурызда Самарқанның көк тасы да жібиді» дейтіні сондықтан болса керек. Наурыз - діни мейрам емес, халық мейрамы, «Аурулар сауығамыз деп, аштар тойынамыз деп, жалаңаштар киінеміз де күн көреміз» дегендей жұрттың бәрінде келешектен үлкен үміт, жылы шырай сезіліп, «бәріміз де табиғаттың перзентіміз, оның бергеніне риза болайық» дегендей ой-пікір өзекті орын алған. Наурыз мейрамын атап өту соңғы елу жыл ішінде аяқсыз қалып келген еді. Ұзақ жылғы үзілістен кейін 1988 жылдан бастап, бүкіл республика жұртшылығы Наурыз мейрамын зор қуанышпен атап өтетін болды.

«Мәңгілік Ел» идеясы

Жетістік - кеңесе білген жерде, бірлік пен тірлік бар жерде. Солай болғанда ғана Елбасы өз Жолдауында атап көрсеткендей Жалпыұлттық идея - қазақтың Ұлттық Шаңырағы - Қазақстан құт пен берекенің, ынтымақ пен ырыстың ошағына айналмақ. Мәңгілік Ел болу үшін қазақ - шаңырақ, этностар - уық, ынтымағымыз - кереге болу қажет.

Бүгінде, Қазақстан әлемнің төрт бұрышына түгел мәшһүр, ұлттық мемлекеттiлiкке тән барлық қадір-қасиеті мен рәміздерін қамтамасыз еткен мемлекет. Саяси егемендігіміздің іргетасы экономикалық жетістіктермен бекітілуде. Ұлтаралық татулық пен халықтар достығы саяси тұрақтылығымыздың мәуелі мәйегiне айналып отыр. Тіліміз бен діліміз, мәдениетіміз бен әдебиетіміз жанданып, жаңарып жатыр.

Еуразия атты қарт материк талай аласапыран оқиғаларды басынан өткізсе де, осы апайтөс құрлықтың дәл кіндік ортасындағы ұшы-қиыры жоқ Ұлы даланы «үстінде көк аспан, астында қара жер жаралғаннан бері» мекен етіп келе жатқан халқымыз әр кезде де Бостандық, Еркіндік, Азаттық ұғымдарымен ұлықтанып келеді. Бас-аяғы бес жарым ғасыр ішінде қазақ халық ретінде, Қазақстан мемлекет ретінде небір тар жол, тайғақ кешуден өттi. Керей мен Жәнібек, Хақназар мен Тәуке хандар тұсында азуы алты қарыс көршілерінен еш қаймықпай, қалыспай, терезесін тең ұстап, ел мен жұрт үшін қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман орнатты. Ұлттық мемлекеттілікке деген ұлы махаббаттың, еркіндік сүйгіш ерік-жігердің, тәуелсіздікке деген арманын дүниедегі бар асылына балаған асқақ рухтың арқасы.

Айтыс өнері

Қазақ тұрмысында ақындар айтысы-жүйрік аттардың бәйгесімен бірдей болған. Жарыста озған атқа бәйгі беру сияқты, айтысқа түсіп, топ алдында жеңген ақындарға да бәйгі тігіп, бәйге берген. Ел дәстүрі бойынша жарысқа түскен жүйрік те, айтысқа түскен ақын да өз намысы емес, белгілі бір аймақтың, рудың намысын қорғаған. Бәйгеге шапқан аттың озып келуін ат иесі ғана емес, бүкіл рулы ел болып тілеген. Бәйгеде озған атқа шапқан бала көмбеге таяй бере ат иесінің атын ұрандамай, ру есімін атап ұран салуы осының айғағы. Ал ат бәйгеден келгенде оның бәйгесін рулы елдің бөліске салатыны да «ас ортақ, бәйге ат ортақ» деп қараудан туған рәсімдер.

Ақын да осылай. Ескі әдет бойынша айтысатын акындардың барлығы да өз руын мақтап, байлығын, мырзалығын, сән-салтанатын дәріптеп, қарсы рудың жаман әдеттерін жіпке тізіп, кемшілік міні ретінде айып етіп, бетке басуға тырысқан. Мысалы Құлманбет өз елінің байларын мақтап сөз таластыртқанда, жыр алыбы Жамбыл:

«Адамдықты айт, ерлікті айт, батырлықты айт,

Ел бірлігін сақтаған татулықты айт.

Қарынбайдай сараңдар толып жатыр,

Оны мақтап, әуре болмай, жөніңе қайт,»- деп сөзден сүріндіреді. Ақындар айтысы осындай ел намысының қорғаушысы болғандықтан ақынды әуелі өз руы ішінде сынап алып барып, ұлы дүбірлі үлкен айтысқа жібіретін болған». Шешеннің сөзі ортақ, шебердің қолы ортақ», «Өлең - сөздің патшасы», «Жігітке өлең де өнер, өнер де өнер» деп ақындық өнерді бар өнердің алды санаған ата-бабамыз айтыс ақындарын ел бастаған хандар мен қол бастаған батырлардан кем көрмеген. Ертеде өткен ақындар айтысының дүлділі Біржан мен Сараны, Кемпірбай мен Шөжені, Жанақ пен Орынбайды, Көкбай мен Әріпті, Әсет пен Рысжанды, Жамбыл мен Құлманбетті т.б. рулы елдің ар-намысын қорғаушылар деп, көтермелеп, олардың айтыс өлеңдерін сан ғасыр өтсе де ұмытпай жадында берік сақтап, біздің дәуірімізге жеткізуі, біріншіден, ақындырдың талантын қадір тұтуы болса, екіншіден сол ел, ру намысын қорғаған ақындардың өлең-жырын кейінгі ұрпақтың көкейіне ұялатып, олардың патриоттық сезімін оятудың құралы деп санаған.

Айтыс ақындарынан тапқырлықты, білімдарлықты, өмір тануда сергек сезімталдықты және өзгеге ұқсамас өзіндік сөз саптау ерекшілігін талап еткен. Айтыстың шешендік сөз сайысы, тәрбие мектебі, тапқырлықтың тұғыры болып ерекше бағалануы да сондықтан.

Қазақстан-Байқоңыр-Ғарыш

«Байқоңыр» пайдалануға берілген уақыттан бері 1300-ге жуық зымыран ұшырылған. Республика аумағындағы 47 аймаққа зымыран қалдықтары түскен.

1957 жылғы 1 қазаннан 1999 жылғы 21 қаңтарға дейін, яғни 42 жыл ішінде, Байқоңыр космодромынан 1129 зымыран 1115 басқадай космос кеңістігін зерттейтін аппараттар ұшырылған. Зымырандарды жасаған кезде, оларға экологиялық мінездеме беріледі. Ол зымырандарды ұшырған кезде айналаны қоршаған ортаға өте көп зиян келтірмейтіні ғылыми басшылыққа алынады. Ал зымырандар экологияны бұзатын болса, онда қауіпті зымырандар ұшырылмайды. Байқоңыр космодромы қазақ жеріне орасан зор бақытсыздық әкеліп отырғаны сөзсіз. Ауа райы бұзылып, климат өзгеріп кеткенін айтпай кетуге болмайды.

1996 жылы 14-ші мамыр күні РН "Союз" атты зымыран-тасымалдайтын зымыран апатқа ұшырап, бұрынғы Торғай облысы Амангелді ауданына қарайтын Сарыторғай жылқы заводының территориясына құлап түскен болатын, Арнаулы түрде жүгізілген зерттеулердің қорытындыларына қарағанда, жердің, судың, ауаның агрессивті улы қосылыстарымен ластанғаны анықталған. Олардың тірі ағзаларға тигізетін зиянды әсері орасан күшті екені байқалған. 1997 жылы 20 мамыр күні РН "Зенит" атты зымыран 49 секундтан кейін апатқа ұшыраған болатын. 8 шақырым биіктіктен зымырандағы космостық аппарат жерге құлап түсіп, кенеттен жарылып кеткен.

Бақытқа орай, зымыран апаты космодромның адамдар тұрмайтын бос аймақтарына құлап түскен. Сондықтан да, адамдар шғыны болмаған, улы отынның негізгі бөлігі аспанда жанып кеткен. Дегенмен, 80 тонна керосин, 200 тонна сұйық оттек жерге түскен. Бұл жанармайлар зымыран құлаған 300 шаршы шақырым жердің өсімдіктерін мүлдем жойып жіберген. Жарылған зымыран корпусының жарылғанынан шыққан металл сынықтары Дюраль 1 гектар жерге шашылып кеткен.

1999 жылы 5 шілде күні және 27 қазан күні Қарағанды облысына қарайтын Қар­қаралы ауданының территориясына зымыран-тасымалдаушы РН "Протон" зымыран 90 шақырым биіктікте апатқа ұшырап, жерге құлап түскен. Сол жердің тұрғындарына әсер етті ме, жоқ болмаса етпеді ме деген мақсатпен арнаулы түрде ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіліп, судан, топырақтан, өсімдіктерден үлгілер алынып, олар лабораторияда анализден өткізілген. Зымыранның құлап түскен жері - "Карбышевка" (Көктас аулы) деп аталатын елді мекен.

Қазақстан мен Ресей мемлекеттерінен арнаулы құрылған комиссиялар жұмыс істеп, зымыранның келтірген зия­нын анықтады. Ол үшін жерден 195 үлгі, судан - 61, өсімдіктерден 101- барлығы 357 үлгі алынып, Қара­ғанды қаласының санитарлық эпидемиялық станциясының, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық мемлекеттік университетінің кафедрасында, Ре­сей Федерациясының Биофизика институтының лабораторияларында анықтады. Суда, өсімдіктерде, малдардың сүттерінде гептил байқалған жоқ. Топырақтың 3 үлгісінен гептил табылған, оның коцентрациясы ете аз болған. Экологиялық зерттеулер күні бүгінге дейін жүргізіліп келеді

Қазақ жазуының даму жолы

Ерлан: Қырқыншы жылдарға дейін латын әріптерін, одан бұрын араб жазуын пайдаланыппыз. Сонда қазақ халқының ешқандай жазуы болмаған ба?

Әсет: Қазақ халқы өзінің тарихи даму жолында жазуды, әрине пайдаланған.VII-VIII ғасырларда қазақ рулары туысқан түркі халықтарына тең ортақ Орхон-Енесей, Талас және көне ұйғыр жазуларын қолданған. Кейін араб жаулаушылары мұсылман дінін енгізуімен байланысты көне жазуымызды қолданыстан ығыстырып шығарған. Көне жазуымыз тасқа қашалып жазылған жазу ескерткіштерінде ғана сақталып қалған.

Ерлан: Сына жазуы деген сол ма?

Әсет:Ия, сол. Ол қазіргі түркі халықтарының төл жазуы еді. Басқа түркі халықтары сияқты мұсылман дінін қабылдаған қазақ рулары араб жазуын пайдалануға көшті: одан бері мың жылдай уақыт бойы - 1924 реформа жасалды. Мұны халқымыздың зиялы азаматы, соған дейн-ақ бірнеше оқулықтар жазған Ахмет Байтурсынов ұсынды. Жаңа араб жазуына негізделген альфавитті Жәдид (Жаңа) деп атап, оны 1929 жылға дейін қолданып келдік. Содан кейн 1929 жылдан 1940 жылға дейін латын әрпін қолдандық.

Ерлан: Бұған не себеп болды? Неге өзгерді?

Әсет: Бұл да - сол кездегі тотолитарлық жүйенің жұмысы. Егер халқымыз араб әріпімен қалса, дінді уағыздап кетеді деп есептеді. Кеңес өкіметінің тұсында тілімізге орыс сөздері жөнді-жөнсіз қаптап енді. Ал бұларды латын әрпімен белгілеу тағы да қиындық келтірді. Ақыры 1940 жылы орыс графикасына негізделген әріпке көштік, міне содан бері осы әріпті қолданып келеміз.

Ерлан: Соңғы кезде қайтадан латын жазуына көшу сөз болып жүр ғой ...

Әсет: Иә, ондай сөз болып жүргені рас. Бұл - әлі басы ашылмаған мәселе.

Жолың болсын, жолаушы

Үлкен адамдардың әңгімесіне ден қойып, құлақ түрсеңіз, «жол кеспесем, амандық болса, топырақтан тысқары болсам» деген тіркестерді жиі естиміз. Жолдың мағыналық ауқымы біздің күнделікті тұрмыста жиі қолданып жүрген ұғымнан әлдеқайда кең.

«Атаның ақ жолы», «Есім салған ескі жол», «Қасым салған қасқа жол», «Жолы үлкен», «Әйелдің жолы жіңішке», «Жолын болсын, жолдасың Қыдыр болсын» деген сөздер қадым заманғы қалыптасқан ұлттық рухани мұрамыздың алтын тамыры іспетті. Адамзат тарихындағы ең алғашқы тас кітаптардың авторы, түркі халқының еңбегі тасқа басылған тұңғыш жырауы Иоллық Тегіннің есімінің өзі «Жолы үлкен» дегенді білдіреді.

Сан ғасырлар бойы халқымыздың санасына сіңіп, сараланып жеткен бай дәстүрлерінің бірі - ырым ғұрыптары. Жақсылық нышандарына жоралғы, жамандыққа тыйым ретінде айтылатын ырымдар халқымыздың баладан бастап үлкенге дейін ұлағаттылыққа тәрбиелеудегі бай тәжірибесінен түйіндеген қағидасы. Әрбір ырым сөздің негізінде қоршаған ортаға, табиғатқа, тіршілікке, адамгершілікке, көргенділікке қажетті қасиеттерді уағыздап, жаман іс-әрекеттен, жат пиғылдан безіндіретін түйіндер жатыр. Халқымызда сапарға шығу, жол туралы да көптеген ырым, тыйымдар бар.

- Қазақта сейсенбі күні алыс сапарға аттанбайды, үлкен іс бастамайды. Себебі, бұл ауыр күн болып есептеледі. Бас зеңіп тұрады деп ырымдалады.

- Қазақ жолаушылап жолға шығар алдында үйіндегі кішкене балаға аяғыңды көтерші дейді. Егер бала оң аяғын көтерсе, жол болады екен деп қуанады.Сол аяғын көтерсе, жол теріс деп жолға шықпайды.

- Алыс сапарға шыққанда жолға сары май, тұз алып шықпайды. Оның мәнісі -жолым сарғайтып, зарықтырмасын, тұздай ащы азап тартпайын деген ниетті бейнелегені.

- Жол үстінде келе жатқан жолаушыдан: «Қайда барасың?» - деп сұрамайды. Қайта «Жол болсын!» деп, ақ жол тілейді. Себебі, жолаушы барар бағытын құпия ұстайды. Қаскөй біреулер біліп қалып, соңыма түседі, жолымды ториды, сайтан соңымнан ереді деп, жаман ырымға балайды.

Сапардағы жолаушылар жапан далаға түнесе, атының шылбырын сүйретіп қояды. Шылбыры сүйретіліп журген атқа қасқыр шаппайды. Өйткені, қасқырдың ала жіп аттамайтын серті бар.

Қазақтың халық күнтізбесі

Қазақ қауымы негізгі планеталардың жағдайын жақсы білген. Олар жайында өлең- жыр, сан алуан аңыздар шығарған. Қазақтардың жұлдыздарға қойған аттары да өздерінің малшылық өмірінен алынған. Қазақтар жұлдызды аспан картасын Темірқазықтан бастайды. Темірқазық-қазақтардың түнде жол жүрген беталысын бағдарлайтын компасы істейтін іспеттес. Себебі ол тапжылмай бір жерде тұрады. Оның маңындағы екі жұлдыз «Ақбозат», «Көкбозат» деп аталады. Қыста кешкі Шолпан (Санжұлдыз) туған кезде қойды қораға әкеледі. «Меркурийді» қазақтар; «Таң Шолпаны» деп, кейде «Кіші Шолпан» деп атаған. Юпитерді «Есек қырған», Марсты «Қызыл жұлдыз», Близнецті «Қос Жұлдыз», Сириусты «Сүмбіле» деп атаған және бұлардың жай-күйін, орнын, қозғалысын жақсы білген. Жетіқарақшы - қазақтардың бәріне таныс шоқжұлдыз. Ол - шөміш фигурасын құрастыратын жеті жарық жұлдыз тобы. «Жетіқарақшыны таныған жеті қараңғы түнде адаспас» дейді қазақтар.

Үркер (Плеяды) жұлдызының қазақтар үшін әрі астрономиялық, әрі метеорологиялық мәні бар. «Үркер» деп аталатын (орысша Плеяда) бір топ шоқжұлдызға қарап отырған қазақтар ауа райының құбылуын, әр бөлігін ажырата білген. Халықтың көпшілігі Үркердің 6 жұлдызын, көзі өткір адамдар 9 жұлдызын көреді. Іңір қараңғысындағы орнына қарай айтсақ, Үркер күздің басында (қыркүйек-сентябрь айында) шығыстан, қыстың басында (желтоқсанда-декабрьде) төбеден, көктемнің басында (Наурыз-мартта) батыстан көрінеді, ал жаздың басында (маусым-июньде) мүлде көрінбейді. Халық оны «Үркердің жерге түсуі» дейді. 40 күн ішінде Үркердің осы көрінбейтін кезіне сәйкес келеді. Қазақ есепшілері Үркердің тууы мен батуын ұдайы қадағалап, бақылап отырған.

Заң - қоғамның тірегі

Жеті жарғы - Тәуке хан (1678 - 1718) тұсында қабылданған қазақ халқының дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдарының жинағы. 17-ғасырда қазақ хандығының ыдырау қаупінің тууына байланысты Тәуке хан елдің ауызбірлігін арттыратын шаралар қарастырып, хандық билікті нығайтуға күш салды. Қазақ қоғамының дамуы мықты билік пен бірлікті қамтамасыз ете алатын жаңа заңдар жүйесін қажет етті. Осы ретте Тәуке хан бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдары мен өзінен бұрынғы хандардың тұсында қабылданған "Қасым ханның қасқа жолы" мен "Есім ханның ескі жолын" одан әрі жетілдіру арқылы жаңа заң жүйесін жасауға тырысты. Үш жүздің игі жақсылары мен билерін жинап, оның ішінде атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билер бар, Күлтөбенің басында "Тәуке ханның Жеті жарғысы" деген атауға ие болған заңдар жиынтығын қабылдады.

Жеті жарғыға сүйенген қазақ билері ел ішіндегі дау-жанжалдар мен саяси маңызы бар мәселелерді тиімді шеше алды. Жаңа заң жүйесі қазақ халқының өмірлік мәселелерін барлық жағынан қамтыды, соның нәтижесінде Тәуке ханның билік еткен тұсы Қазақ хандығының барынша күшейіп, дәуірлеген кезі болды. Жеті жарғыдан кейін арнайы атаулы заң жүйесі жасалмағандықтан және Жеті жарғының өзі талап, тілекті қанағаттандырарлық деңгейде болғандықтан, оның көптеген жол-жобалары мен қағидалары 20-ғасырдың басына дейін қолданылып келді. Онда жер дауы, отбасы және неке заңы, қылмыс пен құн дауына, ұрлық-қарлық, тонаушылыққа және куәлік ету мен ант беру рәсімдеріне орай қалыптасып, тұжырымдалған қазақтың ұлттық әдеп-ғұрып заңдары көрініс тапқан. «Жарғы» сөзі қазақша әділдік, шешім деген ұғымды білдірген. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір жағына аудармай, дәл де әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық: «Қара қылды қақ жарған» деп мадақтайды. Ол заманда бас кетсе де әділ сөйлеген.

Тәуелсіз Қазақстанның айбынды мейрамы

1991 жылы 1 желтоқсанда өткен ең алғашқы бүкілхалықтық сайлауда 98,7% дауыспен Н. Ә. Назарбаев сайланды. Ол Қазақстан Үкіметін басқарғанда 44 жаста болды. Осылайша оның саяси өмірбаяны басталады. 1991 жылы1 желтоқсанда республика жұртшылығы тұңғыш рет Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты Республикамыздың Президенті етіп сайланды. Елбасы үлкен саясаткер болуымен қатар жан - жақты дамыған тұлға.

Н. Назарбаев - бәрінен бұрын өз міндетін, өз тағайындалуын терең сезінетін, үлесіне тиген міндетті жауапты әрі қажырлықпен атқаратын адам. Ол әр қадамын шын мәнісінде өте мұқият есептейді: ол үшін саясатшы болу - бойға біткен дарынмен қатар күн сайынғы аса ауыр жұмыс және өмір дағдысы. Жасыратыны жоқ, бүгінде қазақты дүние жүзі таныды. Оның кең байтақ даласын, қазынасы мол жерін, дархан жатқан бейбіт елін дүниенің төрт бұрышы біледі. Кезінде назардан тыс жатқан, материктің ортасындағы Орталық Азиядағы қазақ елі де сыртқы саясатта өз орнын айқындап, төрткүл дүниемен айналасы аз ғана уақыт ішінде байланыс орнатты. Ал ел өміріндегі осындай маңызды тарихи кезеңдерде мемлекет басшысы Н. Назарбаевтың қосқан үлесінің орасан зор.

Біздің президентіміз - Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Мемлекет басқару ісі - машақатты да, мәртебелі міндет. Басшы басқарған ел - ең бай мемлекет, халқы ең бақытты халық. Тәуелсіздігімізді алғаннан соң халықтың басын біріктіріп Н. Ә. Назарбаев тұңғыш елбасы болды. Елбасының бастауымен Отанымызды әлемге танылды. Елім елдігін көрсетті, ерлігін танытты. Қазақ халқы егемендігін алып, Тәуелсіздікке қол жеткізгенде өз алдымызға ел бола алатынымызға күманданған жандар болған екен. Бірақ ар-намысты ту еткен ағаларымыздың аянбай еңбек етуі осы нұрлы күндерге жеткізді.

Жастар және бұқаралық ақпарат құралдары

Тілші: БАҚ арқылы бүгінгі буынды тәрбиелеудің маңызы мен мәні қандай?

Ғалым: Бүгінде медиа адамзат өмірінің маңызды бір бөлігіне айналды. Зерттеушілер, жетпіс бес жыл өмір сүрген «өркениетті адамның» елу жылы белсенді әрекет ету арқылы өтетін көрінеді. Оның тура тоғыз жылын теледидар көруге жұмсайды екен. Орташа есеппен қазіргі оқушылар күніне алты сағат уақытын медиамен байланысқа арнайды. Жалпы, ХХІ ғасырда кез келген ұлттың барлық салада, әрине, білім саласын есепке алғанда, медиа­сыз әлеуметтік-мәдени тұрғыдан қарқынды дамуы да мүмкін емес. Медиабілім - бұқаралық коммуникация құралдарын меңгеруге үйретуді көздейтін педагогикадағы жаңа бағыт.

Тілші: Жаһандану жағдайы демекші, қазір жеткіншектерді теледидар алдынан ажырату қиын. Тіпті, балаларды теледидар тәрбиелеуге көшкен тәрізді…

Ғалым: Ол рас. Америкалық психолог А.Моридің зерттеуіне сүйенсек, теледидардың алдында ұзақ отыру адамның ерік-жігерін әлсірете түседі. Көгілдір экранға ұзақ телміру көз жанары арқылы миды «арбап тастайды» екен. Зерттеулер нәтижесінде күні бойы әке-шешесімен емес, теледидардағы ертегі кейіпкерлерімен «сөйлесетін» бала олардың жалған екендігін біліп тұрса да мойындағысы келмейді.

Тілші: Медиабілімнің жаңа бағыт. Жалпы, медиабілім беру саласы бастауын қай елдерден алады?

Ғалым: Жаңа бағыт ХХ ғасырдың 60-жылдарында Ұлыбритания, Франция, АҚШ, Австралия, Канада және әлемнің тағы басқа да алдыңғы қатарлы елдерінде пайда болды. Медиабілімнің басты мақсаты жас ұрпақты медиамәдениет әлеміне бейімделуге, БАҚ тілін игеруге, медиамәтіндерді талдай білуге көмек көрсету болып табылады. Медиабілім - бұқаралық коммуникация заңдылықтарын зерттейтін педагогиканың жаңа бір саласы. Жоғарыда аталған елдерде медиабілім міндетті пән ретінде мектептерде оқытылады. Мәселен, 1987 жылы Канаданың Онтарио провинциясының орта білім беретін мектептеріндегі 7-12 сыныптарда «Медиабілім» пән ретінде оқытыла бастады. Ал Австралияда «Медиабілім» ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап міндетті пән ретінде енгізілді. Ресей мен Украинада да өткен ғасырдың 80-жылдарынан бастап медиабілім бойынша сабақтар факультативтер, үйірмелер түрінде немесе оның элементтері жекелеген пәндерді оқыту барысында (әдебиет, химия және т.б.) қолданылып келеді.

Тілші: Қазір жастар газет оқымайды, кітап оқымайды деп жүрміз, бұл жайында сіз не айтар едіңіз?

Ғалым: Рас, қазір көпшілік басылымдардағы мақалаларды, телеарналардағы хабарларды жиі сын тезіне алады. Студенттеріме: «Қандай отандық бағдарламаларды білесің?», «Қазақстанда қандай газеттер бар?», «Балаларға арналған, педагогтерге арналған қандай басылымдар бар?» деген сауалдар қою арқылы сабағымды бастаймын. Көпшілігінің жауаптары «түк жоққа» саяды, көңілдерінің толмайтындықтарын білдіреді. Курс соңына қарай студенттердің отандық БАҚ-қа деген көзқарастары жақсы жағына өзгергенін, еліміздің ақпарат кеңістігінен жан-жақты хабардар болғандығын, медиадағы берілген әрбір оқиғаға өзіндік пікірі қалыптасқандығын аңғарамын.

Тілші: Шындығында, бұқаралық ақпарат құралдары болашақ ұрпақты тәрбиелеуде біздің ойымыздан шығып жүр ме?

Ғалым: Әрине! Мысалы, қазіргі кезде балаларға арналған «Балапан», сондай-ақ дүниетаным көкжиегін кеңейтуге бағытталған «Білім және мәдениет» телеарналары бар. «Балапан» телеарнасының балдырғандардың ұғымын арттыруға арналған бағдарламаларын, қазақ тілін, тарихын жіті насихаттайды. Жаңадан ашылған телеарна көрермендердің, әсіресе, балалардың көңілінен шығатын қызықты дүниелерді ұсынуға талпыныс жасап келеді. Ал «Білім және мәдениет» телеарнасын менің әріптестерім де, студенттерім де үзбей тамашалайды. Арнада ғылыми, білім-тәрбиелік маңызы бар туындылар көрсетіліп жүр.

Тілші: Сұхбатыңызға рақмет, шығармашылық табыс тілеймін.

Ғалым: Рақмет!

ЭКСПО-2017 - Қазақстан белесі

EXPO-2017 халықаралық мамандандырылған көрмесін Астанада өткізу - Қазақстанның негізгі ірі жобаларының бірі. 2011 жылғы 10 маусымда Париждегі Халықаралық көрмелер бюросының (ХКБ) Бас хатшысы Винсенте Гонсалес Лоссерталеске ресми түрде Қазақстан Республикасының өтінімі тапсырылды. Сол сәттен бастап біздің республикамыз Астанада ЕХРО-2017 көрмесін өткізу құқығы үшін сайлау қарсаңы науқанына ресми түрде кірісті.

2012 жылғы 22 қарашада ХКБ-ге мүше 161 елдің өкілдерінің жасырын дауыс беру барысында Астана жеңіске жетіп, EXPO-2017 халықаралық мамандандырылған көрмесі өтетін орын ретінде таңдалды. Астананың өтінімін 103 ел қолдады. ЕХРО-2017 ТМД елдерінде өтетін алғашқы көрме болмақ. Астанадағы бүкіләлемдік көрме 3 айға дейін жалғасатын болады. Оған әлемнің 100-ге жуық елі және 10 халықаралық ұйым қатыса алады. Көрмеге 2 миллионнан астам адам қатысады деп күтіліп отыр.

ЕХРО-2017 көрмесінің «Болашақтың энергиясы» тақырыбы ең үздік әлемдік энергия сақтау технологиясын, бүгінде бар баламалы энергия көздерін пайдалануда жаңа әзірлемелер мен технологияны пайдалануға мүмкіндік береді. Мұндай ауқымды іс-шараны өткізу ісіне, соның ішінде көрмелер объектілері құрылысы мен инфрақұрылымына шағын және орта бизнес атсалысатын болады. ЕХРО көрмесін өткізу кезінде Қазақстанның астанасы әлемнің түкпір-түкпірінен келген түрлі мәдениеттердің үндесетін орнына айналмақ. Көрменің аумағында күн сайын концерттер, шоу, ұлттық күндер және өзге де ойын-сауық іс-шаралары өтетін болады.

2014 жылғы сәуірде Президенті Назарбаев Университетіне таяу орын тепкен ЕХРО-2017 көрме кешені құрылысын бастап берді. Кешен құрамында 4 мың пәтер, жаңа мейманхана, Конгресс-холл және университеттен орталыққа дейін ұласатын жабық қала салынады. Көрме аймағында ұлттық павильон, тақырыптық және корпоративтік павильондар, ойын-сауық және қызмет көрсету нысандары орналасады. Көрме кешенінің жалпы ауданы - 174 гектар. Көрме кешенінің ғимараттары халықаралық BREEM эко-стандарттары арқылы бағаланып, арнайы куәліктер беріледі. Көрме өткеннен кейін ЕХРО-2017 базасында ерекше мәртебеге ие «Астана» қаржы орталығы құрылатын болады.

Қазақстан 1997 жылдан бастап Халықаралық көрмелер бюросына мүше ел болып саналады және ЕХРО көрмелеріне 2005 жылдан бастап қатысып келеді.

Биотехнология жаңалықтары

Биотехнология - ХХІ ғасырда дамып келе жатқан ғылым саласының бірі болып табылады. Еліміз экономиканы индустрияландыру ғана емес, ақыл-ойға жүгінетін инновациялық дамуды да қолға алуда, содан бері көптеген жұмыстар атқарылып, биотехнология өндірісі Қазақстанда қарқынды дамып келеді. Бірақ бұл үшін тиісінше қаржыландыру, қазіргі заманға сай құрал- жабдықтар және ең бастысы, күшті ғылыми әлеумет керек.

Биотехнологияның дамуы Қазақстанның бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енуіне көмектесетіні сөзсіз. Ол емделудің тиімдірек жолдарын ұсынуға, сапалы тағаммен қамтамасыз етуге, жанармайдың қазба көздеріне тәуелділікті төмендетуге мүмкіндік береді.

Біріккен Ұлттар Ұйымының ұйғарымы бойынша ХХІ ғасырда биотехнология адамзаттың барлық қызмет саласында дамуын, соның ішінде азық түлік пен медициналық препараттар өндіріруде, ауыл шаруашылығында, экология және энергетика салаларында дамуын қамтамасыз ететін болады. Биотехнологияның экономикадағы айрықша тиімділігін ескере отырып, алдыңғы қатарлы елдерде мемлекет және жеке капиталдар қаржыландыратын, ұлттық және халықаралық биотехнологиялық бағдарламалар жұмыс атқаруда. Сонымен, әлемдегі биотехнологиялық өндіріс нарығының жыл сайынғы өсімі 7%-ды құрайды. Қазіргі әлемдік биоиндустрия айналымының жартысынан көбі АҚШ-тың үлесіне тиеді.

Биотехнологияны дамыту Қазақстан үшін де өте маңызды. Елімізде ауыл шаруашылығы өндірісінде 2,4 млн.адам , тамақ өнеркәсібінде 1,2млн.адам жұмыс істейді. Адамдардың сырқаттану деңгейі артып, жүрек тамыр, қатерлі ісік және т.б. аурулар кең тараған. Көптеген өнеркәсіп аймақтарында экологиялық жағдай өте асқынып кеткен. Сондықтан, биотехнологияның дамуы болашақ жас дәрігерлер үшін өте маңызды.

Қазіргі таңда халық санының күрт өсуіне байланысты туындаған азық-түлік тапшылығы, энергия көздерінің және табиғи байлықтардың азаюы, адамдар арасындағы әртүрлі аурулардың көбеюі, қоршаған ортаның ластануы осындай заман ағымынан туындаған өзекті мәселелердің бірталайын, қазіргі кездің өзінде биотехнология ғылымы ұсынған әдістер арқылы шешу мүмкін болып отыр.

Биотехнологияның қарқынды түрде дамуы азық-түліктердің жаңа түрлерін, әртүрлі ауруларға қарсы медициналық дәрі-дәрмектер, альтернативті энергия көздерін алу, ауыл шаруашылығында өсімдіктердің зиянкестерімен күресу мен жаңа сұрыптарын шығару, мал өнімдерін арттыру және экологиялық апат салдарымен тиімді күресу әдістеріне қол жеткізуіне мүмкіндік тудырады. Мысалы, медицина саласының өзінде жаңа технологиялар, әртүрлі вакциналар, рекомбинантты ДНҚ өнімдері болып табылатын медициналық дәрі-дәрмектерін, атап айтқанда ДНҚ-сынамаларын зерттеу, ДНҚ-дарының белгілі ретпен орналасуын білу арқылы, гендік деңгейде кездесетін мутацияларды анықтауға болады.

Болашақ энергия көздері

«Адамдардың табиғатсыз күні жоқ, мұны айтуға табиғаттың тілі жоқ» - демекші өткен ғасырда ғылыми техникалық прогресстің арқасында адамзат біраз табыстарға қол жетті. Табиғаттан алатынынымыз көп, беретініміз аз болды.

Қазіргі мемлекеттерде энергия тапшылығы байқалуда. Бұрыннан пайдаланып келе жатқан көмір, мұнай, табиғи газ сынды энергия көздерінің сарқылуы немесе қорының азаюы, қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерінің күн санап артуы адамдарды бей-жәй қалдырмады.

Бүкіл әлем Энергия тапшылығынан құтылып, қоршаған ортаны ластамайтын альтернативті энергия көздеріне қол жеткізуге кірісіп кетті. Бүгінгі таңда әлемнің ғалымдары энергияның жаңа көзін жыл өткен сайын іздестіріп келуде. Сарқылмайтын дүние жоқ. Уран да сарқылатын отынға жатады.

Атом энергетикасының келешегіне қауіп төніп, көптеген елдер баламалы қуат көздері туралы ойлана бастады. Әрине, көгілдір отын және көмірмен жұмыс істейтін стансаларда өндірілетін қуат арзан, бірақ олардың қоры шектеулі. Сондықтан күн батареялары мен жел стансаларының қымбаттығына қарамастан, энергия өндіру бағытында жаңғыртылатын қуат көздерін құру бүгінгі және болашақ үшін өте маңызды.

Елімізде күн сәулесі болашақтың сарқылмас энергиясы бола алады. Мысалы күн энергиясын пайдалануға толық мүмкіндігіміз бар. Оңтүстік облыстарда бір жылдың ішінде 180-250 рет күн ашық болып, орташа температура 370С құрайды. Бұл дегеніңіз біз үшін, ең тұрақты, ең арзан, таусылмайтын энергия көзі күн сәулесінің энергиясы болмақ деген сөз. Күн сәулелерін шоғырландырып, оларды кремний батериясына бағыттау жарық сәулесін өзгертіп, электр энергиясына айналдырады.

90-жылдардың басынан бастап энергетикалық және экологиялық проблемалардың өсуіне байланысты экономикалық жағынан дамыған мемлекеттердің үкіметтері күн энергиясын дамытуға елеулі қаржы сала бастады.

Көптеген сарапшылар 2010-2020 жылдары көмірсутегі шикізатын ұсынудың төмендеуі байқалатынын болжайды. Осының салдарынан 2025 жылға қарай әлемдік энергетикалық теңгерімдегі энергияның жаңғыртылатын көздерінің үлесі қазіргі 5% -дан 10 %-ға дейін, ал 2050 жылға қарай 50%-ға дейін өседі, 2010 жылға қарай ЕО елдерінде бұл үлес 12%-ға дейін , ал жалпы электр энергиясы өндірісінде 22% -ға дейін ұлғаяды деп санайды.

Күн үлкен энергия қорына ие, жылына жер бетіне түсетін күн энергиясы 7,5*1017кВт/сағ. Күн энергиясының маңызды артықшылықтарының бірі қоршаған ортаға қауіпсіздігі және арнайы жеткізу құралдарының қажет еместігі болып табылады.

Алаш қайраткерлері

«Алаш идеясы» - қазақтың мемлекеттік, елдің ұлттық идеясы. Өйткені Алаш - халқымызды бесігінде тербетіп, есейіп ат жалын тартып мінгенде бойына күш-қуат және сенім берген ұлттық идея.

Алаш - ұлттың өзін бөлінбес тұтас жер, яғни территория ретінде сезінуі.

Алаш - ұлттың аспан асты, жер үстінде өз орны бар ел ретінде өз еншісі мен үлесін анықтау харакеті. Зиялылардың Алаш атауын таңдауы да жайдан-жай емес еді. Алаш жаңа елдігіміздің, байырғы аймағымыздың рәмізі еді. ХХ ғасырда қазақтың азаматтық тарихында ең ұлы идея қайсы десек, ол - Алаш идеясы деп жауап беруге болады. Бүгінгі тәуелсіздігіміздің негізі де осы идеяда жатыр. Алаш идеясы үшін күрескен кезең - 1907 жылдан 1930 жылға дейінгі 30 жылдай уақытты ғана қамтыған. Аз болса да ғасырға тең уақыт.

Алаштың серкелері - Әлихан Бөкейханов, Мұстафа Шоқай, Ахмет Бай­тұрсынұлы, Халел Досмұхамедұлы, Міржақып Дулатұлы, Халел Ғаббасұлы, Мұхамеджан Тынышбайұлы.

Қазақ тарихында Алаш арыстарының орны ерекше. Олар Ең алдымен, қазақтың өз атамекеніне ие болуын мақсат етті. Сол жолда күресті. Сонымен қатар елге демократия, білім-білік алып келу үдерісінің бастауында тұрғандар да - солар болды. Алаш зиялылары - елшілдік пен Отанға адал қызмет етудің рәмізі. Олар - барды көбейтуші, үзілгенді жалғастырушы, жоқты жасаушы.

Қазақ халқының үздік білім алған, кең ойлы патриот саңлақтарының пай­да болуымен тұңғыш ұлт­тық Алаш үкіметі құрылып, қазақтың саяси идеясының негізі қаланды. Алаш қозғалысының лидерлері халықтың өзіндік санасын жоғары көтеріп, ұлттық бостандық идеясын ұсынды, қазақ халқының ұлттық мүддесін қор­ғау бойынша бірізді бағыт ұстанды. Алаш жетекшілерінің ұлт-азаттық ұрандары сол дәуірдің оқыған талапты, талантты жастарын баурап алды. Туған халқының халін сезіп, біліп өскен өрелі жас буын өкілдері ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің идеяларын қолдап, солармен бірге қимыл жасады.

Демография

Демография (грекше демос - халық) - халықтың құрылымын, құрамын, динамикасы мен көбеюін (туу, өлім, өмірінің ұзақтығы) қоғамдық-тарихи тұрғыдан зерттейтін ғылым. Соңғы жылдары демографияның жаңа бағыттары экологиялық демография немесе демографиялық процестердің адамның мекен ету ортасына байланысын зерттейтін бағыты қалыптасып келеді.

Қазіргі адамзаттың саны 6 млрд. адамға жақын. Табиғаттағы жануарлардың түрлерінің саны ортаның сыйымдылығымен шектеледі. Әдетте, ұсақ жануарлардың түрлерінің саны ірі жануарлармен салыстырғанда көп болады. Сүтқоректілердің түрлері үшін даралардың саны мен дене массасының арасында теріс корреляция байқалады. Дене салмағы 10 -100 кг-ға дейінгі деңгей үшін (бұл деңгейге адам да кіреді) түрдің санының максималды шамасы 107-101 аралығында болады. Адамның ең жақын туыстарының (адамтәріздес маймылдар) түрлерінің қазіргі кездегі саны-соңғы санға жақын. Эксперттердің болжамдары бойынша Жерде 1 млн. жыл бұрын өмір сүрген адам популяцияларының жалпы саны (Nomo erectus) 100 мың болған, Ноmо sаріеns пайда болуына қарай шамамен 500 мың; 30-20 мың жыл бұрын шамамен 5 млн. Біз жататын түрдің қалыпты саны 500 мыңға жуық болуы керек. Қазіргі кезде одан 10 мың есе артып отыр. Демографиялық мәселелер мен қоршаған ортаның жағдайы

Қазіргі кездегі демографиялық және экологиялық жағдайда қоршаған ортаға тек бай (өнеркәсібі дамыған) елдер ғана емес, сонымен қатар кедей (аграрлық) елдер де теріс әсер етеді. Өнеркәсібі жоғары дамыған, бай елдердің қоршаған ортаға әсері олардың табиғатты тікелей бұзуымен емес, техногенді ластануға байланысты. Дүние жүзінің халқының 20-25%-ын құрайтын бұл елдердің халқы қоршаған ортаға ластанулардың 80%-ын шығарады. Бұл жағдайда қоршаған ортаны бұзатын фактор халықтың саны емес, өндіріс пен онымен бірге жүретін байлық болып табылады.

Роботтар мен киборгтар

Техникалық прогресс деңгейі компьютерлерлердің есептеу қуаты тәрізді геометриялық прогрессия бойынша өсіп жатыр. Демек, алдағы уақытта өткеннен қарағанда технологиялық жетістіктер қатары әлдеқайда көбейе түспек. Технология саласында серпінді жобалардың қандай болатынын алдын-ала дөп басып айту қиын. Алайда әлемдегі зерттеу орталықтарының болжамдарына қарап бізді не күтіп тұрғанын шамалап болса да айтуға болады.

Сонымен алдағы он жылда әлемді өзгертетін он технологиялық трендпен таныс болыңыз! Солардың бірі роботтар мен киборгтар.

Роботтар мен виртуалды аватарлар қиял ғажайып әлемінен шынайы өмірімізге еніп, жұмыс күшіне айналады. Қазіргі кезде жанданған кейіпкерлер дауысты ажыратып, мәтіндермен сөйлей алатын деңгейге жетті және олар алдыңғы болған кездесулерді есінде сақтай алады. 2005 жылы IBM адам миын аппараттық және программалық құралдар арқылы қайта құрастыруға бағытталған Blue Brain Project жобасын бастады.

2020 жылға қарай роботтардың күші адамның күшінен асып түседі. 2025 жылға қарай роботтар саны дамыған елдердегі адамдар санынан көп болады, ал 2035 жылға таман жұмыстың барлығын роботтар істейтін болады

Адамзат баласы өзінің ДНК құрылысын өзгертуге шамасы келетін кезге таяды. Медициналық технологиялар жаңа деңгейге көтерілген кезде адамдарда өзін өзі жетілдіру мүмкіндігі пайда болады. Әзірге, жаңа технологиялардың зақымданған ұлпаларды қалпына келтіріп немесе жарақатты емдеуге шамасы келеді. Бірақ түбінде адамдар өздерін жетілдіруге ден қоя бастайды.

Сыртқы тұрпатын жетілдіруге құнығатыны соншалықты адамдар киборгқа айналғанын өздері сезбей де қалуы мүмкін. Американдық футуролог Рэй Курцвейл бұл құбылысты технологиялық сингулярлық нүкте деп атайды. Бұл ұғым адам мен машинаның бірігіп, жаңа түрге айналуын білдіреді. Ол 2054 жылы пайда болады.

Қазақстандағы туризм мен экотуризм

Қазіргі таңда экологиялық туризм экономиканың дамуына ықпал ететін келешегі бар сала болып табылады. 2005 жылы Қазақстандық Туристік Ассоциация (ҚТА) мен IPK компаниясының эксперттерімен жүргізілген Қазақстандағы туристік нарықтың анализі бойынша Қазақстан келешекте қозғалмаған табиғаты мен қорықтар, ұлттық парктердің алуан түрлі үлкен потенциалына ие, сонымен қоса мәдени мұрасына да бай.

Германия, Ұлыбритания, Франция, Оңтүстік Корея мен Жапон елдерінде жүргізген зерттеу мен сауалнамалар бойынша, шетелдік азаматтар арасында Қазақстандық экологиялық турларына жоғары қызығушылық білдіргенін анықтаған. Еліміз шет елдер тәжірибесінде туризм бағыттарын дамыту жолдарын іздейді , себебі ол елдер бұл салада бірнеше саты жоғарыда..

Қазақстандағы экотуризм енді дамып жатыр, бірақ сонда да оң септігін сезуге болады. Қазақстанды туристік гауһар таспен салыстыруға болады, себебі әлемдік бәсекелестікке сәйкес келетіндей тамаша туристік мүмкіндіктері өз сәтін асыға күтуде. Біздің елімізді 2020 жылға шейін алдынғы қатарлы туристік бағытқа айналдыру үшін 1 миллиард доллар қаражат жұмсалуы қажет деп тапты ғалымдар.

Зерттеулер нәтижесінде 14,2 миллион турист Европа мен Азия тұрғындары Қазақстанға туристік нысан ретінде үлкен қызығушылық танытты. 2008 жылдың қорытындысы бойынша туризм мақсатымен Қазақстанға келген туристер саны: 618 732 адам, ішкі туризм -183 973 адам, ал 2009 жылдың жартысындағы қорытынды - 127 414 және 355 488 адам. Келу мен ішкі туризмнің дамуы - ҚР үкіметінің ең басымды жобаларының бірі, себебі туризм мен саяхат экспортты алға жүргізуші секторлардың бірі. Келген қонақтар міндетті түрде ел экономикасына септігін тигізетін шет ел валютасын елге кіргізеді. Мәліметтерге қарасақ, шығу туризмі 2013 жылды кейінгі жылдармен салыстырғанда көрсеткіш 58% -ға өскен, сонда адам саны 1322,5 мың.

Қорытынды

Қазақстандағы өзгерістер заманауи ақпараттық және педагогикалық технологиялар негізінде жобалау және білім берудің жаңа мазмұны моделі процесін егізуді міндеттейді. Бүгінгі күні бәсекеге қабілетті және білімді, шығармашыл ойлай алатын, дүниетанымдық мәдениеті дамыған , сонымен қатар өзіндік ерекшелігін, бірегейлігін ғылым мен өнердегі дарындылығын сақтаған тұлға қалыптастыруға жағдай жасауға басымдық беріледі.

Мәтіндер жинағы орта білім алушылардың сөйлесім іс-әрекеті түрлері бойынша қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде дағдыларын қалыптастыру үшін үш тіл негізінде оқушылардың тілдік және сөйлесім біліктіліктерін жазылым, оқылым, тыңдалым және айтылым бойынша тақырыптар шынайы өмірлік жағдайға барынша бейімделген және бастауыш, негізгі, жалпы білім беретін оқу бағдарламаларында көрсетілген пәндер бойынша үш тілді білім алуға жүйелі дайындайды. Коммуникативті - бағытталған тілді оқытудың ең маңызды сипаттамасы мәтінді қолданудың дидактикалық бірлігі болып табылады.

Мәтінмен жұмыс жасау оқушылардың келесі метапәндік біліктіліктерін дамытуға мүмкіндік береді: мәтінді оқып түсіну, қажетті ақпаратты ала білу, мәтін мазмұнына өз көзқарасы бойынша талдау жасау, құрылымы, стилистикалық жабдықтар, мәтінді мазмұндау және редакциялау, мәтін негізінде өз бетінше сөйлеу пікірін құрастыру.

Мәтін жинағы Тілді үйренудің еуропалық жүйесі құзіреттілігі негізіне сәйкес құрастырылған (CEFR). Мәтіндер бастауыш, негізгі орта, және жоғары мектеп оқу бағдарламаларына сәйкес келеді, жаратылыстану-математикалық бағыттағы пәндерді ағылшын тілінде оқытуға мүмкіндік береді.

Жинақ сөйлесім-коммуникативтік дағдыларына қолдану үшін тілдік пәндер мұғалімдеріне бағытталған.

- оқушылардың фонематикалық есту және шынайы өмір жағдайында өзге тілді қабылдау дағдыларын дамыту ;

- халықаралық ақпараттық кеңістік жағдайында жазу дағдыларын дамыту;

- сөздік қорын кеңейту;

- оқушылардың логикалық ойларын жеткізу дағдыларын дамыту ;

- оқушы тұлғасының интеллектуальдық-шығармашыл әлеуетін өзекті қылу , оның білім алуын белсенділендіру;

- тілді үйренуді одан әрі ынталандыруды қалыптастыру үшін орындалған жұмысқа өзіндік баға беру дағдысын дамыту;

- түрлі типтегі тапсырмалар арқылы оқушылардың сыни ойлауын дамыту.

Мәтінмен жұмыс жасау заманауи сабақтың міндетті кезеңі болып табылады. Әрине, мәтіннің мазұндық жағына, эмоциональдық қанықтығына, адамгершілік-этикалық және эстетикалық мазмұнының сай болуына , оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне үлкен мән беріледі. Сабақта мәтінмен жұмыс жасауда оқушылардың эмоциональдық және эстетикалық қабылдауын дамытумен байланыстырады.

Осылайша, оқытуды ұйымдастыруда мұғалімнің міндеті оқушының қабылдауы мен есте сақтауын ғана емес ойлануын да ескеруі қажет. Мұғалім оқу материалын беруде әдістемені тиімді іріктеу арқылы оқушыларға барынша тілді үйрену деңгейлеріне жетуге мүмкіндік жасауға көмектесуі қажет. .

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. www.balakai.kz

2. Ыбырай Алтынсарин. webmaster@weaft.com

3. Ә. Нысанбаев - Алматы «Қазақ энциклопедиясы», 1998 жыл, II том

4. C.Кенжеахметов.Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары, 1994

5. "Қазақ Энциклопедиясы"

6. Бекес Тұрлыұлының шығармалары

7. www.balalaralemi.kz

8. Мұхтар Әуезов

9. Еркінбай Әкімқұлов

10. «Балдырған», №2, ақпан, 2015 жыл

11. Сырбай Мәуленов

12. Мұрат Байділдаұлы«Балдырған», №6. 2014 жыл

13. Бақтыбаева Мөлдір Балғабайқызыerketai.kz/

14. Лейла Әлиасқароваmoldir-bulak.kz/

15. Зейнел-Ғаби ИманбаевБалаларға арналған қызықты әңгімелер

16. «Астана» кітап-альбомы (классикалық энциклопедия, 2012 ж)

17. Орыс сыныптарына арналған 7 сынып оқулығы Т. Артыкова, Г.Ермекбаева. Атамұра 2012 оқу жылы

18. kk.wikipedia.org

19. Нұрбек Қабылұлыwww.qazaq-alemi.kz

20. Ү. Сужикова «Менің алғашқы энциклопедиям» 2013 жыл, 276-бет

21. https://www.zharar.com/kz/shygarma/109-tugan.html

22. balakai.kz/engimeler/410-t-tipsiz-la.html

23. «Сен білесін бе?» Д. Досжан, 2002жыл

24. «Сен білесін бе?» К. Байпақов, 2003 жыл

25. Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990

26. Ү. Сужикова «Менің алғашқы энциклопедиям» 2013 жыл

27. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау.Алматы: Санат, 1997

28. Ә. Нысанбаев - Алматы «Қазақ энциклопедиясы» , 1998 жыл.X том

29. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы

30. Б.Қ.Игенбаева «Мен - Адаммын» А.2000.Б.Әділов

31. balakai.kz/anyz_ertegiler/925-zhyl-mezglder.html

32. https://kk.wikipedia.org/wiki

33. «Наука», 1966 жыл, 204-бет. Ж. Аубакиров,С. Абдрахманов, К. Базарбаев

34. "Қазақ энциклопедиясы", VI-том

35. https://www.zharar.com/kz/shygarma/2439-tabigat_ayala.html#title

36. https://www.zharar.com/kz/shygarma/2040-tabigat.html#title

37. «Жыл он екі ай» әдеби-танымдық журналы, А. Волков №3, 2015 жыл. 41 бет

38. Ү. Сужикова «Менің алғашқы энциклопедиям» 2013 жыл

39. Балаларэнциклопедиясы, III-том

40. https://www.zharar.com/kz/shygarma/505-astana.html

41. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. - Алматы, 2007. - 344 бет

42. Салт-дәстүр және ауыз әдебиеті

43. Мұзафар Әлімбай

44. А.Волков

45. Арасанбай Естенов

46. «Балдырған» журналы, №6. 2015 жыл

47. zhasorken.kz

48. Әміртай Бөриев

49. Серік Нұғыман

50. «Балдырған» журналы, №9. 2015 жыл

51. Түрік тілінен аударған Данилия Қыпшақбаева

52. moldir-bulak.kz/

53. Зейнел-Ғаби Иманбаев

54. Балаларға арналған қызықты әңгімелер, 43 бет

55. Sabak.ucoz. org

56. «Алашайнасы» республикалыққоғамдықсаясикүнделікті газет,

57. Ж. Кадырова

58. kk.wikipedia.org

59. www.baq.kz

60. kk.wikipedia.org

61. Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты,

62. www.akorda.kz, 2011 жылдың 8 шілде күні тексерілді

63. https://www.zharar.com/kz/shygarma/109-tugan.html

64. «Сен білесін бе?» Г.Балмахаева, 2003 жыл. 9 бет

65. Киелі домбыраның 20-дан астам түрлері бар, www.today.kz/kz/news/culture/2012-06-13/29138

66. БалаларЭнциклопедиясы", V-том

67. www.balalaralemi.kz/article/1051/Erinshek#.V6sskZ-g_wU

68. Б.Қ.Игенбаева «Мен - Адаммын»А.2000. К.Д.Ушинский 85б.

69. Б.Қ.Игенбаева «Мен - Адаммын»А.2000. Б.Соқпақбаев, 87-88б.

70. М.Төрежанов. 103 б.,«Тіл дамыту текстері» Ж.Адамбаева, Ш.Жұмағұлова А. 1996 ж. «Рауан» баспасы

71. «Жыл он екі ай» әдеби-танымдық журналы, А. Волков №3, 2015 жыл. 42 бет

Мазмұны

Кіріспе .........................................................................................................

3

1 Бастауыш мектепке арналған қазақ тіліндегі мәтіндер ............................

4

2 Негізгі мектепке арналған қазақ тіліндегі мәтіндер .................................

48

Қорытынды................................................................................................

113

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.................................................................

115

ВВЕДЕНИЕ

В настоящее время в рамках обозначенных приоритетных направлений развития образования и науки Республики Казахстан ведется огромная работа по обновлению содержания образования. Основная цель обновления - это повышение качества среднего образования.

В современных условиях школа должна воспитывать, обучать и развивать высоконравственную, творческую, критически мыслящую личность, способную непрерывно повышать собственный уровень образования.

Смена парадигмы образования является велением времени. Современная школа не должна просто учить, а должна научить учиться самостоятельно в течение всей жизни.

Обучение осуществляется через интеграцию с другими предметами посредством изучения сквозных тем, использования текстов различных предметных областей, развития академического языка.

Учителя дополняют содержание обучения в соответствии с введением трехъязычия, развивая коммуникативные навыки, которые эффективно используются при обучении школьным предметам, преподаваемым на казахском, русском, английском языках.

Цель сборника текстов - предложить учителям общеобразовательных школ систематизированный материал по сквозным темам типовых учебных программ обновления содержания образования для начальной, основной и старшей школы для формирования навыков по видам речевой деятельности обучающихся (слушание, чтение).

В сборнике представлены тексты для начальной, основной и старшей школы, направленные на развитие коммуникативной компетенции учащихся, включены тексты различного стиля (научного, публицистического, художественного) в рамках лексических тем. Тексты различны по объему и степени трудности.

Подбор текстов осуществлен с учетом возрастных особенностей учащихся, содержание текстов имеет большое познавательное и воспитательное значение, поможет выработать навыки грамотной речи.

В связи с массовым внедрением в 2019 году обновления содержания образования старшей школы в сборник включены тексты на английском языке по информатике, физике, химии, биологии, естествознанию, дифференцированные для формирования навыков аудирования, чтения.

Учитель по своему усмотрению может использовать данные тексты в своей работе по формированию рече-коммуникативных навыков (слушания, чтения).

Предлагаемые тексты можно использовать на разных этапах изучения темы: при объяснении, закреплении, повторении, проведении различных тренировочных упражнений с учащимися, при контроле знаний и умений. Тексты можно использовать и для самостоятельной работы учащихся, и при систематизации ранее полученных знаний.

1. ТЕКСТЫ НА РУССКОМ ЯЗЫКЕ ДЛЯ НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЫ

Аудирование

Ответ

Пристал однажды маленький Цыпленок к большому Петуху:

- Почему у аиста длинный клюв и предлинные ноги, а у меня совсем маленькие?

- Отстань!

- Почему у зайца длинные уши, а у меня даже маленьких нету?

- Не приставай!

- Почему у котенка красивая шерстка, а у меня какой-то противный желтый пух?

- Отвяжись!

-Почему щенок умеет вертеть хвостиком, а у меня совсем нет никакого хвостика?

- Замолчи!

- Почему у козленка есть рожки, а у меня даже плохоньких рожек и то нету?

- Прекрати! Отстань! - не на шутку рассердился Петух.

Все отстань… отстань! Почему всем маленьким большие отвечают на вопросы, а ты нет?- пропищал Цыпленок.

- Потому что ты не спрашиваешь, а просто всем завидуешь! - серьезно ответил Петух.

И это была чистая правда.

Седьмая дочь

Было у Матери семь дочерей. Поехала однажды Мать в гости к сыну, а сын жил далеко-далеко. Возвратилась Мать домой через месяц.

Когда она вошла в хату, дочки одна за другой стали говорить, как они соскучились по Матери.

- Я соскучилась по тебе, как маков цветок по солнечному лучу, - сказала первая дочь.

- Я ждала тебя, как сухая земля ждет каплю воды, - промолвила вторая дочь.

- Я плакала о тебе, как маленький птенец плачет о птичке… - ворковала третья дочь.

- Мне трудно было без тебя, как пчеле без цветка, - сказала четвертая дочь, ласкаясь к матери и заглядывая ей в глаза.

- Ты снилась мне, как розе снится капля росы, - щебетала пятая дочь.

- Я выглядывала тебя, как вишневый сад выглядывает соловья, - прошептала шестая дочь.

А седьмая дочь ничего не сказала, хотя сказать ей надо было очень много. Она сняла с ног Матушки обувь и принесла ей воды в большом тазике - помыть ноги.

Друг

- В общем, я говорю ему: «Отстань! Уроки делать надо. Не могу я больше играть. Нет времени! И мама ругается, и папа злится».

- А он что? - спрашивает у меня Ивашкин.

- Что-что… - передразнил я Сашку. - Он так на меня смотрит, прямо жалко… Особенно себя жалко! Секунда - и уже танки стоят наготове! Не будешь же в самый разгар битвы уходить. Несолидно.

- Вот нахал! - говорит Ивашкин. - И что? Никак не отпускает? Может, объясни ему как-то, мол, занят я до вечера.

- Да неудобно обидеть! Он ведь мой лучший друг!

- Да… - разочаровано сказал Ивашкин. - Мне казалось, что я твой лучший друг…

- Я когда-то тоже так думал, - горько вздохнул я. - А теперь получается -он.

- А может быть, ну его - этот компьютер! Выключи его из розетки, попроси маму, чтобы новые игры не покупала и за Интернет не платила, а мы лучше в футбол сыграем во дворе, как раньше…

- Думаешь, поможет? Надо попробовать, - нерешительно сказал я.

Друзья в походе

Договорились Лиса, Бобр и Кабан пойти вместе в дальний поход: по лесам, по горам побродить, новые места посмотреть.

Собрались они и пошли. Шли, шли, дошли до речки. Через речку мостик перекинут. Втроем не пройдешь, надо по одному перебираться.

-Ступай ты первый!-сказал Бобру Кабан.-Ты старше, тебе почет!

- Правильно. Пусть Бобр первый идет!-согласилась Лиса.

Бобр пошел. Вдруг мостик под ним провалился. Бобр полетел в воду.

-Ах, беда! Беда!- завопила Лиса. - Кабан, прыгай в воду, спасай Бобра. Пропадет наш Бобр! Скорей! Скорей!

- Сама за ним прыгай! - прохрюкал Кабан. - Я бы рад, да боюсь в холодной воде простудиться.

- Спасибо вам, я уж как-нибудь сам. Я ведь плаваю, - послышался из-под мостика голос Бобра.

-Вылез Бобр на берег, откашлялся, отряхнулся.

- Вот и чудесно! - обрадовались Лиса и Кабан. - Пошли дальше.

- Ну нет! - твердо сказал Бобр.- С вами пропадешь.

Не стоит благодарности

Тащил на себе старый Медведь здоровенное бревно. Замучился, присел на пенек.

- Тяжелое, небось, бревно-то? - спросил молодой Кабан, что неподалеку грелся на солнцепеке.

- Ух, и тяжелое! - ответил Медведь, отдуваясь.

- И далеко еще тащить?

- До самого леса.

- В такую жару! Поди, умаялся?

- И не спрашивай!

- Такое-то бревно вдвоем бы тащить!

- Ясное дело- вдвоем бы сподручнее было!

-Ну, я пошел!- сказал Кабан, поднимаясь. - Желаю удачи! Да смотри не надорвись!

- Спасибо, - вздохнул Медведь.

-Не за что! - ответил Кабан.

Ёжик

В тот день Вовка просто извертелся на уроке. Вера Ивановна наконец не выдержала и велела ему дать дневник. Вова встал и негромко пролепетал:

- Кажется, я его дома забыл.

- А ты неси портфель, мы вместе поищем, - отреагировала на хитрость учительница.

- Не могу, - покраснел Вовка.

- Чего так? - спросила Вера Ивановна, а класс откликнулся дружным хихиканьем.

- У меня там ёжик, - ответил Вова и осторожно выставил портфель на парту.

Такой отговорки учительнице слышать ещё не доводилось. И она, подойдя к парте, заглянула в портфель.

- Действительно, ёжик, - изумилась Вера Ивановна. - Как он там оказался?

- Мы с братом в выходные его на даче поймали, - шмыгнул носом Вовка. - А утром он, наверное, запах яблока учуял, которое мне мама в портфель положила, ну и забрался внутрь.

- А ты, как обычно, в школу опаздывал и в портфель заглянуть не успел. Так? - Вера Ивановна немного поразмыслила и решила: - Пойдём в кабинет зоологии. Там старшие ребята настоящую лесную полянку соорудили. И домик имеется. Аккурат для твоего ёжика сгодится.

Вскоре кабинет зоологии наполнился восторженными голосами ребят. Немного напуганный ёжик поспешил укрыться в домике. Преподавателю зоологии стоило больших трудов рассадить учеников за парты. И вот, когда класс наконец угомонился, учитель зоологии попросил Веру Ивановну поставить Вовке хорошую отметку. Как поощрение.

- Я бы поставила, - хитро улыбнулась учительница. - Только вот дневник у него дома остался.

- Я в парте поищу, - бесхитростно пообещал Вовка. - Кажется, ёжик его туда затащил.

Навестила

Валя не пришла в класс. Подруги послали к ней Мусю:

-Пойди и узнай, что с Валей: может, она больна, может, ей что-нибудь нужно?

Муся застала подружку в постели. Валя лежала с завязанной щекой.

-Ох, Валечка!-сказала Муся, присаживаясь на стул.- У тебя, наверно, флюс! Ах, какой флюс был у меня летом! Целый нарыв! И ты знаешь, бабушка как раз уехала, а мама была на работе…

Моя мама тоже на работе,- сказала Валя, держась за щеку.-А мне надо бы полосканье…

-Ох, Валечка! Мне тоже давали полосканье! И мне стало лучше! Как полощу, так и лучше! А еще мне помогала грелка горячая-горячая…

Валя оживилась и закивала головой.

-Да, да, грелка… Муся, у нас на кухне стоит чайник…

-Это не он шумит? Нет, это, верно, дождик! - Муся вскочила и подбежала к окну. - Так и есть, дождик! Хорошо, что я в галошах пришла! А то можно простудиться!

Она побежала в переднюю, долго стучала ногами, надевая калоши. Потом, просунув голову в дверь, крикнула:

-Выздоравливай, Валечка! Я еще приду к тебе! Обязательно приду! Не беспокойся!

Валя вздохнула, потрогала холодную грелку и стала ждать маму.

-Ну что? Что она говорила? Что ей нужно?- спрашивали Мусю девочки.

-Да у нее такой же флюс, как был у меня! - радостно сообщила Муся. - И она ничего не говорила! А помогают ей только грелка и полосканье!

Казахская сказка «Хитрый Алдар-Косе»

Жил в одном ауле безбородый хитрец Алдар-Косе. Глаза у него были острые, ноги быстрые, руки проворные, а ум ещё проворнее. Любил Алдар-Косе пошутить и посмеяться, особенно над глупцами и скрягами. Богатства у него не было, но хитростью он не раз добывал себе на обед жирного барана.

Жатыр-бай был человеком жадным и глупым. Стада у него были большие: начнёт считать на рассвете, а закончит на закате. Пришёл к нему как-то Алдар-Косе и говорит:

- Почтенный бай, есть у меня два рубля, а кошелька нет. Хожу, держу деньги в руке - рука устала. Хочу я от этих денег избавиться. Не поможешь ли ты мне?

- Давай, давай, помогу! - обрадовался бай. - Скажи только, как?

- Продай мне за два рубля какого-нибудь плохонького козлёнка, - говорит Алдар-Косе.

Подумал, подумал бай: "Ну что ж, можно продать". Поймал в стаде хроменького козлёнка, тощего, чуть живого, которому всего-то два дня до смерти осталось, и подаёт Алдару Косе:

- Вот бери, хоть и жалко дёшево отдавать. Хороший козлёнок. Давай два рубля!

Алдар-Косе взял козлёнка, а деньги в кулаке держит:

- Знаешь что, почтенный бай. Я передумал. Бери два рубля и козлёнка в придачу, а мне дай ягнёнка.

"Что ж, неплохая мена, - подумал бай: - два рубля да ещё козлёнок в придачу!" - и пошёл ловить ягнёнка. Поймал самого маленького и подаёт Алдару-Косе:

- Вот, бери. Хороший ягнёнок. Давай два рубля и козлёнка.

Алдар-Косе взял ягнёнка, а деньги в кулаке держит и козлёнка из рук не выпускает:

- Знаешь что, почтенный бай. Я передумал. Бери два рубля, козлёнка и ягнёнка в придачу, а мне дай козу.

"Неплохая мена, - подумал бай: - два рубля да козлёнок, да ещё ягнёнок в придачу". И пошёл ловить козу. Поймал самую тощую и подаёт Алдару-Косе:

- Вот, бери, хорошая коза. Давай два рубля, козлёнка и ягнёнка.

- Постой, постой, почтенный бай! - говорит Алдар-Косе: - Я передумал. Бери два рубля, козлёнка, ягнёнка и козу в придачу, а мне дай только одного барана, но позволь мне самому его выбрать.

"Вот эта мена выгодней всех других! - подумал обрадованный бай: - Два рубля, козлёнок, ягнёнок да ещё коза в придачу - и всё это за одного барана!" И говорит Алдару-Косе:

- Что ж, выбирай!

Выбрал Алдар-Косе себе самого большого, жирного барана, отдал баю два рубля, козлёнка, ягнёнка и козу в придачу, взвалил барана на плечи и пошёл, а бай Жатыр-бай посмеивался, потирая руки:

Радуга

Радуга-это удивительное и красивое явление природы, появляющееся во время дождя…

Радуга-это мост между небом и землей, по которому души мертвых поднимаются в другой мир. Поэтому у радуги несколько страшноватое и нелепое название-Кемпиркосак, что означает «Бабкина связка», то есть отара овец или коз, связанных вверевками между собой. До сих пор на джайляу, прежде чем подоить коз и овец, их связывают, чтобы они в это время не разбежались в разные стороны.

Считается, что в Небесном царстве старуха так собирает овец вместе и доит их после дождя. С помощью радуги старуха привязывает овец к земле. Эта связка состоит из овец разной масти и цветов, поэтому и радуга разноцветная.

Колокольчик в саду

Мальчик пришел в сад рано утром и увидел маленький колокольчик. Он долго стоял и смотрел на него, затем подумал: « Сорву-ка я его, поставлю на стол. И в комнате сразу станет красиво».

Мальчик нагнулся, чтобы сорвать цветок, но вдруг остановился. Он накрыл рукой колокольчик , и в саду стало темно.Упала тень на листья, и птички перестали петь. Мальчик убрал ладонь, и цветок снова засиял.

-Какой ты удивительный, цветочек-колокольчик! Я не стану рвать тебя!- сказал мальчик.

Ёжик

Пошёл тёмной ночью серый ёжик по лесу гулять. Увидел красную клюквинку и наколол её на серую иголочку. Увидел жёлтую лисичку и тоже наколол. Заметил, наконец, в голубой луже голубую звезду. Тоже хотел наколоть - да ничего не вышло. Подумал ёжик, подумал и накрыл её лопушком: пусть до утра полежит. А утром под лопушком вместо голубой звезды нашёл красное солнышко. Вот ёж смеялся. (61 слово) Г.Циферов

Доктор Айболит

Корабль быстро бежал по волнам. На третий день путешественники увидали вдали какой-то пустынный остров. На острове не было видно ни деревьев, ни зверей, ни людей - только песок да огромные камни. Но там, за камнями, притаились страшные пираты. Когда какой-нибудь корабль проплывал мимо их острова, они нападали на этот корабль, грабили и убивали людей, а корабль пускали ко дну. Пираты очень сердились на доктора за то, что он похитил у них рыжего рыбака и Пенту, и уже давно подстерегали его.

У пиратов был большой корабль, который они прятали за широкой скалой. Доктор не видел ни пиратов, ни их корабля. Он гулял по палубе вместе со своими зверями. Погода была прекрасная, солнце ярко светило. Доктор чувствовал себя очень счастливым. Вдруг свинка Хрю-Хрю сказала:

- Посмотрите-ка, что это там за корабль?

Доктор посмотрел и увидел, что из-за острова на черных парусах к ним приближается какой-то черный корабль - черный, как чернила, как сажа.

- Не нравятся мне эти паруса! - сказала свинка. - Почему они не белые, а черные? Только на кораблях у пиратов бывают черные паруса.

Хрю-Хрю угадала: под черными парусами мчались злодеи-пираты. Они хотели догнать доктора Айболита и жестоко отомстить ему за то, что он похитил у них рыбака и Пенту.

- Скорее! Скорее! - закричал доктор. - Распустите все паруса!

Но пираты подплывали все ближе.

- Они догоняют нас! - кричала Кика. - Они близко. Я вижу их страшные лица! Какие у них злые глаза!.. Что нам делать? Куда бежать? Сейчас они накинутся на нас и бросят в море!

- Смотри, - сказала Авва, - кто это там стоит на корме? Неужели не узнаешь? Это он, это злодей Бармалей! В одной руке у него сабля, в другой - пистолет. Он хочет погубить нас, застрелить, уничтожить!

Но доктор улыбнулся и сказал:

- Не бойтесь, мои милые, это ему не удастся! Я придумал хороший план. Видите ласточку, что летит над волнами? Она поможет нам спастись от раз- бойников.

И он закричал громким голосом: - На-за-сэ! На-за-сэ! Кара-чуй! Карабун!

На зверином языке это значит:

«Ласточка, ласточка! За нами гонятся пираты. Они хотят нас убить и бросить в море!»

Ласточка спустилась к нему на корабль.

- Слушай, ласточка, ты должна нам помочь! - сказал доктор. - Карафу, марафу, дук!

На зверином языке это значит:

«Лети скорее и позови журавлей!»

Ласточка улетела и через минуту вернулась вместе с журавлями.

- Здравствуй, доктор Айболит! - закричали журавли. - Не горюй, мы сейчас тебя выручим!

Доктор привязал веревку к носу корабля, журавли взялись за веревку и потянули корабль вперед.

Журавлей было много, они мчались вперед очень быстро и тянули за собою корабль. Корабль летел как стрела. Доктор даже за шляпу схватился, чтобы шляпа не слетела в воду.

Оглянулись звери - пиратское судно с черными парусами осталось далеко позади.

- Спасибо вам, журавли! - сказал доктор. - Вы избавили нас от пиратов.

Если бы не вы, лежать бы нам всем на дне моря.

Единственный сын

Папа Серика купил новёхонькое ружье. Двустволку. С того времени, как ружьё повесили на самом почётном месте в гостевой комнате, в Серика словно вселилась незримая сила. Всякий раз, проходя мимо, мальчик с благоговением поглаживал гладкий ствол. Ружьё было прекрасным. Прошло несколько дней. Однажды он возвратился после игр домой, сильно уставший. Даже не обращая внимания на мамины слова: «Вымой руки с мылом!», он накренил ведро и, выплеснув воду, лишь смочил кончики пальцев и спешно принялся уплетать обед за обе щеки. - Постоянно спешишь куда-то. Ешь не спеша, как другие дети! Ты так себе желудок посадишь. Серику было не впервой вполуха выслушивать мамины замечания. Он лишь кивал головой и делал вид, что согласен с нею. А после он уже ничего не помнил, как говорится, в одно ухо влетело, а в другое вылетело.

- Мама, я чуть не подавился, ещё немного и проглотил бы этот камушек.

Что за камушек, я очень тщательно перебрала рис и три раза его промыла.

- А это что?! - Серик, показал маме то, что принял за камушек.

- Не знаю.

- Мама, да это вовсе не камень, Это же свинцовая дробь. Как она попала в еду?!

И тут мама вспомнила, что отец, накануне вернувшись с охоты, принёс дичь - самку косули.

- Да это же сайгачатина. Вчера твой отец ходил на охоту вместе с озорником-сыном Сагырбая. Вот они и пристрелили её. Мясо вовсе не жёсткое, приятное. Вот только жаль - она носила двух- трёх месячного детёныша. Жуй, жуй хорошо. Если плов не поесть горячим, то вкус блюда меняется. Мама суетилась, пытаясь угодить сыну.

- Мама, покажете мне мясо сайги?

- Вон там под навесом. А голова и ноги в сенях. Отец сказал, что из ноги тебе камчу сделает. Серик, отодвинув еду, выскочил из кухни на улицу. Зайдя под навес, открыл посуду с мясом сайгака. В небольшой посуде лежало тело баловня бескрайних степей - сайгака. В нос мальчику ударил терпкий аромат жусана - степной полыни. Он подошёл ближе, принялся внимательно осматривать сайгака и тут увидел застрявший между копыт стебелёк жусана. Посмотрел в глаза создания дикой природы. Они были прозрачные. Будто живые. И будто глядели на него... Но длинные ресницы не дрожали. И под глазом застыла слеза. Будто самка сайгака плакала...

Серик не помнил, что было дальше. Он выскочил на улицу. Ему казалось, что ранее спокойная природа в этот миг зарыдала, заголосила от нестерпимого горя... Он ворвался в комнату, где висело ружьё, сдёрнул его со стены и на улице вместе с патронташем бросил оружие в горящий очаг. Пули тут же начали взрываться и разнесли очаг вдребезги. Чёрный котёл - мамино девичье приданое - стал дырявым как решето. Отец прибежал с воплем: «Моё ружье»... Мать закричала: «Мой котёл»... Издалека донёсся голос бабушки: «Жеребёночек мой»... Единственный сын побежал в безмолвную, безлюдную степь... А степь продолжала рыдать, исходя громким, неутешным плачем…

Что такое хорошо и что такое плохо?

Однажды попросил меня за ужином:

- Давай прочитай про грязнулю.

Обратив внимание на то, что я ем, добавил:

- …когда поешь.

Потом терпения у него не хватило, и он стал все настойчивее просить прочитать ему «Про грязнулю».

«Про грязнулю»- у него называется книжка Маяковского «Что такое хорошо и что такое плохо», которую Петя и Лида уже давно с большим успехом читают ему.

Стал читать ему про грязнулю и с удивлением убедился, что он во многих местах громко смеется. Спрашиваю его после строфы: «Этот вот кричит : «Не трожь тех, кто меньше ростом!...»

- Хороший мальчик, правда?

С серьезно- задумчивым выражением глаз шепчет протяжно:

- Да-а!

Когда прочитали до конца, спрашиваю:

- Ты тоже будешь делать хорошо, правда?

Опять с тем выражением, убежденно:

- Да-а!

Вечером, когда ложились спать, читали «Храбрый утенок» Бианки. Все доступно и очень понравилось. И еще раз «Что такое хорошо и что такое плохо» Маяковского. Слушал с тем же интересом, удовольствием и смехом и с комментариями:

- Плохой!... Хороший!...

Могу быть воспитанным

Вращаясь в кругу своих сверстников в детском саду. Игорь привык к какому-то грубоватому, командирскому тону. Приехал к нам:

- Ну, тетя Тамарка, топай, топай!

- Игорушка, какой ты у нас невоспитанный, - обиделась Тамара.

Он посмотрел на нее долгим, серьезным взглядом и сказал:

- А я могу быть и воспитанным.

- Когда ты был маленький, - сказал я, - ты был очень вежливым: всегда говорил «спасибо»…

- Ну, дедусь, чего же я буду говорить «спасибо», когда мне никто не говорит «пожалуйста», - с какой-то не то обидой, не то досадой ответил он.

И это верно. Я давно заметил, что не каждый даже взрослый человек скажет ребенку «пожалуйста» в ответ на выражение благодарности. Однажды мы ехали на такси. Вылезая из машины, Игорь сказал шоферу «спасибо», но тот только бросил на него косой взгляд и ничего не ответил. Мне самому было как- то неловко, и с тех пор я уже не напоминал Игорю, что, дескать, надо сказать дяде «спасибо». Еще неизвестно, какой попадется дядя!

Суд над декабрём

Собрались на озере птицы и звери.

Декабрь судить.

Уж очень все от него натерпелись.

Потёр Ворон носище об лёд и каркнул:

- День Декабрь нам сократил, а ночь сделал длинной-предлинной. Засветло теперь и червячка заморить не успеешь. Кто за то, чтоб осудить Декабрь за такое самоуправство?

- Все, все, все! - закричали все.

А Филин вдруг говорит:

- Я против! Я в ночную смену работаю, мне чем ночь длиннее, тем сытнее.

Почесал Ворон коготком затылок. Судит дальше:

- В Декабре скучища в лесу - ничего весёлого не происходит. Того и гляди, от тоски сдохнешь. Кто за то, чтоб Декабрь за скукоту осудить?

- Все, все, все! - опять закричали все.

А из полыньи вдруг высовывается Налим и булькает:

- Я против! Какая уж тут тоска, если я к свадьбе готовлюсь? И настроение у меня, и аппетит. Я с вами не согласен!

Поморгал Ворон глазами, но судит дальше:

- Снега в Декабре очень плохие:сверху не держат и до земли не дороешься. Измучились все, отощали. Кто за то, чтобы Декабрь вместе с плохими снегами из леса выставить?

- Все, все, все! - кричат все.

А Тетерев и Глухарь против. Высунули головы из-под снега и бормочут:

- Нам в рыхлом снегу спится здорово: скрытно, тепло, мягко. Пусть Декабрь остаётся.

Ворон только крыльями развёл.

- Судили, рядили, - говорит, - а что с Декабрём делать - неизвестно. Оставлять или выгонять?

Опять закричали все:

- А ничего с ним не делать, сам по себе кончится. Месяц из года не выкинешь. Пусть себе тянется!

Потёр Ворон носище об лёд и каркнул:

- Так уж и быть, тянись, Декабрь, сам по себе! Да очень-то, смотри, не затягивайся!..

Четыре желания

Митя накатался на саночках с ледяной горы и на коньках по замёрзшей реке, прибежал домой румяный, весёлый и говорит отцу:

- Уж как весело зимой! Я бы хотел, чтобы всё зима была.

- Запиши твоё желание в мою карманную книжку, - сказал отец.

Митя записал.

Пришла весна. Митя вволю набегался за пёстрыми бабочками по зелёному лугу, нарвал цветов, прибежал к отцу и говорит:

- Что за прелесть эта весна! Я бы желал, чтобы всё весна была.

Отец опять вынул книжку и приказал Мите записать своё желание.

Настало лето. Митя с отцом отправились на сенокос. Весь длинный день веселился мальчик: ловил рыбу, набрал ягод, кувыркался в душистом сене, а вечером сказал отцу:

- Вот уж сегодня я повеселился вволю! Я бы желал, чтобы лету конца не было.

И это желание Мити было записано в ту же книжку.

Наступила осень. В саду собирали плоды - румяные яблоки и жёлтые груши. Митя был в восторге и говорил отцу:

- Осень лучше всех времён года!

Тогда отец вынул свою записную книжку и показал мальчику, что он то же самое говорил и о весне, и о зиме, и о лете.

Сами виноваты

Построили себе Заяц и Зайчиха не­большой домишко в лесу. Всё вокруг при­брали, расчистили и размели. Осталось только большой камень с дороги убрать.

- Давай поднатужимся и отташим его куда-нибудь в сторонку! - предложила Зайчиха.

- А ну его! - ответил Заяц. - Пусть лежит, где лежал! Кому надо будет, тог его обойдёт!

И остался камень лежать возле крыльца.

Бежал однажды Заяц домой с огоро­да. Забыл, что камень на дороге лежит, споткнулся об него и расквасил себе нос.

- Давай уберём камень, - предложила опять Зайчнха. - Смотри, как ты разбился.

- Охота была! - отвечал Заяц.- Стану я с ним возиться!

В другой раз несла Зайчиха кастрюлю с горячими щами. Засмотрелась на Зай­ца, который за столом сидел, по столу ложкой стучал, и забыла про камень. На­летела на него, щи пролила, сама ошпарилась. Горе, и только!

- Давай, Заяц, уберём этот проклятый камень! - взмолилась Зайчиха.- Неровен час, кто-нибудь из-за него голо­ву себе сломает.

- Пусть лежит, где лежал! - ответил упрямый Заяц.

Пригласили как-то Заяц и Зайчиха своего старого друга Михаила Ивановича Топтыгина на праздничный пирог.

- Приду, - пообещал Михаил Ивано­вич.- Пирог ваш, а уж мёд мой будет.

В назначенный день вышли зайцы на крыльцо - дорогого гостя встречать. Ви­дят: спешит Михаил Иванович, большую кадушку с мёдом к груди обеими лапами прижимает, под ноги себе не смот­рит.

Замахали Заяц с Зайчихой лапками:

- Камень! Камень!

Не понял Медведь, что ему зайцы с крыльца кричат, почему лапками ма­шут, и со всего хода налетел на камень. И так он на него налетел, что перевер­нулся через голову и всей своей тушей угодил прямо в заячий домик. Кадушку с мёдом разбил, домик развалил.

Схватился Медведь эа голову. Плачут зайцы от горя.

А зачем плакать? Сани виноваты!

Почему нужно кушать

Жила-была девочка Настенька. Она очень не любила кушать.

- Смотри, какая вкусная кашка, - говорила ей бабушка. - Съешь хоть ложечку. Ты только попробуй - тебе обяза­тельно понравится.

Но Настенька только крепко сжимала губы и мотала го­ловой.

- Скушай творожок, - уговаривал Настеньку дедушка. - Он очень вкусный и полезный.

Но и творожок она есть не хотела.

- Смотри, какой вкусный супчик, - говорила мама. - Посмотри только, какой он красивый! Там красная морков­ка, зелёный горошек, белая картошечка!

- Не буду! - кричала Настенька и убегала из кухни. День шел за днём. Как-то пошла Настенька с подружками гулять. Решили они покататься с горки. А на ту горку вела высокая лесенка. Подружки топ-топ-топ - и поднялись на са­мую вершину, а Настенька стоит внизу и расстраивается:

- Вон вы все какие большие да сильные! А почему же я такая маленькая? На ступеньки мне не подняться, за пе­рильца не удержаться, с горки не покататься!

- И правда! - удивились подружки. - Что же ты такая маленькая?

- Не знаю, - расстроилась Настенька и пошла домой. Заходит она в дом, раздевается. А слезки так и капают: кап да кап, кап да кап. Вдруг слышит она шёпот. Зашла На­стенька в свою комнату. Нет никого, тихо. Зашла к бабушке с дедушкой. Тоже пусто. Заглянула она в комнату к родите­лям - и там никого.

- Ничего не понимаю, - пожала плечами девочка. - Кто же шепчется? Прокралась она на цыпочках к кухне. Приоткрыла дверь -шёпот стал громче. На стуле пусто, в углах пусто. Только на столе стоит тарелка супа.

- Ой, - удивилась Настенька, - да это же овощи разго­варивают!

- Я тут самая главная, - сердилась морковь. - Во мне есть витамин А - это самый главный витамин. Он помогает детям расти. А ещё тот, кто ест витамин А, хорошо видит, почти как орёл. Без меня нельзя!

- Нет, мы! Нет, мы главные! - подпрыгивали горошин­ки. - В зеленом горохе тоже есть витамин А. И нас больше, значит, мы главнее! И вообще, в нас ещё и витамин В есть! - Во мне тоже есть витамин В. Я же не хвастаюсь, - проворчало мясо. - Во мне вообще много всяких витами­нов, которые нужны, чтобы хорошо работало сердечко и чтобы зубки и десны были здоровыми.

- А во мне витамин С, - подпрыгнула картошка. - Он важ­нее всех остальных. Кто ест витамин С, тот не простужается!

- Тут они закричали все хором и чуть не подрались. Боль­шая столовая ложка, тихо дремавшая рядом с тарелкой, поднялась, шлепнула по бульону и сказала:

- Хватит спорить! Вот услышит Настя про то, что суп волшебный и что тот, кто хорошо кушает, быстро растёт и не болеет, обрадуется и съест Вас всех вместе с витаминами!

- А я слышала, слышала! - закричала Настенька, вбегая в кухню. - Я очень хочу вырасти и кататься с горки вместе со всеми!

Взяла она ложку и съела суп.

С тех пор Настенька хорошо кушала каждый день. Вско­ре она выросла и даже стала выше подружек!

Волшебный суп

Петя игрался на компьютере, когда его позвала мама:

- Сынок, иди кушать, суп уже на столе.

«Ну вот, опять этот суп, - подумал мальчик. - Как он мне надоел. И вообще, почему я должен делать то, что не люблю? Была бы у меня кнопка на компьютере: ¬ нажал пальцем, и суп уже вкусный!»

Вдруг стены комнаты начали растворяться в воздухе, и через мгновение он оказался в полутемном подземелье.

- Здравствуй, Петя, - услышал мальчик. Перед ним стоял странный человечек с длинной бородой.

- Ты находишься в месте, где изготавливается и хранится любовь всех людей мира. Это мы, гномы, делаем любовь в наших мастерских и храним ее в наших хранилищах. Никто, кроме нас, не знает, откуда берется любовь и где она находится.

Мальчик так оторопел от всего происшедшего, что не мог вымолвить и слова. Наконец он пришел в себя.

- Любовь? Любовь к чему?

- Абсолютно ко всему. Даже твоя любовь к компьютерным играм! - ответил гном.

- Этого не может быть! - вырвалось у мальчика.

- Тогда скажи, почему иногда ты хочешь играть, а иногда нет? Почему ты сегодня любишь одно, а завтра другое? Ответ простой: всем этим управляем мы, гномы, - спокойно объяснил коротышка.

- Но ведь это нечестно!!!

- Отчего же? Мы заботимся об этом чувстве и храним его за семью замками. Никто не может его украсть или испортить. И кроме того, все люди один раз в жизни попадают к нам сюда и сами решают дальнейшую судьбу своей любви. Сегодня пришла твоя очередь. И он повел мальчика вглубь подземелья. Петя обратил внимание на красивые деревянные шкафы, стоящие вдоль стен.

- Смотри, тут находится вся твоя любовь, - промолвил гном и остановился перед одним из шкафов. Он открыл дверцу, и в его руке оказалась небольшой сосуд из темного стекла.

- Видишь, тут твои имя и фамилия. Возьми его, только осторожнее.

- А что теперь? - спросил мальчик.

- Теперь самое главное. Там, за поворотом, стоит особый сосуд. Его содержимое предназначено для всех, но, к сожалению, он пока почти пуст. Каждый может добавить в него свою любовь, но далеко не все это делают. Решай, что ты будешь делать со своим сосудом: вернешь в шкаф или… отдашь его содержимое другим.

- А зачем отдавать? С чем тогда останусь я? - спросил Петя и обернулся к гному. Но ответа он не получил. Гном исчез.

«Что же делать? Отдать и остаться без любви - к футболу, мороженому, книжкам!? А может, есть такие люди, которые вообще ничего не любят, даже играть в компьютерные игры, - подумал мальчик. - Как же им плохо!!!»

Петю озарило: получается, что главное - совсем не предметы, главное - любовь. Все ясно, нужно делиться с другими любовью!

- Ты совершенно прав малыш, - раздался откуда-то голос гнома, и Петя вновь оказался у себя в комнате.

- Сыночек, суп уже остывает, - звала мама.

Петя поспешил на кухню. Из белоснежной тарелки с изумрудной каймой поднимался ароматный дымок. Мальчик с опаской проглотил ложку теплой жидкости. Неожиданно вместо вкуса нелюбимого им супа, он ощутил то невыразимое и прекрасное, что на самом деле в него вложено - мамину любовь!

Барабанщик

Это был стройный мальчик, голый до пояса, коричневого цвета, через плечо у него на широком ремне висел барабан.

Барабанщик бил тревогу. Губы у него были поджаты. Лицо выражало решимость. Гуси изумились и снова стали отступать. Теленок вдруг невероятно глупо замычал, взмахнул хвостом и поскакал телячьим галопом кругом поля битвы.

Козел оставил Никиту и пошел на барабанщика. Но барабанщик продолжал все так спокойно и резко бить тревогу. Из леса, бегом через поле, подходила подмога - трое таких же, как он, загорелых мальчиков.

Они схватили козла за рога и всыпали ему по бокам ременным поясом:

- Не бодайся

Затем они отогнали гусей, а теленок сам ускакал, задирая хвост, на чужие огороды.

Покончив со зверями, мальчики подошли к Никите и Мите. Барабанщик спросил:

- Вы откуда, товарищи?

- Мы со Ждановки, - ответил Никита, - мы путешественники.

- Э, да вы оба славно искупались. Это не ваша ли лодка плыла сейчас к Петровскому мосту?

- Зеленая? С красной каймой? «Воробей», -самая наша лодка!

- Ладно,- сказал барабанщик, - идемте с нами в лагерь.

И все- барабанщик и трое мальчиков, Никита с Митей за руку и сзади Цыган - пошли через поле в лагерь пионеров. По дороге Никита рассказал подробно все приключения.

Гармонь

У одного дяденьки была гармонь. Он на ней очень хорошо играл, и я приходил слушать. Он её прятал и никому не давал. Гармонь была очень хорошая, и он боялся, чтобы не сломали. А мне очень хотелось попробовать.

Вот раз пришёл я, когда дяденька обедал. Он кончил есть, а я стал просить, чтоб сыграл. А он сказал:

- Какая игра! Мне спать охота.

Я стал просить и даже заплакал. Тогда дяденька сказал:

- Ну ладно, разве немножко.

И достал из сундука гармонь. Немножко поиграл, положил гармонь на стол, а сам тут на лавке и заснул.

Я подумал: «Вот когда мне счастье пришло. Тихонько возьму гармонь и на дворе попробую».

Я приловчился, ухватил гармонь за ручку и потянул. А она как рявкнет на все голоса, как живая. Я с испугу и руку отдёрнул. Тут дяденька вскочил.

- Ты, - говорит, - это что же!

И ко мне, да меня за руку.

Тут я заплакал и сказал всю правду.

- Ну, - сказал дяденька, - не реви: коли у тебя такая охота, приходи, я тебя учить буду.

Я приходил, а дяденька мне показывал, как играть. Я научился и теперь очень хорошо играю.

Казахстан - самый, самый, самый...

(интересные факты о Казахстане)

Первый искусственный спутник Земли (Спутник-1) был отправлен в космос из Казахстана, с космодрома Байконур. Спутник-1 был запущен на орбиту в СССР 4 октября 1957 года. Именно эта дата считается началом космической эры человечества. Кодовое обозначение спутника - ПС-1 (Простейший Спутник-1). Запуск осуществлялся с 5-го научно-исследовательского полигона министерства обороны СССР «Тюра-Там» (получившего впоследствии открытое наименование космодром Байконур), на ракете-носителе «Спутник» (Р-7).

Космодром «Байконур» (с каз. Байқоңыр - плодородная земля) - первый и крупнейший в мире космодром, расположен на территории Казахстана, недалеко от поселка Тюратам. Занимает площадь 6717 км². За более чем 50-летнюю историю космодрома «Байконур» отсюда запущено свыше 1500 космических аппаратов, испытано более 80 типов космических аппаратов и их модификаций. За 2015 год со стартовых площадок космодрома взлетели 18 ракет-носителей.

Первый пилотируемый полет в космос с космодрома «Байконур» был осуществлен в 1961 году в Казахстане (первый космонавт планеты Юрий Алексеевич Гагарин полетел в космос из Казахстана).

В Казахстане 2 октября 1991 года стартовал космический корабль «Союз ТМ-13». На его борту находился первый в истории космонавт-казах Токтар Онгарбаевич Аубакиров. Он является 259-м в мире космонавтом. Продолжительность пребывания Токтара Аубакирова в качестве космонавта-исследователя на орбите составила более 7 суток. Примечательно, что формально он является 72-м и последним космонавтом Советского Союза.

В Казахстане 2 сентября 2015 года стартовал космический корабль

«Союз ТМА-18М». На его борту находился Айдын Аканович

Аимбетов. Он стал первым гражданином Казахстана, отправившимся в космический полет. Айдын Аимбетов официально является 545-м в мире космонавтом. Его полет продолжался почти 10 суток и завершился 12 сентября 2015 года. На космическом корабле он выполнял функции второго бортинженера.

Во время космического полета Айдын Аимбетов провел ряд научных исследований по изучению влияния радиации на человека в космосе. Также он провел космический мониторинг экологии Аральского и Каспийского морей. Кроме того, в рамках полета им был проведен эксперимент «Дастархан-6», суть которого заключалась в исследовании влияния на организм человека в невесомости блюд казахской национальной кухни. В сублимированном виде на орбиту Земли были доставлены айран, сухое кобылье молоко, курт, иримшик.

Казахстан считается первой страной, где человек впервые сел на лошадь, тысячи лет назад. Лошади впервые были одомашнены на территории современного Казахстана.

До сих пор Казахстан считается первой в мире территорией, где человек оседлал лошадь. Несколько лет назад ученые нашли остатки кумыса на черепках глиняных сосудов, обнаруженных недалеко от Петропавловска. Они датируются IV веком до нашей эры. До этого считалось, что домашняя лошадь появилась территории Центральной Европы или с территории Монголии и южной Сибири.

Казахстан первый в мире выполнил все обязательства для ядерного разоружения и создает условия для новой реальности. Казахстан добровольно отказался от четвёртого в мире по мощности арсенала ядерного оружия и закрыл крупнейший в мире ядерный испытательный полигон. Казахстан - сегодня бесспорный лидер в области ядерного разоружения.

Казахстан первая страна из советских Республик, которая погасила все свои задолженности в 2000 году перед МВФ.

По запасам угля Казахстан входит в первую десятку стран мира, уступая лишь США, России, Китаю, Австралии, Индии, ЮАР и Украине. При этом более 60% прогнозных ресурсов страны размещены в Костанайской области. По добыче угля Казахстан занимает 2-ое место среди стран СНГ после России. Самый известный, самый крупный, самый мощный - Экибастузский каменноугольный бассейн и его промышленный гигант - легендарный разрез «Богатырь Комир», который является лидером угольной отрасли Казахстана.

Казахстан - первый поставщик урана в мире. Первый в мире банк низкообогащенного урана (БНОУ) под управлением МАГАТЭ размещен в городе Усть-Каменогорске и официально запущен во время церемонии подписания соглашения на высоком уровне, которая состоялось 27 августа 2015 г. в Астане.

Казахстан имеет более 60 лет подтвержденного опыта гражданского обращения с ядерными материалами и их поставок, и деятельность банка будет регулироваться нормативно-правовыми требованиями страны, однако управление и руководство БНОУ будет полностью осуществляться Международным агентством по атомной энергии (МАГАТЭ). В июне 2015 г. Совет управляющих МАГАТЭ одобрил соглашение с Правительством Республики Казахстан о создании банка низкообогащенного урана.

По оценке Всемирного банка, Казахстан входит в 20-ку стран мира, наиболее привлекательных для инвестиций. По объему прямых иностранных инвестиций на душу населения Казахстан занимает первое место в СНГ и опережает ряд стран Восточной Европы. Улучшение благосостояния населения и позитивные тенденции Казахстанской экономики, несомненно, являются предпосылкой резкого развития туристического бизнеса в стране.

Казахстан обещает построить первый в мире экоград в рамках подготовки к выставке ЭКСПО-2017. Международная выставка ЭКСПО-2017 посвящена «Энергии будущего», в ней примут участие более 100 стран и международных организаций, ее посетят около 5 миллионов туристов.

Экогород в Астане будет обеспечиваться исключительно за счет альтернативной энергии. В городе появится сеть легкорельсового транспорта, будет возведено самое высокое здание во всей Центральной Азии - 80-этажный комплекс «Абу-Даби Плаза». Экоград станет прототипом аналогичных сооружений для всего мира.

11 февраля 2011 года в Алматы по решению исполнительного комитета Всемирной организации здравоохранения (ВОЗ) при поддержке правительства Республики Казахстан открылся первый в мире офис по первичной медико-санитарной помощи (ПМСП) . Таким образом, Казахстан стал центром ВОЗ по ПМСП для Европейского региона.

20 февраля 1986 года в Казахской ССР был поставлен мировой рекорд - по «Целинной железной дороге» впервые в мире проведён состав в 440 вагонов - общим весом 43,4 тысячи тонн и длиной 6,5 км

Казахстан - первый в СНГ по темпам экономического роста. Казахстан - первый осуществил проект новой столицы. И, наконец, Казахстан стал первым в истории центрально-азиатским государством, удостоившимся получить право на председательство в ОБСЕ (2010 год).

Казахстан занимает первое место в мире по разведанным запасам цинка, вольфрама и барита, второе - серебра, свинца и хромитов, третье - меди и флюорита, четвёртое - молибдена, шестое - золота.

По объёму запасов полезных ископаемых Казахстан занимает первое место среди стран СНГ по хромовым рудам и свинцу, второе - по запасам нефти, серебра, меди, марганца, цинка, никеля и фосфорного сырья, третье - по газу, углю, золоту и олову. По добыче серебра, хромитов, свинца и цинка республика занимает первое место, второе - по добыче нефти, угля, меди, никеля и фосфатного сырья, третье - по добыче золота.

Первый геолог-казах открывший миру медные запасы Джезказгана и марганца Джезды - Каныш Имантаевич Сатпаев (1899-1964).

17-й чемпионат мира по боксу прошел в Алматы в 2013 году. Это первый в истории Казахстана домашний чемпионат мира по одному из олимпийских видов спорта.

Первый в истории индивидуальный чемпион по версии WSB - казахстанец Канат Абуталипов вошел в десятку сильнейших боксеров мира по версии Полупрофессиональной Лиги Бокса (The World Series Boxing) или WSB.

Самый высокогорный каток в мире находится на территории Казахстана. Расположен «Медео» на высоте около 1700 метров в 15-ти километрах от города Алматы. Лед на этом катке необычайно скользкий: так высоко в горах в воздухе нет пыли, а в воде - примесей солей.

На данный момент Медео - самый высокогорный комплекс в мире для зимних видов спорта с самой большой площадью искусственного ледового поля - 10,5 тыс. м². Высокогорье и чистейшая горная вода для заливки льда способствуют достижению высоких результатов в конькобежном спорте, за всё время здесь было установлено 170 мировых рекордов.

1 мая 2015 года в Алматы приготовили самый большой в мире лагман. Его вес составил 687 килограммов. Приготовлением занимались около 30 поваров. Рекорд зафиксировал представитель книги рекордов Гиннесса. Самый большой в мире лагман приготовили в честь Дня единства народа Казахстана и пятилетия Казахского географического общества.

7 июля 2015 года в честь празднования Дня столицы в Астане приготовили самую большую порцию бешбармака в мире. Общий вес национального блюда составил 736,5 кг. Для его приготовления потребовалось около 800 кг мяса, 14 мешков лука, а вес раскатанного теста составил более 300 кг.

Специально для фиксации мирового рекорда в столицу прибыла супервайзер Книги рекордов Гиннесса Шейда Субаши Гемиджи. Она напомнила, что это третий мировой рекорд, достигнутый КазГЕО. Первым достижением стало самое быстрое покорение Антарктиды на автомобилях - группа казахстанских ученых достигла Южного полюса всего за 108 часов. Второй рекорд был поставлен в мае 2015 года - в Казахстане приготовили самый большой лагман, вес которого составил 687 килограммов. Рекордный бешбармак был приготовлен в огромном Тайказане, который специально прибыл из Туркестана. Приготовленным бешбармаком угостили всех гостей этого торжественного мероприятия.

Самый большой в мире самолет Ан-225 "Мрия" приземлился в Международном аэропорту Алматы 19 декабря 2015 года. Ан-225 способен перевозить до 250 тонн груза в грузовой кабине длиной 43 м, шириной 6,4 м и высотой 4,4 м. Размеры самого самолета впечатляют еще больше: длина 84 м, высота 18,2 м, размах крыла 84 м. Скорость самолета - до 850 километров в час. Самолет спроектировали и построили в СССР на Киевском механическом заводе в 1984-1988 годы. Первый полет состоялся 21 декабря 1988 года. Изначально было заложено две машины, в настоящее время один экземпляр находится в летном состоянии и эксплуатируется украинской компанией Antonov Airlines.

Океанариум развлекательного комплекса «Думан» (Астана) занесен в Книгу рекордов Гиннеса как самый удаленный от океана(расстояние от ближайшего океана составляет 3000 километров). Его населяют более двух тысяч морских обитателей, привезенных из разных уголков Земли. Емкость океанариума - три миллиона литров воды, для приготовления которой потребовалось 120 тонн морской соли. Самые крупные обитатели океанариума - это акула длиной около 3-х метров и 200-килограммовая черепаха, диаметр панциря которой равен 150 см. А самая мелкая - рыба-клоун длиной всего 5 см.

В книгу рекордов Гиннесса вошел торгово-развлекательный центр «Хан Шатыр» (Астана) - это самое большое в мире здание шатровой формы. Высота этого архитектурного чуда вместе со шпилем составляет 150 метров.

Астана стала первым и единственным городом, открытым для межрелигиозного диалога. 13 лет назад впервые в мировой истории в столицу Казахстана прибыло 17 делегаций от таких религиозных конфессий мира, как ислам, христианство, иудаизм, синтоизм, индуизм и буддизм.

На I Съезде лидеров мировых и традиционных религий, который прошел 23-24 сентября 2003 года в Астане, был сделан решительный шаг на пути укрепления согласия и установления диалога между цивилизациями, конфессиями, странами и народами. Тогда была принята Декларация, в которой духовные лидеры заявили о совместных действиях по обеспечению мира и сохранению стабильности.

Казахстан - самое северное место в мире, куда прилетают розовые фламинго. Если быть точнее, они прилетают в Кургальджинский заповедник. Численность птиц доходит до 36 тысяч.

Говорящий слон Батыр - впервые в мире, факт способности слонов к обучению и применению человеческой речи в общении произошёл и описан в Казахской ССР, что послужило изменению отношений учёных всего мира к этому виду животных и зарождению новых направлений в науке.

По сообщениям сотрудников зоопарка и других свидетелей, Батыр (богатырь на казахском языке) обладал способностью подражать звукам окружающего мира - речи людей, лаю собак и другим звукам. Эта особенность Батыра, по сообщениям прессы, была замечена сотрудниками зоопарка зимой 1977 года и начала исследоваться в 1979 году, после чего о нём вышло несколько научно-популярных статей и заметок в центральной прессе. Во время наблюдения за слоном были произведены аудиовизуальные записи.

Что любит Мишка

Один раз мы с Мишкой вошли в зал, где у нас бывают уроки пения. Борис Сергеевич сидел за своим роялем и что-то играл потихоньку. Мы с Мишкой сели на подоконник и не стали ему мешать, да он нас и не заметил вовсе, а продолжал себе играть, и из-под пальцев у него очень быстро выскакивали разные звуки. Они разбрызгивались, и получалось что-то очень приветливое и радостное. Мне очень понравилось, и я бы мог долго так сидеть и слушать, но Борис Сергеевич скоро перестал играть. Он закрыл крышку рояля, и увидел нас, и весело сказал:

- О! Какие люди! Сидят, как два воробья на веточке! Ну, так что скажете?

Я спросил:

- Это вы что играли, Борис Сергеевич?

Он ответил:

- Это Шопен. Я его очень люблю.

Я сказал:

- Конечно, раз вы учитель пения, вот вы и любите разные песенки.

Он сказал:

- Это не песенка. Хотя я и песенки люблю, но это не песенка. То, что я играл, называется гораздо большим словом, чем просто «песенка».

Я сказал:

- Каким же? Словом-то?

Он серьезно и ясно ответил:

- Му-зы-ка. Шопен - великий композитор. Он сочинил чудесную музыку. А я люблю музыку больше всего на свете.

Тут он посмотрел на меня внимательно и сказал:

- Ну, а ты что любишь? Больше всего на свете?

Я ответил:

- Я много чего люблю.

И я рассказал ему, что я люблю. И про собаку, и про строганье, и про слоненка, и про красных кавалеристов, и про маленькую лань на розовых копытцах, и про древних воинов, и про прохладные звезды, и про лошадиные лица, все, все…

Он выслушал меня внимательно, у него было задумчивое лицо, когда он слушал, а потом он сказал:

- Ишь! А я и не знал. Честно говоря, ты ведь еще маленький, ты не обижайся, а смотри-ка - любишь как много! Целый мир.

Тут в разговор вмешался Мишка. Он надулся и сказал:

- А я еще больше Дениски люблю разных разностей! Подумаешь!!

Борис Сергеевич рассмеялся:

- Очень интересно! Ну-ка, поведай тайну своей души. Теперь твоя очередь, принимай эстафету! Итак, начинай! Что же ты любишь?

Мишка поерзал на подоконнике, потом откашлялся и сказал:

- Я люблю булки, плюшки, батоны и кекс! Я люблю хлеб, и торт, и пирожные, и пряники, хоть тульские, хоть медовые, хоть глазурованные. Сушки люблю тоже, и баранки, бублики, пирожки с мясом, повидлом, капустой и с рисом.

Я горячо люблю пельмени, и особенно ватрушки, если они свежие, но черствые тоже ничего. Можно овсяное печенье и ванильные сухари.

А еще я люблю кильки, сайру, судака в маринаде, бычки в томате, частик в собственном соку, икру баклажанную, кабачки ломтиками и жареную картошку.

Вареную колбасу люблю прямо безумно, если докторская, - на спор, что съем целое кило! И столовую люблю, и чайную, и зельц, и копченую, и полукопченую, и сырокопченую! Эту вообще я люблю больше всех. Очень люблю макароны с маслом, вермишель с маслом, рожки с маслом, сыр с дырочками и без дырочек, с красной коркой или с белой - все равно.

Люблю вареники с творогом, творог соленый, сладкий, кислый; люблю яблоки, тертые с сахаром, а то яблоки одни самостоятельно, а если яблоки очищенные, то люблю сначала съесть яблочко, а уж потом, на закуску - кожуру!

Люблю печенку, котлеты, селедку, фасолевый суп, зеленый горошек, вареное мясо, ириски, сахар, чай, джем, боржом, газировку с сиропом, яйца всмятку, вкрутую, в мешочке, могу и сырые. Бутерброды люблю прямо с чем попало, особенно если толсто намазать картофельным пюре или пшенной кашей. Так… Ну, про халву говорить не буду - какой дурак не любит халвы? А еще я люблю утятину, гусятину и индятину. Ах, да! Я всей душой люблю мороженое. За семь, за девять. За тринадцать, за пятнадцать, за девятнадцать. За двадцать две и за двадцать восемь.

Мишка обвел глазами потолок и перевел дыхание. Видно, он уже здорово устал. Но Борис Сергеевич пристально смотрел на него, и Мишка поехал дальше.

Он бормотал:

- Крыжовник, морковку, кету, горбушу, репу, борщ, пельмени, хотя пельмени я уже говорил, бульон, бананы, хурму, компот, сосиски, колбасу, хотя колбасу тоже говорил…

Мишка выдохся и замолчал. По его глазам было видно, что он ждет, когда Борис Сергеевич его похвалит. Но тот смотрел на Мишку немного недовольно и даже как будто строго. Он тоже словно ждал чего-то от Мишки: что, мол, Мишка еще скажет. Но Мишка молчал. У них получилось, что они оба друг от друга чего-то ждали и молчали.

Первый не выдержал Борис Сергеевич.

- Что ж, Миша, - сказал он, - ты многое любишь, спору нет, но все, что ты любишь, оно какое-то одинаковое, чересчур съедобное, что ли. Получается, что ты любишь целый продуктовый магазин. И только… А люди? Кого ты любишь? Или из животных?

Тут Мишка весь встрепенулся и покраснел.

- Ой, - сказал он смущенно, - чуть не забыл! Еще - котят! И бабушку!

Слово Пятнадцатое: чем ты живешь?

Между умными и глупыми людьми, по-моему, есть существенная разница.

Родившись на свет, человек не может жить, не увлекаясь интересными вещами. Дни увлечений и поисков остаются в памяти самыми светлыми днями его жизни.

Разумный человек интересуется достойными серьезными делами, упорно добивается своей цели, и даже воспоминания о перенесенных невзгодах на пути к ней ласкают слух и радуют сердце его слушателей. В ней не найдешь и тени сожаления о прожитых годах.

Легкомысленный человек тратит время на ничего не стоящие, пустые, бессмысленные затеи. Хватившись, обнаруживает, что лучшие годы пролетели напрасно и позднее раскаяние не приносит ему утешения. В молодые годы он ведет себя так, будто молодость бесконечна, не сомневается, что впереди его ждут еще более заманчивые утехи и радости. Но очень скоро, утратив былую силу и гибкость, он оказывается не годным ни на что.

И еще одно искушение подстерегает людей, страстно увлекающихся - достижение успеха или приближение к нему, дурманит им головы, пьянит. Хмель застилает разум, заставляет совершать оплошности, человек невольно привлекает к себе внимание окружающих, становится объектом людских пересудов и насмешек.

Разумные в такие критические моменты не теряют рассудка, сдержанны и не выставляют своих чувств на всеобщее обозрение.

Глупый же скачет на неоседланном коне, воздев глаза к небу, словно обезумев, потеряв в пылу шапку и не обращая внимания на то, что полы его чапана покрывают зад лошади...

Вот что я видел.

Желаешь быть в числе умных людей, спрашивай себя раз в день, раз в неделю, или хотя бы раз в месяц: как ты живешь? Сделал ли ты что-нибудь полезное для своего образования, для земной или потусторонней жизни, не придется ли тебе потом испить горечь сожаления?

Или же ты и сам не заметил, не помнишь, как и чем жил?

Слово Двадцать Первое: хвастун уже не человек

Трудно удержаться от самодовольства, будь оно в большей или меньшей степени. Я отметил два вида его: это гордыня и бахвальство.

Горделивый человек сам себе дает высокую оценку. Прилагает все усилия, чтоб не прослыть в народе невеждой, легкомысленным не сдерживающим своих обещаний, невоспитанным, чванливым, бессовестным лгуном, злопыхателем, мошенником. Понимает всю унизительность этих пороков, стремится быть выше их. Это свойство человека разумного, совестливого, возвышенного. Он согласен с тем, чтоб о нем не говорили ничего хвалебного, и сделает все возможное, чтоб его имя не поносили.

Другой же, бахвал, усердствует, чтоб о нем говорили как можно больше. Пусть все знают, что он - батыр, богат, родовит... Он упускает из виду, что люди непременно скажут и то, чего человеку не очень хотелось бы слышать о себе. Не то чтобы он забыл об этой стороне известности, просто даже не обращает внимания на эту непременную изнанку славы. Такие хвастуны обычно бывают трех видов.

Первый из них одержим желанием прославиться в чужих краях, среди незнакомых ему людей. Он невежда, но в нем еще теплятся некоторые человеческие качества.

Другой хочет стать известным и быть хваленым в своем роду. Невежество этого, полное, человечности явно недостает.

Третий ищет, чем бы похвастаться перед своими домочадцами или в своем ауле, ни один человек со стороны не одобрил бы его похвальбы. Вот этот - невежда из невежд, и он уже не человек.

Тот, кто желает заслужить похвалу среди чужих, будет стараться отличиться в своем роду. Тот, кто желает быть хваленым в своем роду, будет добиваться похвалы у своих близких. Тот, кто ищет похвалы у близких, уверен, добьется ее, расхваливая и возносят до небес самого себя.

Легенда о горе Казыгурт

Почти во всех культурах мира существуют поразительно похожие друг на друга легенды о всемирном потопе - их более пятисот. Во всех этих легендах один и тот же сюжет: человечество погибает от Потопа, спасается только один праведный человек со своей семьей. В западных странах этот человек известен под именем Ной, ацтеки называют его Нене, на Ближнем Востоке его зовут «Атрахасис», Утнапишти или Зиусудра. Что касается спасательного средства, то в Библии оно называется «ковчег», то есть корабль; в месопотамских сказаниях это подводное судно, а в легендах ацтеков речь идет о выдолбленном бревне".

Ной пустился в построенном им ковчеге по бурным волнам великого потопа, и ковчег со всеми его обитателями пристал к горе Синай. По другой версии, ковчег остановился на вершине горы Арарат, на Кавказе.

В казахской легенде о всемирном потопе рассказывается, что ковчег с 80 праведниками, во главе которых был пророк Нух (Ной), с множеством животных, птиц и насекомых носился по безбрежным волнам, не имея пристанища.

Через семь месяцев, семь дней и семь часов после начала потопа ковчег приплыл к горе Казыгурт. Это - горный кряж, протянувшийся примерно на 20 км с востока на запад. Высшая точка 1768 м. Находится в 40 км от города Шымкента в долине Таласского Алатау (западный хребет Тянь-Шаньских гор).

Во время плавания пророк Нух обращался к творцу с молитвами о спасении беззащитных людей и животных. Высокие горы, возвышавшиеся над бурными волнами потопа, надменно считали, что ковчег пристанет именно к ним, и только скромная гора Казыгурт не смела мечтать об этом, ибо понимала, что она ничем не выделяется среди других гор. Творец, увидев скромность горы, не позволил водам потопа скрыть вершину Казыгурта, и ковчег причалил к ней. Высокие и надменные горы решили наказать Казыгурт, но она призвала на помощь малые горы Ордабасы, Кызылсенгир, Алимтау, Койлык, Анки, Баганалы, Мансар и Канырак. Могучие противники испугались этого союза и ограничились символическими ударами по хребту Казыгурта. Так образовались ложбины и впадины на горе Казыгурт, и она стала похожа на двугорбого верблюда.

Люди выпустили сначала несколько птиц из ковчега, чтобы те разузнали - ушли ли воды всемирного потопа, можно ли на обновленной земле. Многие птицы улетели и не вернулись, и только ласточка прилетела назад, неся в клюве зеленую веточку. С тех пор ласточка - особо почитаемая у казахов птица. В казахских сказках ласточка совершает только добрые дела.

Люди высадились на горе Казыгурт и остались на ней жить. В древней «Книге моего деда Коркута» сказано: «На вершине Казыгурта остался корабль, потому что священная это гора…»

В обоих случаях древнего предания говорится, что корабль остался на вершине Казыгурта, и оттуда затем распространились народы по всему свету.

Греческий историк Страбон пишет в своей «Географии»: «По предположению Платона (древнегреческий философ), после потопов возникли три формы цивилизованной жизни: первая - на вершинах гор, примитивная и дикая, так как люди испытывали страх перед водами, которые еще держались на поверхности равнин; вторая развивалась по склонам гор, так как люди уже стали постепенно набираться храбрости, потому что равнины начали высыхать; третья образовалась на равнинах. Можно, пожалуй, говорить равным образом и о четвертой, пятой формах и даже больше; последняя же форма цивилизации возникла на морском побережье и на островах, после того как люди избавились от подобного рода страха» (Страбон. География, М., 1994, с.555).

Гора, которая стала колыбелью новой жизни после потопа, носит имя Справедливого волка - Казыгурта. Почему гора Казыгурт называется так? О происхождении ее названия имеется следующая древняя казахская топонимическая легенда. В тяжелое голодное время, наступившее после всемирного потопа, волчица нарушила запрет на убийство живого. Волк наказал ее. Его стали величать справедливым (Казы) волком (гурт).

На горе находятся места, которые для мусульман являются святыми. Ежегодно туда съезжаются паломники. С юга, у подножия главной вершины находится святое место Акбура (Белый верблюд). Паломничают туда в основном женщины, которые не могут родить. На этом месте в 1991 году был сооружен мавзолей. Святой, в честь которого названо место, жил во времена Ахмеда Яссави и был суфием. У него был белый верблюд. Когда святой молился, он вводил в транс не только себя, но и верблюда.

Сверху вниз, наискосок

В то лето, когда я еще не ходил в школу, у нас во дворе был ремонт. Повсюду валялись кирпичи и доски, а посреди двора высилась огромная куча песку. И мы играли на этом песке в «разгром фашистов под Москвой», или делали куличики, или просто так играли ни во что.

Нам было очень весело, и мы подружились с рабочими и даже помогали им ремонтировать дом: один раз я принес слесарю дяде Грише полный чайник кипятку, а второй раз Алёнка показала монтерам, где у нас черный ход. И мы еще много помогали, только сейчас я уже не помню всего.

А потом как-то незаметно ремонт стал заканчиваться, рабочие уходили один за другим, дядя Гриша попрощался с нами за руку, подарил мне тяжелую железку и тоже ушел.

И вместо дяди Гриши во двор пришли три девушки. Они все были очень красиво одеты: носили мужские длинные штаны, измазанные разными красками и совершенно твердые. Когда эти девушки ходили, штаны на них гремели, как железо на крыше. А на головах девушки носили шапки из газет. Эти девушки были маляры и назывались: бригада. Они были очень веселые и ловкие, любили смеяться и всегда пели песню «Ландыши, ландыши». Но я эту песню не люблю. И Аленка. И Мишка тоже не любит. Зато мы все любили смотреть, как работают девушки-маляры и как у них все получается складно и аккуратно. Мы знали по именам всю бригаду. Их звали Санька, Раечка и Нелли.

И однажды мы к ним подошли, и тетя Саня сказала:

- Ребятки, сбегайте кто-нибудь и узнайте, который час.

Я сбегал, узнал и сказал:

- Без пяти двенадцать, тетя Саня…

Она сказала:

- Шабаш, девчата! Я - в столовую! - и пошла со двора.

И тетя Раечка и тетя Нелли пошли за ней обедать.

А бочонок с краской оставили. И резиновый шланг тоже.

Мы сразу подошли ближе и стали смотреть на тот кусочек дома, где они только сейчас красили. Было очень здорово: ровно и коричнево, с небольшой краснотой. Мишка смотрел-смотрел, потом говорит:

- Интересно, а если я покачаю насос, краска пойдет?

Аленка говорит:

- Спорим, не пойдет!

Тогда я говорю:

- А вот спорим, пойдет!

Тут Мишка говорит:

- Не надо спорить. Сейчас я попробую. Держи, Дениска, шланг, а я покачаю.

И давай качать. Раза два-три качнул, и вдруг из шланга побежала краска! Она шипела, как змея, потому что на конце у шланга была нахлобучка с дырочками, как у лейки. Только дырки были совсем маленькие, и краска шла, как одеколон в парикмахерской, чуть-чуть видно.

Мишка обрадовался и как закричит:

- Крась скорей! Скорей крась что-нибудь!

Я сразу взял и направил шланг на чистую стенку. Краска стала брызгаться, и там сейчас же получилось светло-коричневое пятно, похожее на паука.

- Ура! - закричала Аленка. - Пошло! Пошло-поехало! - и подставила ногу под краску.

Я сразу покрасил ей ногу от колена до пальцев. Тут же, прямо у нас на глазах, на ноге не стало видно ни синяков, ни царапин! Наоборот, Аленкина нога стала гладкая, коричневая, с блеском, как новенькая кегля.

Мишка кричит:

- Здорово получается! Подставляй вторую, скорей!

И Аленка живенько подставила вторую ногу, а я моментально покрасил ее сверху донизу два раза.

Тогда Мишка говорит:

- Люди добрые, как красиво! Ноги совсем как у настоящего индейца! Крась же ее скорей!

- Всю? Всю красить? С головы до пят?

Тут Аленка прямо завизжала от восторга:

- Давайте, люди добрые! Красьте с головы до пят! Я буду настоящая индейка.

Тогда Мишка приналег на насос и стал качать во всю ивановскую, а я стал Аленку поливать краской. Я замечательно ее покрасил: и спину, и ноги, и руки, и плечи, и живот, и трусики. И стала она вся коричневая, только волосы белые торчат.

Я спрашиваю:

- Мишка, как ты думаешь, а волосы красить?

Мишка отвечает:

- Ну конечно! Крась скорей! Быстрей давай!

И Аленка торопит:

- Давай-давай! И волосы давай! И уши!

Я быстро закончил ее красить и говорю:

- Иди, Аленка, на солнце пообсохни! Эх, что бы еще покрасить?

А Мишка:

- Вон видишь, наше белье сушится? Скорей давай крась!

Ну с этим-то делом я быстро справился! Два полотенца и Мишкину рубашку я за какую-нибудь минуту так отделал, что любо-дорого смотреть было!

А Мишка прямо вошел в азарт, качает насос, как заводной. И только покрикивает:

- Крась давай! Скорей давай! Вон и дверь новая на парадном, давай, давай, быстрее крась!

И я перешел на дверь. Сверху вниз! Снизу вверх! Сверху вниз, наискосок!

И тут дверь вдруг раскрылась, и из нее вышел наш управдом Алексей Акимыч в белом костюме.

Он прямо остолбенел. И я тоже. Мы оба были как заколдованные. Главное, я его поливаю и с испугу не могу даже догадаться отвести в сторону шланг, а только размахиваю сверху вниз, снизу вверх. А у него глаза расширились, и ему в голову не приходит отойти хоть на шаг вправо или влево…

А Мишка качает и знай себе ладит свое:

- Крась давай, быстрей давай!

И Аленка сбоку вытанцовывает:

- Я индейка! Я индейка!

Ужас!

…Да, здорово нам тогда влетело. Мишка две недели белье стирал. А Аленку мыли в семи водах со скипидаром…

Алексею Акимычу купили новый костюм. А меня мама вовсе не хотела во двор пускать. Но я все-таки вышел, и тетя Саня, Раечка и Нелли сказали:

- Вырастай, Денис, побыстрей, мы тебя к себе в бригаду возьмем. Будешь маляром!

И тех пор я стараюсь расти быстрей.

Поэзия дождя. Какие бывают дожди

(Из повести «Золотая роза»)

Должно быть у каждого человека случается свое счастливое время открытий. Случилось и у меня одно такое лето открытий в лесистой и луговой стороне Средней России - лето, обильное грозами и радугами.

В это лето я узнал наново - на ощупь, на вкус, на запах - много слов, бывших до той поры хотя и известными мне, но далекими и непережитыми. Раньше они вызывали только один обычный скучный образ. А вот теперь оказалось, что в каждом таком слове заложена бездна живых образов.

Какие же это слова? Их так много, что трудно решить даже, с каких слов начинать. Легче всего, пожалуй, с «дождевых».

Я, конечно, знал, что есть дожди моросящие, слепые, обложные, грибные, спорые, дожди, идущие полосами - полосовые, косые, сильные окатные дожди и, наконец, ливни (проливни).

Но одно дело - знать умозрительно, а другое дело - испытать эти дожди на себе и понять, что в каждом из них заключена своя поэзия, свои признаки, отличные от признаков других дождей.

Тогда все эти слова, определяющие дожди, оживают, крепнут, наполняются выразительной силой. Тогда за каждым таким словом видишь и чувствуешь то, о чем говоришь, а не произносишь его машинально, по одной привычке.

Но вернемся к дождям. С ними связано много примет. Солнце садится в тучи, дым припадает к земле, ласточки летают низко, без времени голосят по дворам петухи, облака вытягиваются по небу длинными туманными прядями - все это приметы дождя. А незадолго перед дождем, хотя еще и не натянуло тучи, слышится нежное дыхание влаги. Его, должно быть, приносит оттуда, где дожди уже пролились.

Но вот начинают крапать первые капли. Народное слово «крапать» хорошо передает возникновение дождя, когда еще редкие капли оставляют темные крапинки на пыльных дорогах и крышах.

Потом дождь расходится. Тогда-то и возникает чудесный прохладный запах земли, впервые смоченной дождем. Он держится недолго. Его вытесняет запах мокрой травы, особенно крапивы.

Характерно, что независимо от того, какой будет дождь, его, как только он начинается, всегда называют очень ласково - дождиком. «Дождик собрался», «дождик припустил», «дождик траву обмывает».

Разберемся в нескольких видах дождя, чтобы понять, как оживает слово, когда с ним связаны непосредственные впечатления, и как это помогает писателю безошибочно ими пользоваться.

Чем, например, отличается спорый дождь от грибного? Слово «спорый» означает - быстрый, скорый. Спорый дождь льется отвесно, сильно. Он всегда приближается с набегающим шумом. Хорош спорый дождь на реке. Каждая его капля выбивает в воде круглое углубление, маленькую водяную чашу, подскакивает, снова падает и несколько мгновений, прежде чем исчезнуть, еще видна на дне этой водяной чаши. Капля блестит и похожа на жемчуг.

При этом по всей реке стоит стеклянный звон. По высоте этого звона догадываешься, набирает ли дождь силу или стихает.

А мелкий грибной дождь сонно сыплется из низких туч. Лужи от этого дождя всегда теплые. Он не звенит, а шепчет что-то свое, усыпительное, и чуть заметно возится в кустах, будто трогает мягкой лапкой то один лист, то другой.

Лесной перегной и мох впитывают этот дождь не торопясь, основательно. Поэтому после него начинают буйно лезть грибы - липкие маслята, желтые лисички, боровики, румяные рыжики, опенки и бесчисленные поганки. Во время грибных дождей в воздухе попахивает дымком и хорошо берет хитрая и осторожная рыба - плотва.

О слепом дожде, идущем при солнце, в народе говорят: «Царевна плачет». Сверкающие на солнце капли этого дождя похожи на крупные слезы. А кому же и плакать такими сияющими слезами горя или радости, как не сказочной красавице царевне!

Можно подолгу следить за игрой света во время дождя, за разнообразием звуков - от мерного звука по тесовой крыше и жидкого звона в водосточной трубе до сплошного, напряженного гула, когда дождь льет, как говорится, стеной.

Вот это - только ничтожная часть того, что можно сказать о дожде.

Восход Солнца

(из повести «На родной земле»)

Еще в раннем детстве доводилось мне любоваться восходом солнца. Весенним ранним утром, в праздничный день, мать иногда будила меня, на руках подносила к окну:

- Посмотри, как солнце играет!

За стволами старых лип огромный пылающий шар поднимался над проснувшейся землею. Казалось, он раздувался, сиял радостным светом, играл, улыбался. Детская душа моя ликовала. На всю жизнь запомнилось мне лицо матери, освещенное лучами восходящего солнца.

В зрелом возрасте много раз наблюдал я восход солнца. Я встречал его в лесу, когда перед рассветом проходит вверху над макушками предутренний ветер, одна за другою гаснут в небе чистые звезды, четче и четче обозначаются на посветлевшем небе черные вершины. На траве лежит роса. Множеством блестков сверкает растянутая в лесу паутина. Чист и прозрачен воздух. Росистым утром, смолою пахнет в густом лесу.

Видел восход солнца над родными полями, над зеленеющим, покрытым росою лугом, над серебряной гладью реки. В прохладном зеркале воды отражаются побледневшие утренние звезды, тонкий серп месяца. На востоке разгорается заря, и вода кажется розовой. Как бы в парной легкой дымке под пение бесчисленных птиц поднимается над землею солнце. Точно живое дыхание земли, легкий золотистый туман стелется над полями, над недвижной лентой реки. Все выше поднимается солнце. Прохладная прозрачная роса на лугах сияет алмазной россыпью.

Наблюдал появление солнца в морозное зимнее утро, когда нестерпимо сияли глубокие снега, рассыпался с деревьев легкий морозный иней. Любовался восходом в высоких горах Тянь-Шаня и Кавказа, покрытых сверкающими ледниками.

Особенно хорош восход солнца над океаном. Будучи моряком, стоя на вахте, много раз наблюдал я, как восходящее солнце меняет свой цвет: то раздувается пылающим шаром, то закрывается туманом или далекими облаками. И все вокруг внезапно меняется. Иными кажутся далекие берега, гребни набегающих волн. Изменяется цвет самого неба, золотисто-голубым шатром покрывающего бескрайнее море. Пена на гребнях волн кажется золотою. Золотыми кажутся летящие за кормою чайки. Алым золотом отсвечивают мачты, блестит крашеный борт корабля. Стоишь, бывало, на вахте на носу парохода, несказанной радостью наполняется сердце. Рождается новый день! Сколько встреч и приключений сулит он молодому счастливому моряку?

Жители больших городов редко любуются восходом солнца. Высокие каменные громады городских домов закрывают горизонт. Даже сельские жители просыпают короткий час восхода солнца, начало дня. Но в живом мире природы все пробуждается. На опушках леса, над озаренной водою громко поют соловьи. Взвиваются с полей в небо, исчезая в лучах рассвета, легкие жаворонки. Радостно кукуют кукушки, свистят дрозды.

Только моряки, охотники - люди, тесно связанные с матерью-землею, знают радость торжественного солнечного восхода, когда на земле пробуждается жизнь.

Друзья мои читатели, очень советую вам полюбоваться восходом солнца, чистой ранней утренней зарею. Вы почувствуете, как свежей радостью наполняется ваше сердце. В природе нет ничего прелестнее раннего утра, утренней ранней зари, когда материнским дыханием дышит земля и жизнь пробуждается.

Гибель фазанки

Фазанка дремала в гнезде, полузакрыв жёлтые глаза. Девять тёплых яичек под ней скоро должны были превратиться в крошечных пушистых птенцов. И тогда она уведёт их в заросли, навсегда бросив пустое гнездо и яичные скорлупки. Эти последние дни фазанка сидела, не вставая, и грела, грела своих птенцов - ещё в скорлупках, но уже живых.

А кругом в тугаях птичье население щебетало и пело на все лады, пока не наступали жаркие часы дня. Только тогда пение смолкало, а фазанка на гнезде открывала рот.

Сухая, необычайно жаркая погода в это время года делала своё злое дело. Снега и льды на вершинах Кунгей-Алатау стали быстро таять. Чилик вздулся и заметался по протокам. Берега не сдержали воду, и она хлынула в тугаи. С зловещим шуршанием расплывалась она по лесу, затопляя все низкие места и поднимая с земли сор, палки и прошлогодние листья.

Зайцы, шлёпая по мелкой воде, среди дня перебегали с места на место, вспугнутые с лёжек. Мокрая лисица вскочила на поваленный тополь, беспокойно озираясь. Она не обращала ни малейшего внимания на зайцев, а они на неё.

Вода со всех сторон окружила гнездо фазанки, Оно помещалось на крошечном бугорке, и на нём пока было сухо. Фазанка втянула головку и прижалась к земле, стараясь сделаться незаметной, - так она делала всегда в минуту опасности.

Наступила ночь. Таяние снега в горах прекратилось. С полуночи по тугаям зашумела вода, уходя обратно в реку, Утром всюду было мокро, а в низинках стояла вода, покрытая сором. Весенний хор птичьих голосов опять зазвенел, но заметно тише: овсянки, пеночки, соловьи и много других птичек с беспокойным писком перепархивали с ветки на ветку около мокрых

гнёздышек на земле. В них сиротливо лежали холодные яички. Много птичьих гнёзд смыло, унесло водой,

С полудня тугаи опять начала бурно заливать вода. Она окружила со всех сторон гнездо фазанки. Ещё плотнее прижалась птица к яйцам, а вода всё прибывала и прибывала, топя последние островки.

Фазанка сделалась похожей на утку, сидящую в воде: гнездо скрылось под водой и только виднелась спинка и головка птицы на вытянутой шейке среди широкого разлива. Ещё немного - и фазанка встала. Но какой у неё был жалкий вид! Мокрая, трясущаяся, она стояла над своим погибшим гнездом. Вода капала с неё, и только спинка да голова были ещё сухими.

Фазанка сделала несколько шагов от гнезда и сразу провалилась в какую-то ямку под водой. Забив мокрыми тяжёлыми крыльями, она выбралась на мелкое место, теперь уже вся мокрая и ещё более отяжелевшая.

А вода бешено прибывала и заливала тугаи. Она смыла фазанку и унесла в Чилик беспомощный мокрый комок перьев.

Зимний день весной

Яркое весеннее солнце давно уже согнало снег, надуло почки у деревьев, повесило серёжки на берёзах и осинах, распустило первые листочки у кустарников. Перелёт птиц в разгаре. Полный надежд на интересные весенние наблюдения, я выехал рано утром из дома. За Городом всё наполнено чудесными звуками могучего хора жаворонков, пением скворцов, журчанием ручьёв, запахами талой земли и свежей зелёной травы на солнцепёках.

До полудня был на редкость хороший клёв рыбы, но потом прекратился. Смолкли жаворонки. Заметно похолодало. В тяжёлых тёмных тучах скрылось солнце, и повалил густой снег на молодые всходы озимей. Ночь наступила под завывание настоящей снежной метели.

Утром я поехал верхом на заливные луга, сплошь покрытые снегом. Он завалил и пригнул кустарники. Весенние побеги верб исчезли под снегом, не видно было ни одной бархатистой пуговки её цветов. Почти полуметровым слоем снег лежал на крыше домика бакенщика, в кустах пестрели ночные следы зайцев. Но среди этого зимнего пейзажа на реке шлёпал колёсами пароход с баржей, а над ним кружились чайки, похожие на листовки, сброшенные с вертолёта. Посредине широкого разлива на лугах сидели притихшие стайки последних перелётных уток чирков-трескунов. По краям разливов вода, шершавая от холодного ветерка, скована блестящей плёнкой льда, тонкого, как стекло.

Неожиданное похолодание в разгар весны нарушило график весенних изменений в природе.

Снег всё сровнял и сгладил. Но берега разливов угадывались по чибисам: они уже успели снести по первому яйцу в гнёзда-ямки и теперь неподвижно сидели в них, резко выделяясь чёрными спинками на белом снегу. Я проехал в десяти шагах от чибиса. Он сжался, втянул головку с косичкой и сделался совсем небольшим. «Голос» предков «подсказывал» ему не взлетать - иначе холод убьёт первое яйцо, а ведь их чибисы несут всего четыре.

Старательно объезжая чёрных чибисов на белом снегу, я поехал дальше по лугам, и картина страшного птичьего бедствия бросалась в глаза на каждом шагу. Распушившись шариками и полузакрыв глазки, крошечные чеканчики сидели на сухих стебельках травинок над снегом и совсем не обращали на меня внимания. Эти насекомоядные птички были обречены на гибель: все насекомые скрыты под толщей снега. Несколько чеканов уже лежали на снегу лапками вверх. Почему-то птички умирают, перевернувшись на спинку…

Белые и жёлтые трясогузки непрерывно следовали за моим конём. Они привыкли ловить мух около коров и лошадей на лугах и вот теперь без малейшего шанса на добычу перепархивали за хвостом коня.

И только какой-то одинокий жаворонок журчал в небе свой привет весне. Вероятно, ему посчастливилось утром найти где-то зёрнышек, и он один пел за всех птиц.

На берегу разлива стоял человек с ружьём. Я подъехал к нему. Это был егерь охотничьего хозяйства Лукич. Мы поздоровались,

- Беда-то какая! - сказал Лукич. - Вот ты учёный человек, что присоветуешь?

Я пожал плечами.

Около самых наших ног, быстро семеня ножками, бегала маленькая варакушка с ярко-синим горлышком. Подняв хвостик торчком, она искала насекомых в следах коня, которые чернели по лугу вывороченными на снег комочками грязи.

- Собака тут бесхозная пробежала, ястри её, - помолчав, сказал Лукич, указывая на следы, - вот зла-то наделает, страсть сколько. Может, ты верхом скорей догонишь?

Собаки без хозяина подлежат уничтожению, и я уступил своего коня. Лукич, как юноша, вскочил в седло и с места в карьер помчался в кусты по собачьим следам.

На обратном пути в город множество полевых, хохлатых и малых жаворонков сидели на шоссе. На середине его снег после полудня растаял, и лёгкий пар уносился в сторону слабым ветерком. Шоссе привлекало жаворонков освобождённой от снега серединой. Но машины то и дело вспугивали голодных птичек, и не успевшие вовремя взлететь погибали под колёсами.

Я вернулся домой с тяжёлым чувством от своего бессилия: помочь чем-либо птицам было невозможно. Сильное похолодание в разгар весны погубило много пернатых. Но холода весной не бывают продолжительными. Сильное потепление началось в тот же вечер…

Бигелоу Аэроспейс или Космический туризм

Кто мог когда-то подумать, что когда-нибудь полеты в космос станут простым развлечением для человечества? На сегодняшний день космический туризм набирает все больше и больше популярности, и уже мало кого можно удивить этим. И хотя космические туристы так и не побывали на высоте Международной космической станции, но уже бронируют места в пока не существующих космических отелях. Одной из компаний, которая активно занялась продвижением космического туризма, является Bigelow Aerospace, которая успешно вывела на орбиту два прототипа коммерческих модулей.

Bigelow Aerospace основана Робертом Бигелоу в 1999 году. На создание компании ушло 180 миллионов долларов. Толчком к созданию Bigelow Aerospace стало то, что космос на самом деле можно рассматривать как большое поле деятельности для частного бизнеса, которое сможет приносить немалые доходы. Конкуренция уже достаточно ощутимая. Bigelow Aerospace поставила перед собой цели, и активно их добивается. А именно: для национальных организаций по освоению космоса или для частных секторов, разработать расширяемый модульный дизайн, который станет недорогим решением, с возможностью аренды или лизинга.

На данный момент Bigelow Aerospace обладает двумя макетами модулей, предназначенных для трех и шести человек. В основу данного отеля легли конструкции неиспользованного проекта, который разрабатывался для NASA. Основу отеля составляют надувные модули из стен, состоящих из десятков слоев полимеров, резины и углеволоконных тканей. Такая конструкция очень стойкая, даже более стойкая, нежели космические корабли. В июле 2006 и июне 2007 компания уже запускала тестовые макеты для проживания людей, которые были выведены на модифицированных межконтинентальных баллистических ракетах с космодрома в Сибири.

На данный момент компания ускорила свою работу по созданию орбитального отеля, аналога которому сейчас не существует. И планируется, что в 2011 году будут выведены в космос его составные части, и можно будет начать эксплуатацию. Если все будет идти по плану, то Роберт Бигелоу сможет выиграть 500 миллионов долларов - три года назад произошел спор о том, что его частный отель Nautilus к 2015 году уже начнет принимать своих первых постояльцев. Кроме того, в проекте Бигелоу создание не только космического отеля, но также и лаборатории, колледжа и просто места развлечения для туристов.

На 2011 год запланировано шесть пилотных запусков обитаемых отсеков (выведение первого модуля, узлового модуля, для возможности в дальнейшем расширять станцию, и пилотируемых отсеков с первыми космическими туристами, испытателями и доставкой различных грузов). За второй и третий год работы космической гостиницы планируется около двадцати запусков ракет с пассажирами, в четвертый год в планах около 18 запусков.

Следует также отметить, что Бигелоу очень серьезно подошел к созданию своего проекта. Во -первых, множество подобных проектов так и остаются на бумаге либо же в виде 3D-моделей, а во-вторых, очень серьезно рассмотрен технический аспект безопасности и надежности. В связи с этим в 2004 году Роберт Бигелоу объявил об учреждении специального приза America's Space Prize, стоимостью в 50 миллионов долларов за разработку 5-ти местного многоразового корабля для доставки космонавтов на орбиту. Конец конкурса был 1-го января 2010 года. Однако к этому времени ни одного полета не было осуществлено.

Несмотря на это, первых туристов планируется поселить в космический отель уже в 2015 году. Стоимость проживания в отеле 4 недели обойдется в 15 миллионов долларов. Деньги можно уже начинать копить!

Чтение

Смородинка

Танюша много слышала о черенках, а что это такое - не знала.

Однажды отец принёс пучок зелёных прутиков и сказал:

- Это смородиновые черенки. Будем, Танюша, смородину сажать.

Стала Таня разглядывать черенки. Палочки как палочки - чуть длиннее карандаша.

Удивилась Танюша:

- Как же из этих палочек вырастет смородина, когда у них нет ни корешков, ни веточек?

А отец отвечает:

- Зато на них почки есть. Из нижних почек пойдут корешки. А вот из этой, верхней, вырастет смородиновый куст.

Не верилось Танюше, что маленькая почка может стать большим кустом. И решила проверить. Сама решила смородинку вырастить. В палисаднике. Перед избой, под самыми окнами. А там лопухи с репейником росли. Да такие цепкие, что и не сразу выполешь их. Бабушка помогла. Повыдергали они лопухи да репейники, и принялась Танюша землю вскапывать. Нелёгкая это работа. Сперва надо дёрн снять, потом комья разбить. А дёрн у земли толстый да жёсткий. И комья твёрдые.

Много пришлось поработать Тане, пока земля покорилась. Мягкой стала да рыхлой.

Разметила Таня шнурком и колышками вскопанную землю. Всё сделала, как отец велел, и посадила рядками смородиновые черенки. Посадила и принялась ждать.

Пришёл долгожданный день. Проклюнулись из почек ростки, а вскоре появились и листочки.

К осени из ростков поднялись небольшие кустики. А ещё через год они зацвели и дали первые ягоды. По маленькой горсточке с каждого куста.

Довольна Таня, что сама смородину вырастила. И люди радуются, глядя на девочку:

- Вот какая хорошая «смородинка» у Калинниковых растёт. Настойчивая. Работящая. Черноглазая, с белой ленточкой в косе.

Тепло наших чувств

Когда пришло очередное письмо от папиной родни, мама сказала:

• И ни капли тепла в их письмах. Сплошные просьбы! А папа сказал:

- В письмах моих родственников наряду с просьбами содержится неко­торая доля тепла. А вот от твоих прихо­дят совершенно холодные письма.

- Если уж и есть какая-то частичка тепла, - возмутилась мама, - так это в письмах моей родни!

И они заспорили.

- Да! Нет! Что? А! Потом папа сказал:

- Есть идея! Сейчас мы измерим теплоту их чувств.

Он притащил термометр и стал прик­ладывать его к письмам.

- Ага! Моя тётка Марфа - восем­надцать градусов! А у твоего племяша Шурика пятнадцать!

Мама отбирала у него термометр и кричала:

- У! Моя сестрёнка - двадцать гра­дусов, а у твоего Федюни - семнадцать.

Но тут среди кучи писем им попался затёртый конверт. Термометр показал «НОЛЬ».

- Ха-ха! - сказал папа.- Наверня­157А весточка от твоей родни.

Мама развернула письмо и тихо ска­зала:

- Это написал мне ты, когда мы ещё не были женаты. Какие здесь удиви­тельные слова! Но, оказывается, в пись­ме не было тепла ни на грош?!

- Ну что ты! - сказал папа.- На­верное, письмо просто остыло за эти годы…

Тут они оба погрустнели и совсем притихли. Им было уже не до споров. Они сидели на диване раздельно, как будто два каменных острова в тума­не.

Тогда я тоже сел на диван и заполнил пустоту между ними.

Про счастливое сообщество

Когда однажды меня спросили, что такое семья, то ответ мой был таким: «Семья - это такое сообщество людей, в котором живёт счастье. В этом сообществе нет равнодушия, а есть любовь, добро и взаимопомощь».

В счастливой семье можно спокойно обсудить любой вопрос, а если у кого-то что-то не получается, то помочь ему словом и делом.

Я считаю, что создать хорошую семью непросто, всё хорошее в жизни достаётся немалым трудом. В семье надо уметь слышать друг друга. Если на первый план всё время ставить только своё «я», то вряд ли можно создать в семье тёплые, хорошие отношения. Надо уметь уступать.

Важно, чтобы каждое утро в семье начиналось с хорошего настроения каждого члена семьи. Даже если у тебя нет хорошего настроения, не нужно показывать это другим. Наоборот, улыбайся. И проблемы разрешатся гораздо быстрее.

Хорошая семья

Что такое хорошая семья? Это когда между людьми царят хорошие, добрые отношения. Когда в семье всё мирно, то хочется идти домой, потому что там тебя понимают. Можно поговорить с кем-то из членов семьи, а можно просто помолчать. Помолчать вместе - это тоже хорошо.

Семьи во многих странах находятся под особой защитой государства. И это неспроста. Чем больше будет хороших, крепких семей, тем сильнее будет государство.

Роль отца в хорошей семье очень высока. Отец вообще может многому научить, дать мудрые советы. А когда к нам присоединяется мама, и вся семья в сборе, то мы обязательно что-то придумываем что-то интересное.

Я больше не буду

Весной пятиклассники помогали колхозникам сажать арбузы и дыни. Руководили работой два старика - дед Дмитрий и дед Дементий. Оба они были седыми, у обоих лица покрыты морщинами. Они казались детям ровесниками. Никто из детей не знал, что дед Дементий - отец деда Дмитрия, одному из них девяносто лет, а другому - за семьдесят.

И вот деду Дементию показалось, что сын его неправильно подготовил семена арбузов к посадке. Удивленные дети услышали, как дед Дементий стал поучать деда Дмитрия:

- Какой же ты нерасторопный, сынок, какой несообразительный… Век учу тебя и не могу научить. Семена арбузов надо выдержать в тепле, а ты что сделал? Они же озябли… Неделю будут сидеть в земле неподвижно…

Дед Дмитрий стоял перед дедом Дементием, как семилетний мальчик: ровно, переминаясь с ноги на ногу, наклонив голову… и с уважением шептал:

- Тату, больше этого не будет, извините, тату…

Дети задумались. Каждый из них вспомнил своего отца.

Интуиция

Когда на уроке математики Татьяна Алексеевна пристально глядит на нас, а потом спрашивает: «Ну, и что здесь получится в ответе? Неужели не знаете, а?», я могу ответить, даже если я не знаю. Конечно, в ответе получится ноль. Почему, объяснить не могу, но ноль, я уверена. А когда кто-то в чём-то уверен, а почему уверен, объяснить не может, это и есть интуиция. Так сказала мне моя старшая сестра Женя.

Я никогда не буду отличницей. Я неправильно ставлю запятые, я не умею красиво раскрашивать контурную карту, я не могу запомнить, в каком году было Ледовое побоище. И вообще, я стесняюсь делать подскоки на месте, когда у нас физкультура.

Но интуиция у меня есть!

Недавно на контрольной мы решали задачу о том, как цена на нефть сначала поднялась на один процент, а потом на один процент упала… Половина нашего класса написала, что цена в итоге осталась такой же, как и была.

Конечно, если бы меня спросили об этом не на контрольной, я бы не задумываясь ответила так же. Но… разве дала бы нам Татьяна Алексеевна такую лёгкую задачу? Да ещё с лишним условием о том, сколько эта нефть стоила вначале? Моя интуиция сработала сразу, и я задумалась… И решила задачу правильно.

Неужели у половины класса нет интуиции?..

У меня не выходит пятёрки по математике, потому что я невнимательна и делаю ошибки, когда перемножаю трёхзначные числа столбиком, а ещё я неаккуратно рисую графики. У меня по математике четвёрка, поэтому моя мама удивилась, когда на родительском собрании Татьяна Алексеевна сказала ей, что воображение и смекалка у меня есть, а значит, и математические способности отыщутся.

Моя мама - сама математик. Она пришла с родительского собрания, пристально поглядела на меня и спросила:

- Чему равна вероятность невозможного события?

И я сразу ответила:

- Нулю.

И мама радостно закричала:

- Умница!

Журавль

Радостно слышать весною крики журавлей в небе. Прилет журавлей обещает близкое тепло. Любит этих птиц наш народ. Много сказок и песен сложил он о журавлях.

Журавль очень высок на ногах. У него большие крылья и длинные перья. Клюв журавля крепкий и острый.

Гнездо журавль вьет прямо в ямке на поле. На сухую траву журавлиха кладет два крупных яйца. Молодых журавлят родители уводят в кусты или в камыши.

Раненый журавль бросается на спину и бьет собаку ногами и клювом. Один охотник потерял глаз, когда хотел схватить раненого журавля.

Теперь охота на журавлей в нашей стране запрещена.

Улетают журавли

В золотые, осенние дни собрались к отлету журавли. Покружили они над рекою, над родным болотом. Собрались в стройные косяки, потянулись в дальние теплые страны. Через леса, через поля, через шумные города высоко в небе летели журавли. В глухом лесу, на краю болота, остановились на отдых. Еще до рассвета проснулись чуткие журавли. Чуть розовеет над ясными черными макушками ранняя зорька. Один за другим журавли поднимаются с болота. Скоро взойдет над рекой и лесом солнце. Высоко поднимутся журавли. С ясного неба услышим их прощальные голоса. До свидания, журавли! До радостной встречи весной!

Притча про здоровье

В хороший осенний день на завалинке у своей избы сидел восьмидесятилетний старик. Голова его была бела, как снег, но лицо ещё здоровое, веселое, глаза живые, а руки, казалось, годились еще ко всякой работе. Тут же на дороге играли внуки и правнуки стариковы - здоровые, как рыжики, и румяные, что ягодки калиновые.

Подошел к старику молодой человек, недавно приехавший из города, и стал допытываться у него: как он дожил до таких лет и сохранил столько сил и крепости? Старик и говорит ему: «От самых малых лет меня никогда не заставало восходящее солнце в постели. Я ложился спать, как только наступала ночь. Вставши с постели, я никогда не зевал, никогда не ленился, а работал усердно. Работа крепила мое тело».

- А кто же тебя научил этому? - спросил молодой человек. Старик встал и повел его в свой садик. Там между деревьями, погнувшимися от тяжести созревающих плодов, стояли рядами ульи с пчелами.

«Вот на том да на этом учился я уму-разуму», - сказал старик, указывая на деревья и на ульи. «Я садил, прививал, доглядывал деревья; они росли на моих глазах и веселили мое сердце. Я был между деревьями, как между своими детьми. А маленькая мушка-пчелка учила меня трудолюбию, бережливости и порядку. Я прожил мой век в приятном труде, весело, и вырастил так моих детей и внуков».

Липа

Ночью ветер повалил липу. Вчера еще люди отдыхали под тенью ее раскидистой кроны. Они с наслаждением вдыхали ее душистый медовый запах. А теперь многие проходили мимо, топтали листья, ломали сучья, не оказывали ей никакой помощи. И только один человек сказал: - Ее можно спасти. Ствол липы обвязали тряпками, обложили узкими досками. И длинный лубок готов. А в трех местах его густо обмотали проволокой. Подняли липу. Обрезали лишние и слабые ветки. Ежедневно поливали водой. Она теперь стояла, как и прежде. И опять под ее раскидистой кроной отдыхали люди. (86 слов.) (По Б. Павлову.)

Антарктида

Антарктида лежит на крайнем юге. Огромная шапка льда толщиной более километра покрывает Антарктиду. Только кое-где среди льдов выступают черные и коричневые сопки, покрытые редкими пятнами мхов. Беден животный мир Антарктиды. Лучше всех смогли приспособиться к суровому климату пингвины. Они населяют берега антарктических морей. В прибрежных водах плавают киты, кашалоты, дельфины. Много тайн хранит Антарктида. Уже сейчас ученые нанесли на карту огромные горные цепи. В Антарктиде много ценных минералов. Но все это скрыто подо льдом. Ученые всего мира исследуют этот край.

Казахские сказки «Чудесная птица»

В очень давние времена жил хан. У него было трое сыновей: Асан, Усен и младший - Хасан. Хасан был красивый, умный и к тому же батыр. Однажды хан увидел во сне чудесную птицу. Когда птица смеялась, изо рта ее падали цветы, а когда плакала - из глаз сыпались бусинки жемчуга. Хан решил раздобыть эту птицу. Позвал он к себе Асана и Усена.

- Во сне я видел чудесную птицу. Когда она смеется, из ее рта сыплются цветы, когда она

плачет, из ее глаз сыплются бусинки жемчуга. Найдите ее и доставьте мне, если не найдете, велю отрубить вам головы! - повелел он сыновьям.

Асан и Усен испугались угрозы отца.

- Мы найдем ее во что бы то ни стало и привезем вам, - сказали они и отправились в путь.

Хасан об этом ничего не знал. Только через сорок дней ему стало известно, что Асан и Усен отправились на поиски чудесной птицы. Опечаленный тем, что его братья отправились в такой опасный путь, а он остался дома, Хасан в слезах пришел к отцу и сказал:

- Отец, почему меня не отправили вместе с Асаном и Усеном, или вы не доверяете мне?

- Нет, сын мой. Асана и Усена я отправил на очень опасное и трудное дело, а ты еще мал для такого поручения.

Хасан стал упрашивать отца отпустить его на поиски чудесной птицы. Отец согласился, и Хасан поехал вслед за братьями. Хасан догнал братьев, уехавших на сорок дней

раньше его, и втроем они продолжали путь по большой дороге.

Доехали братья до развилки трех дорог. Одна дорога шла вправо, другая - влево, а третья - прямо. У каждой дороги стояли три камня с надписями. На камне у первой дороги было высечено: «Поедет - вернется». На втором: «Поедет - может вернуться, а может не вернуться». А на третьем камне высечено: «Поедет - не вернется». Асан решил ехать по дороге «Поедет - вернется». Усен - «Может вернуться, а может не вернуться». Хасану досталась дорога «Поедет - не вернется».

И братья разъехались.

Едет Хасан несколько месяцев и несколько дней - впереди показался большой город. Вокруг города паслось много газелей. У Хасана уже давно кончилась пища, и он ехал голодный. Он решил подстрелить одну газель. Снял с плеча лук и только натянул тетиву, как газели сбежались, окружили его и жалобно заплакали. Хасан удивился: «Какие они разумные!» - опустил лук и направился в город. Подъехал он к большому дворцу, вошел в него и крикнул: «Эй, кто здесь есть?» Никто не отозвался. Посмотрел он по сторонам и увидел большое золотое блюдо, наполненное жареным мясом. Проголодавшийся до изнеможения Хасан протянул к блюду руку. Вдруг раздался повелительный голос: «Эй, человек, убери свою руку!» Потом появилась страшная старуха с торчащими зубами, вся в лохмотьях, что-то пробормотала себе под нос и топнула об пол ногой. Хасан превратился в газель. Старуха схватила Хасана за шею, отвела и пустила к стаду.

Лесное время

Время лесное не торопкое…

В щели зелёного потолка пробились синие лучи. От них на тёмной земле лиловые ореолы. Это солнечные зайчики.

Один зайчик лежит рядом со мной, он чуть шевелит ушами. Над ним тихое матовое сияние. Вокруг сумрак, а там, где зайчик, видна на земле каждая еловая иголка, каждая жилка на упавшем листе. Под зайчиком серое поленце с чёрными трещинами. А на поленце - змея. Будто кто-то выдавил, не жалея, из толстого тюбика густую бурую краску; краска легла тугими извивами и застыла. Сверху крохотная головка со стиснутыми губами и с двумя колючими искорками - глазами.

Всё тут, внизу, неподвижно и тихо. Кажется, время остановилось.

А наверху, над зелёным лесным потолком, катятся голубые волны ветра; там небо, облака, солнце. Солнце медленно плывёт на запад, а солнечный зайчик по земле ползёт на восток. Я это вижу по тому, как тонут в тени приглядевшиеся листики и соринки и как выступают с другой стороны тени новые травинки и палочки.

Луч солнца как стрелка лесных часов, а земля с палочками и соринками - лесной циферблат.

Но почему же змея не тонет в тени, как получается так, что она всё время в центре сияющего овала?

Лесное время дрогнуло и остановилось. Я напряжённо вглядываюсь в извивы упругого змеиного тела: они движутся! Движутся чуть заметно, навстречу друг другу; я замечаю это по зубчатой полоске на змеиной спине. Тело змеи чуть пульсирует: то оно расширяется, то спадает. Змея невидимо передвигается ровно настолько, насколько передвигается солнечное пятно, и потому постоянно находится в центре его. Тело её - как живая ртуть.

Движется в небе солнце, движутся по всей огромной лесной земле крохотные пятна солнца. И вместе с ними движутся во всех лесах сонные змеи. Движутся медленно, незаметно, как медленно и незаметно движется ленивое лесное время. Движутся, как во сне…

Чем дятел зимой кормится

Живет у нас в лесу птица. Сама черная с белыми пестринками, а на затылке у нее перышки яркие, красные. Называется эта птица - дятел.

Летом дятел целый день по лесу летает, еду себе разыскивает. Сядет на дерево, да не на ветку, как другие птицы, а прямо на ствол и бежит вверх по нему, словно о лесенке. Бежит, а сам клювом по дереву постукивает: тук-тук, тук-тук. Достанет из-под коры личинку или жучка и съест.

А пришла зима, холодно стало. Далеко попрятались все насекомые. Чем же дятел зимой кормится? Погляди: на снегу под деревом много-много сосновых шишек валяется. А что это за дерево? Это дуб, а не сосна. Откуда же под ним сосновые шишки взялись?

Вдруг подлетел к дубу дятел; в клюве шишку держит. Всунул ее в ращелину дерева и начал клювом долбить. Раздолбил, семена выбрал и за другой полетел. Принес другую, в ращелину вставил, а старую шишку вытолкнул. Вот отчего целая куча шишек под деревом валяется. Это дятел зимою их семенами кормится.

Перелётные птицы

Птицы - непоседы. Посмотри, как они прыгают с ветки на ветку, перелетают с дерева на дерево! Но так ведь и белка умеет или какой-нибудь другой зверек. А вот улетать на тысячи километров и после снова возвращаться могут только птицы и даже не все птицы.

Дрозды и зяблики, жаворонки и чижи, ласточки и иволги, аисты и кукушки - могут. Потому они и называются перелётными. Летом они живут у нас, вьют гнёзда, выводят птенцов. А с наступлением холодов улетают на всю зиму в жаркие края, чтоб весной вернуться в родные места.

А вороны и галки, воробьи и синицы, дятлы, сороки и голуби никуда не улетают. Круглый год живут они у нас. И называются оседлыми. Эти птицы не боятся морозов, а еду ухитряются добывать даже в самые снежные зимы. И всё-таки тяжело им зимой. Особенно трудно маленьким птичкам. Из десяти, может бть, одна-две доживают до весны. И если ты в это время поможешь птицам - сделаешь кормушку, насыплешь немного зёрен, крупы или хлебных крошек, - то этим спасёшь не одну птичью жизнь.

Помощница

Суббота. Сегодня пятилетняя Жанар дома.В садик идти не надо. Прелесть! Она не спеша позавтракала и решила поиграть на улице. Её мама в передней комнате приступила к стирке. Вдруг зазвенел телефон. Мать перебросилась с кем- то несколькими короткими фразами. И вскоре, на ходу снимая фартук, вошла в детскую.

- Вызывают на работу, какое- то срочное дело. Видимо освобожусь только к обеду. Далеко не отлучайся из дома, ладно, родненькая?!

Жанар осталась одна. Теперь почему- то отпало желание пойти к соседским девочкам. В прихожей лежала грязная одежда старшего брата Ерасыла, который учился во втором классе, и отца, работающего шофёром в совхозе. Прямо целая гора…

Жанар стало жаль маму. Вот она сейчас побежала на работу. Придёт -надо по- быстрому приготовить обед. Делами по хозяйству - ухаживать за коровой и овцами, присмотреть за их молодняком и т.д. - тоже в основном приходится заниматься ей. Ещё в магазин надо успевать. А что папа, ему тоже нелегко. С раннего утра до поздней ночи по сути дела не слезает с машины. В сельском хозяйстве работы всегда невпроворот, летом - особенно.

Вдруг Жанар словно током пронзила одна мысль, от которой даже приятно и радостно стало у неё на душе. Она быстро взялась за дело. До локтей закатала рукава цветастого платья и начала стирку сама. Обильно намылила лежавшие в тазу с водой грязное белье и своими тонкими,ыми ручонками стало усердно терять, мять, давить.

Время летело незаметно. Когда мама вернулась с работы. Жанар перестирала почти половину всей горки. Мать, стоя в дверях, удивлённо и восхищённо смотрела на действия маленькой дочери. На спинках стульев висела постиранная, кое- как отжатая одежда брата, с которой капала вода.

- Доченька моя! Помощница моя! - Мама подбежала к Жанар и стала целовать её в раскрасневшиеся щёки, потный лоб…

Я больше не буду

Весной пятиклассники помогали колхозникам сажать арбузы и дыни. Руководили работой два старика - дед Дмитрий и дед Дементий. Оба они были седыми, у обоих лица покрыты морщинами. Они казались детям ровесниками. Никто из детей не знал, что дед Дементий - отец деда Дмитрия, одному из них девяносто лет, а другому - за семьдесят.

И вот деду Дементию показалось, что сын его неправильно подготовил семена арбузов к посадке. Удивленные дети услышали, как дед Дементий стал поучать деда Дмитрия:

- Какой же ты нерасторопный, сынок, какой несообразительный… Век учу тебя и не могу научить. Семена арбузов надо выдержать в тепле, а ты что сделал? Они же озябли… Неделю будут сидеть в земле неподвижно…

Дед Дмитрий стоял перед дедом Дементием, как семилетний мальчик: ровно, переминаясь с ноги на ногу, наклонив голову… и с уважением шептал:

- Тату, больше этого не будет, извините, тату…

Дети задумались. Каждый из них вспомнил своего отца.

Время

Никогда я раньше не думал о времени. Идёт оно неслышно, течёт невидно. Час за часом, день за днём. Смотришь, уж и суббота, а там воскресенье. Ну и хорошо, что суббота и воскресенье!

Смотреть на часы или заглядывать в календарь - это ещё не значит понимать время.

Думать о времени меня научили… мыши и дятлы.

Встречаю я их в лесу весь год. Вся их жизнь на моих глазах.

У птиц и зверюшек тоже есть свои причуды. Вот мышь полёвка. Эта до невозможности чистоплотная. Моется после еды и перед едой, моется перед сном и после сна. Зевнёт - помоется, чихнёт - помоется, почешется - помоется. После игры моется, после драки моется. В жару моется, в холод моется. Вымоется и помоется.

Или летучая мышь. Эта любит поспать. Всю зиму спит беспробудно - сразу полгода! Потом от восхода до заката спит. А по ночам как повезёт: чуть дождь - спит, ветер - спит, холодно - спит. Выспится и дремлет.

Ну, а дятлы - работяги. Уткнутся носом в дерево и долбят. Зима ли, лето - долбят. С зари до зари. В вёдро и в непогоду. Круглый год; как только носы не сломают!

Одни моются, другие спят, третьи долбят. Час за часом, день за днём. Так незаметно, а если прикинуть? И выйдет, что полёвка полжизни моется, дятел три четверти жизни долбит, а летучая мышь живёт только двадцатую часть своей мышиной жизни - остальное время спит!

Заставили меня мыши время считать. А вдруг и я только и делаю, что сплю да долблю. И очень просто!

Родные ласточки

Есть подвиги, за которые не полагается ни орденов, ни медалей. За доброе, за милосердное награда память.

В 1941 году, когда немцы окружили Ленинград, на Адмиралтейский шпиль натянули чехол. Для маскировки. Но снаряды рвались в самом центре осаждённого города.

Летом 1943 шпиль уже посверкивал через множество прорех и дыр.

Двое музыкантов, О. А. Фирсова и М. И. Шестаков, увлекавшиеся до войны альпинизмом, поднялись на шпиль и залатали прорехи.

Для человека, ослабленного голодом, работать на высоте труд тяжелейший и очень опасный. И вот, когда работа была закончена, мастера вдруг услышали крики ласточек. Чехол закрыл под карнизом шпиля гнёзда. Что было делать? Да ничего другого, как спасать жизни.

Оба без сил. Но распороли парусину и снова зашили, освободив гнёзда. Это ещё несколько часов изнуряющей работы.

Опустились верхолазы на землю едва живые, но счастливые.

Ласточки летали над родным городом. Родные ласточки.

Жамбыл Жабаев

В Казахстане родился знаменитый поэт-импровизатор по имени Жамбыл Жабаев. Он появился на свет 28 февраля 1846 года. Его родина - Жамбылский район, расположенный в Алматинской области. У будущего поэта не было денег на получение образования, однако он прекрасно умел анализировать всевозможные явления и события, выражая их в стихах, поэтому неудивительно, что вскоре он и его творения прославились на всю степь Казахстана. Произошло это практически сразу после того, как Жамбыл отпраздновал свой шестнадцатый день рождения. С данного момента поэт принимает активное участие в песенных соревнованиях - айтысах. Жамбыла можно назвать последователем известного стихотворца Суюнбая. В свои творения он вплетал надежды и желания обычных людей, воспевал смелость и храбрость батыров, обрушивался с критикой на жестокость и феодальное угнетение. Другие знаменитые люди Казахстана могут только мечтать о таких талантах и дарованиях. Известность Жабаеву обеспечили музыкальные переложения эпизодов из киргизского героического произведения «Манас», а также восточных поэм «Тысяча и одна ночь», «Кёроглы» и «Шахнаме». Поэт был полноценным участником национально-освободительного движения, стартовавшего в 1916 году в казахстанской степи. Своими произведениями Жамбыл подбадривал товарищей, его творения придавали им сил, которые были так нужны, чтобы обрушиваться на царский режим. В это время Жабаев создал поэмы «Зловещий указ», а также «Тиски царского указа». Через три года состоялось собрание стихотворцев Семиречья, на котором присутствовал и Жамбыл. В 1934 году он выступил на дебютном слете мастеров искусств, и тогда все поняли, что Жабаева можно по праву называть народным поэтом.

Бауыржан Момышулы

Великие люди Казахстана живут в сердцах народа, и Бауыржан Момышулы - не исключение. Он появился на свет в 1910 году. Его родина - Жуалинский район, что находится в Жамбылской области. Момышулы - знаменитый солдат, сражавшийся во времена Великой Отечественной войны, также он является Героем СССР. По окончании войны Бауыржан поступил в Академию Генштаба. Отучившись там, он стал работать преподавателем. В 1956 году он решил, что отныне будет заниматься только созданием своих произведений. Лишь после смерти писатель был признан Героем СССР. Рассказы о подвигах Бауыржана гремели по стране. Конечно, на войне сражалось множество казахов, однако отважнейшим солдатом и примером для подражания люди считали именно Момышулы. Он создавал одинаково прекрасные произведения как на русском, так и на казахском языке. Многим знакомы его книги «Позади Москва», «История одной ночи», а также «Наша семья».

Дождевая россыпь

Земля велика, но ходить по ней хочется осторожно: ведь никто не знает, какие стрелы какой новой жизни готовятся пробиться там, куда ты готовишься ступить.

Разве не этому научил меня сегодняшний дождь?

Я лежал в лесу на нежной моховой подстилке, положив затылок на мягкую, рыхлую землю между жилистыми корнями старого пня.

Внезапно в лесу почернело, ударил резкий ветер, налетела туча. Она сильно хлестнула по осинам и елям тяжелыми теплыми каплями. Я вскочил и бросился под широкую, густо обвешанную молодыми шишками ель.

Ливень хлынул во всю силу и заполнил лес белесоватой струистой мглой. С небольшими перерывами он продолжался два часа. Под елью стало влажно, как в хорошей русской бане.

Когда гром умолк и солнце широко пробило унизанную каплями хвою, я поверил, что гроза ушла, и выбрался из- под укрытия. Первое, что меня поразило,- это маленькое углубленьице на земле от моего затылка. Оно дружно горело полдюжиной крошечных новорожденных подосинников, которые здесь называют красноголовками.

Какие бывают дожди

… Солнце садится в тучи, дым припадает к земле, ласточки летают низко без времени голосят по дворам петухи, облака вытягиваются по небу длинными туманными прядями- всё это приметы дождя. А незадолго перед дождём, хотя еще и не натянуло тучи, слышится нежное дыхание влаги. Его, должно быть, приносит оттуда, где дожди уже пролились.

Но вот начинают крапать первые капли. Народное слово «крапать» хорошо передаёт возникновение дождя, когда ещё редкие капли оставляют тёмные крапинки на пыльных дорогах и крышах.

Потом дождь расходится.

Тогда-то и возникает чудесный прохладный запах земли, впервые смоченной дождём. Он держится недолго. Его вытесняет запах мокрой крапивы.

Характерно, что независимо от того, какой будет дождь, его, как только он начинается, всегда называют очень ласково - дождиком. «Дождик собрался», «дождик припустил», «дождик траву обмывает»…

Чем, например, отличается спорый дождь от грибного?

Слово «спорый» обозначает - быстрый, скорый. Спорый дождь льётся отвесно, сильно. Он всегда приближается с набегающим шумом.

Особенно хорош спорый дождь на реке. Каждая его капля выбивает в воде круглое углубление, маленькую водяную чашу, подскакивает, снова падает и несколько мгновений, прежде чем исчезнуть, ещё видна на дне этой водяной чаши. Капля блестит и похожа на жемчуг.

При этом по всей реке стоит стеклянный звон. По высоте этого звона догадываешься, набирает ли дождь силу или стихает.

А мелкий грибной дождь сонно сыплется из низких туч. Лужи от этого дождя всегда теплые. Он не звенит, а шепчет что-то своё, усыпительное, и чуть заметно возится в кустах, будто трогает мягкой лапкой то один лист, то другой.

Лесной перегной и мох впитывают этот дождь не торопясь, основательно. Поэтому после него начинают буйно лезть грибы- липкие маслята, жёлтые лисички, боровики, румяные рыжики, опёнки и бесчисленные поганки.

Во время грибных дождей в воздухе попахивает дымком и хорошо берёт хитрая и осторожная рыба- плотва.

О слепом дожде, идущем при солнце, в народе говорят: «Царевна плачет». Сверкающие солнечные капли похожи на крупные слёзы. А кому же и плакать такими сияющими слезами горя или радости, как не сказочной красавице царевне!

Можно по долгу следить за игрой света во время дождя, за разнообразием звуков- от мерного стука по тесовой крыше и жидкого звона в водосточной трубе до сплошного, напряжённого гула, когда дождь льёт, как говорится, стеной.

Всё это- только ничтожная часть того, что можно сказать о дожде…

Наводнение

В нашей стране сесть такие реки, что не текут всё время по одному месту. Такая река то бросится вправо, потечёт правее, то через некоторое время, будто ей надоело здесь течь, вдруг переползёт влево и зальёт свой левый берег. А если берег высокий, то вода подмоет его. Крутой берег обвалится в реку, и если на обрыве стоял домик, то полетит в воду и домик.

Вот по такой реке шёл буксирный пароход и тащил две баржи. Пароход остановился у пристани, чтобы там оставить одну баржу, и тут к нему с берега приехал начальник и говорит:

- Капитан, вы пойдёте дальше. Будьте осторожны, не сядьте на мель: река ушла сильно вправо и теперь течёт совсем по другому дну. И сейчас она идёт всё правее и правее и затопляет и подмывает берег.

- Ох, - сказал капитан, - мой дом на правом берегу, почти у самой воды. Там остались жена и сын. Вдруг они не успели убежать?

Капитан приказал пустить машину самым полным ходом. Он спешил скорей к своему дому и очень сердился, что тяжёлая баржа задерживает ход.

Пароход немного проплыл, как вдруг его сигналом потребовали к берегу. Капи­тан поставил баржу на якорь, а пароход направил к берегу.

Он увидал, что на берегу тысячи людей с лопатами, с тачками спешат - возят землю, насыпают стенку, чтобы не пу­стить реку залить берег. Возят на верблюдах деревянные брёвна, чтоб их забивать в берег и укреплять стенку. А машина с высокой железной рукой ходит по стенке и ковшом нагребает на неё землю.

К капитану прибежали люди и спросили:

- Что в барже?

- Камень, - сказал капитан. Все закричали:

- Ах, как хорошо! Давайте сюда! А то вон, смотрите, сейчас река прорвёт стенку и размоет всю нашу работу. Река бро­сится на поля и смоет посевы. Будет голод. Скорей, скорей давайте камень!

Тут капитан забыл про жену и про сы­на. Он пустил пароход что есть духу и привёл баржу под самый берег.

Люди стали таскать камень и укрепили стену. Река остановилась и дальше не пошла. Тогда капитан спросил:

- Не знаете ли, как у меня дома? Начальник послал телеграмму, и скоро пришёл ответ. Там тоже работали люди, какие были, и спасли домик, где жила жена капитана с сыном.

- Вот, - сказал начальник, - здесь вы помогали нашим, а там товарищи спасли ваших.

Гордый символ суверенитета

Ярким символом современного Казахстана является Монумент Независимости, инициатором и вдохновителем создания которого стал Первый Президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев.

Вознесенный на просторной Новой площади Алматы, том самом месте, где в 1986 года произошли события, послужившие толчком к независимости Казахстана, этот монумент вместил в себя непростой смысл и важные для страны символы.

Сложный архитектурно-скульптурный комплекс, авторство которого принадлежит группе известных казахстанских архитекторов и скульпторов под руководством Ш. Валиханова, в то же время легко и ясно прочитывается.

Сегодня Монумент Независимости - это символ страны, объединяющий прошлое, настоящее и будущее казахской истории, культуры и государственности, преисполненный национальным духом и колоритом.

Первое ощущение от монумента - чувство полета, свободы духа, присущее сыну степей и гор - казаху. Золотой воин на крылатом барсе словно запечатлен в полете между широтой земли и бескрайностью неба. Благодаря стройной колонне пьедестала и широко раскинутым разбегам площадок и ступеней, он, кажется, устремлен ввысь, к вершинам снежных гор. Это соответствует идейному замыслу - направленности молодого государства к высотам и победам.

Глубокую смысловую содержательность несет в себе каждый изобразительный и декоративный элемент Монумента Независимости, передающий как высокопатриотические, так и универсальные общечеловеческие идеи. Скульптурная группа из аллегорических фигур Отца, Матери и детей, расположенная у подножия колонны, представляет идею семьи, как основы государства. В то же время, она олицетворяет прошлое, настоящее и будущее страны, их единство и взаимосвязь. Материалы, из которых создан монумент, - гранит, бронза и бетон - также по-своему символичны. Они прочны и сохранятся на века.

Связь современности с национальной историей - красная нить монумента. В десяти рельефно-скульптурных стенках, окружающих стелу ведется последовательный рассказ об истории страны с древнейших времен до наших дней: образование государства, защита Отечества, годы великих бедствий, национально-освободительные движения, мировая война, декабрьские события 1986 года, провозглашение независимости и т. д. Это своеобразная историческая летопись, дающая не только художественное впечатление, но и исторические знания. Здесь можно встретить многих героев истории и культуры - царицу Томирис и великого ученого аль-Фараби, родоначальника казахской музыки Коркыт-ата, великого поэта Абая, композитора и акына Биржана, а также друзей Чокана Валиханова - великих сынов русского и украинского народов Федора Достоевского и Тараса Шевченко. Невозможно перечислить всех героев национальной истории, запечатленных скульпторами. Но здесь можно проследить практически все ее этапы - от легенды о происхождении тюркских народов до основателей первого государства казахов и героев Великой Отечественной войны.

Мощным аккордом звучит сцена, воссоздающая события 1986 года, - дань памяти и любви людям, составившим гордость и славу Казахстана. Завершает повествование изображение инаугурации и клятвы Первого Президента Н. Назарбаева, связующее воедино все этапы отечественной истории. А слова Главы государства: «Только мир и согласие общества обеспечивают право каждого человека на достойную жизнь и труд. Свобода - не своеволие, а торжество справедливости и права» - словно венчают многовековую мудрость народа.

Руководитель творческой группы ведущий архитектор страны Ш. Е. Валиханов о такой знаменательной части композиции монумента, как бронзовая книга с отпечатком ладони Первого Президента Казахстана, сказал: "У казахов испокон веков существует обычай к национальным святыням прикасаться рукой. Учитывая этот ритуал, мы разместили у подножия стелы раскрытую книгу со следом ладони. На книге - древнетюркская надпись «Сеч авын!» - «Выбери и блаженствуй!» Народ суверенного Казахстана избрал независимость и процветание.

Оазис в степи

Поезд мчится по степи прямо на юг. Впереди что-то зачернело. Скоро становятся хорошо видны холмы, покрытые сосновым лесом.

Вот и станция Курорт Боровое, расположенная у подножья огромного гористого острова, но только не в море, а среди бескрайних равнинных степей. Около станции расположен город Щучинск, а за городом - огромное озеро Щучье, восемнадцати километров длиной. Озеро с его прозрачной водой очень красиво. По берегам - гранитные скалы, а вдали, за озером, высится гора Синюха. Зеленоватая вода настолько холодна, что купаться можно только около берега, где мелко и вода хорошо прогревается солнцем.

Живописная дорога от Щучинска идет до другого большого озера Боровое, где расположен курорт. А еще дальше тянется цепь озер, из которых часть находится в степи.

Однажды в конце зимы, рано утром, жители деревни на берегу озера Большое Чебачье были разбужены сильным шумом. Люди выскочили из домов и, к своему ужасу, увидели, что лед с озера с шумом и треском ползет на деревню, толкая перед собой прибрежный песок и камни.

Ученые долго не могли понять эту загадку природы, пока не установили, что во время малоснежных зим в морозы лед покрывается трещинами от сжатия, а во время оттепелей начинает расширяться. Каменные берега озера не дают возможности льду расширяться с одной стороны, и он начинает ползти на отлогий берег в другую сторону, толкая перед собой песок и камни. У берега на стволах деревьев можно встретить такие повреждения на высоте до двух метров.

Все здесь необычайно: причудливой формы горы, скалы, похожие на башни, всадников и сфинксов. Горы и лес спускаются прямо в степь, как крутой берег в море. Сосна здесь встречается с ковылем. Резкий контраст с лесом и горами представляет выжженная солнцем степь, на которой ослепительно сверкают солончаки.

По гранитным утесам, заросшим кое-где мхом, всюду видны буйные лесные травы, пестреют цветы, поднимаются перистые листья папоротников. На лесных полянах спеет земляника и малина. Под осень появляется масса грибов.

В горах есть глубокие, узкие скалистые ущелья с пышными травами. Пробираясь по ним, трудно поверить, что находишься на крошечном острове среди бескрайних степей, а не где-то в большой горной стране. О происхождении этих гор у казахов есть легенда, по которой бог, когда делал землю, швырнул в степь последние остатки гор. Они так и остались там.

Кто бывал на сибирском озере Байкал, тот будет удивлен сходством с ним некоторых мест Борового. Такие же темно-зеленые волны прибоя с шумом бьются о скалистый берег Большого Чебачьего озера. С криками носятся в воздухе белоснежные чайки. Так же по берегу над самой водой вьется дорога под нависшими скалами. Эта дорога называется Кругобайкальской. Все в этом месте напоминает в миниатюре Байкал. Даже северная чернозобая гагара гнездится на озерах в Боровом и покачивается на волнах Чебачьего, как бы в подтверждение сходства с его великим "братом".

Вдруг среди камней у ручья, бешено прыгающего вниз с камня на камень, знакомый крик горной трясогузки. И это не обман слуха и не иллюзия: вот она сидит на камне, как ни в чем ни бывало! До ближайших гор, где они живут, не менее тысячи километров; только там гнездятся эти птички по берегам горных ручьев и речек. Видимо, когда-то во время весеннего перелета сюда случайно залетело несколько трясогузок; они вывели птенцов, и те стали ежегодно прилетать сюда, на свою родину, хотя их родители, несомненно, в следующую весну гнездились там, где вывелись сами.

На опушке бора и на полянах среди березняков и осинников мелькают ярко-желтыми пятнами красивые иволги. Это наиболее ярко окрашенные птицы из всех, здесь живущих. Свои гнезда они подвешивают в развилках сучков, как гамаки, и маскируют их снизу берестой так ловко, что найти их очень трудно.

Разные виды дроздов наполняют лес звонкими голосами. Здесь встречаются даже клесты, жители тайги. Эти птички замечательны тем, что выводят иногда птенцов зимой.

Все эти лесные птицы создают впечатление, что находишься где-то среди вековых лесов севера.

Между гор, в понижениях, есть несколько моховых болот с самой обыкновенной северной ягодой - клюквой. Болота имеют огромную давность. Ученые нашли здесь, в самых нижних слоях торфа, хорошо сохранившуюся пыльцу древнейших хвойных деревьев, которые росли миллионы лет тому назад. Выше, в более поздних наслоениях, оказались остатки ольхи, вяза, дуба и других деревьев из той эпохи, когда в Сибири был теплый климат и всюду шумели широколиственные леса. Дятлы, синицы и другие лесные птицы и звери, растения, даже сосна - все это осталось с того времени, когда леса вплотную подходили к Кокчетавской возвышенности и ее высшей точке Боровому.

Вдруг над головой в сосновых ветвях прозвучало знакомое цоканье, и пушистый хвост белки мелькнул на соседнем дереве.

Но как могла оказаться здесь белка? Невероятно, чтобы она могла попасть сюда с севера через бескрайние степи.

Но что не мог сделать зверек, то сделал человек: белок завезли сюда и выпустили. Они прекрасно освоились на новом месте.

В сосновом лесу и в болоте не один раз находили рога лосей. Это говорит о том, что раньше здесь водились эти крупнейшие из оленей. Последние маралы исчезли в Боровом в тысяча девятьсот тринадцатом году. В этот год крупного рогача загнали в огороды села Щучьего. Но марал избежал гибели и прорвался в лес. С тех пор маралов больше не видели.

С каждым годом в лесу становится все больше косуль и часть их переходит на колхозные земли. На озерах гнездится масса птиц. Белоснежные чайки красиво выделяются на фоне зеленого леса и зеленоватой воды. До тысяча девятьсот двадцать шестого года на озерах гнездились лебеди.

Климат Борового выгодно отличается большой влажностью, разряженностью воздуха и малоснежными зимами, по сравнению с рядом расположенными степями.

Еще в семидесятых годах прошлого века стало известно о целебных свойствах горного острова в степи - Борового. Начиная с тысяча девятьсот десятого года, здесь появились первые дачи.

Пятого апреля тысяча девятьсот двадцатого года был организован курорт "Боровое". До Борового прошла железная дорога. Село Щучинское разрослось и стало районным городом Щучинск. Сейчас в Боровом расположено девять курортов и санаториев, в том числе один для детей. На больных благотворно влияют умеренно разреженный влажный воздух, насыщенный густым ароматом хвои и трав, вода, целебные грязи и замечательный кумыс.

Курорт пропускает легочных больных летом и зимой. Боровое - одна из лучших здравниц нашей страны.

Легендарная царица массагетов Томирис

После покорения Вавилона (539 год до н. э.) персидский царь Кир II Великий задумал пойти войной на массагетов и подчинить их. Эти массагеты, как говорят, многочисленное и храброе племя. Живут они на востоке по направлению к восходу солнца, за рекой Араксом (по мнению ученых - река Амударья) напротив исседонов.

Царицей массагетов была супруга покойного царя - богатыря Рустама. Звали ее Томирис. К ней Кир отправил послов под предлогом сватовства. Однако Томирис поняла, что Кир сватается не к ней, а домогается ее царства, и отказала ему. Тогда Кир открыто пошел войной на массагетов.

Для покорения мсасагетов Кир приказал построить через реку Аракс понтонные мосты. Пока войско Киро было занято этими работами, Томирис велела передать Киру: «Царь мидян! Отступись от своего намерения. Ведь ты не можешь знать заранее, пойдет ли тебе на благо или нет сооружение мостов… Если же ты страстно желаешь напасть на массагетов, то прекрати работы по строительству моста через реку. Переходи спокойно, так как мы отойдем от реки на расстояние трехдневного пути. А если ты предпочитаешь допустить нас в свои земли, то поступи так же…»

Кир собрал совет, на котором присутствовал служивший у него в советниках побежденный царь Лидии, в прошлом сказочно богатый Крез. Умудренный опытом Крез разъяснил Киру истинный смысл слов Томирис. Он же предложил коварный план, суть которого в том, что персы должны выставить против массгетов небольшое войско из слабых и больных солдат, расставив в стане множество столов с изысканными яствами и винами. Кир последовал совету. Переправившись через реку, персы оставили небольшую часть слабых и больных солдат заложниками, а главное войско отошло в сторону и затаилось. Большой отряд кочевников напал на персидский ложный лагерь и уничтожил его. Охмелев от легкой победы, доверчивые скифы сели за накрытые столы пировать. Тогда пришли персы, перебили почти всех массагетов, а некоторых захватили. В числе пленных оказался и сын царицы Спаргапис.

Узнав о том, что случилось с ее войском и сыном, царица снова послала вестника к царю персов со словами: «Кровожадный Кир! Не кичись этим своим подвигом. Плодом виноградной лозы, которая и вас также лишает рассудка, когда вино бросается в голову, и когда вы, персы, напившись, начинаете извергать потоки недостойных речей, - вот этим зельем ты коварно одолел моего сына, а не силой оружия в честном бою. Так вот, послушайся моего доброго совета: выдай моего сына и уходи подобру-поздорову из моей земли, после того как тебе удалось погубить третью часть войска массгетов. Если же ты этого не сделаешь, то, клянусь тебе богом солнца, владыкой массагетов, я действительно напою тебя кровью, как бы ты ни был ненасытен…»

Кир не прислушался к словам Томирис. А сын Томирис, Спаргапис, когда хмель вышел у него из головы и он понял свое бедственное положение, попросил Кира освободить его от оков. Как только царевичу развязали руки, он выхватил у стражника меч и умертвил себя…

Узнав, как погиб ее сын. Томирис собрала массагетов и напала на персов. "Эта битва была самой жестокой из всех битв… Долго бились противники, и никто не желал отступать. Наконец, массагеты одолели. Почти все персидское войско пало на поле битвы, погиб и сам Кир… А Томирис наполнила винный мех человеческой кровью и приказала отыскать тело Кира. Когда труп Кира нашли, царица велела отрубить ему голову и сунуть в мех. И сказала: «Ты все же погубил меня, хотя и осталась я в живых и одолела тебя в битве, так как хитростью захватил моего сына. Поэтому-то вот теперь я, как и грозила тебе, напою тебя кровью».

Правдивая история о cадовнике

Много-премного лет назад жил маленький-премаленький удивительный городок. В нем вокруг каждого дома рос сад: яблоневый, или черешневый, или грушевый, или персиковый, или еще какой-нибудь. Жители городка очень любили навещать и приглашать друг друга к себе. По делам и просто так. Каждый день они писали письма: «Уважаемый сосед (в маленьком городке все соседи)! Вы давно не заходили в черешневый дом!» Или «Дорогой друг (в городке все были друзьями)! Вас ждут хозяева в яблоневом саду».

А почтальону говорили:

- Будьте добры, пожалуйста, отнесите письмо тому- то или тому-то. Почтальон ничего не путал, ведь городок совсем маленький. Но однажды случилась неприятность. Почтальон нес три очень важные записки с просьбой зайти: пекарю - к хозяйке яблоневого сада, гончару - в дом вишневый, аптекарю - в персиковый.

И вдруг налетел ветер. А у ветра было в тот день озорное, почти разбойничье настроение.

Вырвал ветер у почтальона записки-приглашения, перемешал и унес. Полетели письма, а потом ветер осторожно опустил их в сад... садовника. Так уж захотел ветер. Садовник уже очень давно выращивал цветы. Разные. Красивые.

Некрасивых цветов не бывает. Цвели в саду садовника желтые и белые нарциссы, красные розы, белые и розовые маргаритки...

Когда у кого-нибудь из горожан был день рождения, или другое торжество, или просто хорошее настроение - каждый мог прийти к садовнику и для каждого он подбирал цветы.

А калитка сада, увитая крупными голубыми вьюнами, с удовольствием пропускала всех-всех. Сам садовник никогда цветов не разносил. Даже в гости ни к кому не ходил. Потому что каждому самому было приятно зайти в его чудесный сад, единственный в городе цветочный сад.

Оттого и удивился садовник, когда к нему прилетели просьбы-приглашения зайти к хозяевам яблоневого, вишневого и персикового садов. Откуда было знать садовнику, что не его ждали, а пекаря, гончара и аптекаря. Ведь письма начинались словами: «Уважаемый сосед...»

Садовник приготовил несколько разных букетов, потому что не знал, какие цветы нужны, и осторожно уложил букеты в корзину. Сначала он решил зайти в яблоневый дом. Радостно, но удивленно встретила хозяйка садовника.

- Ах, какая приятная неожиданность! Сейчас должен прийти наш уважаемый пекарь. Я собиралась заказать ему шесть булок с маком, потому что я жду в гости дорогих тетушек.

Теперь удивился садовник и показал случайно попавшую к нему записку, предназначенную пекарю.

- Ах, - всплеснула руками хозяйка, - я, конечно, очень рада вам, досточтимый садовник. Но как же быть с булочками для тетушек?

- Да, - сказал садовник, - кажется, произошла большая неловкость. Я, право, сожалею, но я, право, не виноват. А булочки... Может быть, это в какой-то степени заменит вашим тетушкам булочки?

И садовник вынул из своей корзины большущий букет золотых шаров. Их золотые шапочки немного походили на золотистые булочки.

Сейчас самое время сказать, что «цветы были волшебные, а потому незамедлительно превратились в булочки», но я рассказываю не сказку, а правдивую историю, и потому цветы остались просто цветами.

А садовник поднял свою корзину с цветами и отправился в вишневый сад. Но там, как ты знаешь, ждали гончара. Потому что у главного кувшина в доме, у кувшина для молока, отбилась ручка. Потому хоть и рады были садовнику, но...

Красные обыкновенные тюльпаны, которые подарил садовник хозяйке сада, не превратились в новый, такой нужный кувшин. Просто цветы не умели превращаться в полезные вещи.

А вот и персиковый сад. Его хозяева с нетерпением ждали аптекаря, потому что у их дочери очень болела голова. Не было у садовника целебной настойки, а потому лучшее, что он мог подарить девочке, был букет светло-лиловых фиалок. ...И вот вечер. Грустит садовник в своем чудесном саду. Кажется, что подвел он хозяев и яблоневого сада, и вишневого, и особенно персикового...

Вдруг скрипнула калитка, задрожали граммофончики вьюна. И в сад вошла хозяйка сада яблоневого. Женщина держала в руках огромное расписное блюдо, полное чудесных красных и желтых яблок.

- Милый садовник, - сказала она, - большое-пребольшое спасибо, а эти яблоки шлют вам мои тетушки. Им так понравились ваши золотые шары, что они решили поселиться в нашем городе насовсем. Садовник очень обрадовался и очень удивился. И вновь задрожали голубые вьюнки на калитке. Пришла хозяйка вишневого сада. Она принесла красивый пирог с вишнями.

- Милый садовник, - сказала она, - кувшин для молока - вещь, конечно, незаменимая и необходимая, но, когда мы поставили в кувшин с отбитой ручкой ваши красные тюльпаны, нам стало ясно, совершенно ясно, что для молока нужен просто другой кувшин. Доволен садовник, что и говорить. .

И снова задрожали голубые вьюны на калитке. Прибежала девочка из персикового сада. Прибежала, высыпала в траву из своего передника розовые персики.

Ах, садовник! Уважаемый садовник! Голова у меня не болит! Совсем! Эти фиалки! Ваши фиалки! Разрешите мне завтра, и послезавтра, и потом, и каждый день приходить к вам за фиалками.

И убежала. Один остался садовник. Задумался. Не понимал он, как сумел заменить и уважаемого пекаря, и умелого гончара, и почтенного аптекаря. Ведь он просто садовник, просто цветы выращивает.

Одной простой вещи не знал садовник: не бывает цветов просто. Все цветы чудесные. Все цветы волшебные.

Не веришь? А ты поверь. Я не сказку рассказываю, а правдивую историю.

Утренние лучи

Выплыло на небо красное солнышко и стало рассылать повсюду свои золотые лучи - будить землю.

Первый луч полетел и попал на жаворонка. Встрепенулся жаворонок, выпорхнул из гнёздышка, поднялся высоко-высоко и запел свою серебряную песенку: "Ах, как хорошо в свежем утреннем воздухе! Как хорошо! Как привольно!"

Второй луч попал на зайчика. Передёрнул ушами зайчик и весело запрыгал по росистому лугу: побежал он добывать себе сочной травки на завтрак.

Третий луч попал в курятник. Петух захлопал крыльями и запел: "Ку-ка-ре-ку!" Куры слетели с нашестей, закудахтали, стали разгребать сор и червяков искать.

Четвёртый луч попал в улей. Выползла пчёлка из восковой кельи, села на окошечко, расправила крылья и "зум-зум-зум!" - полетела собирать медок с душистых цветов.

Пятый луч попал в детскую на постельку к маленькому лентяю: режет ему прямо в глаза, а он повернулся на другой бок и опять заснул.

Глава десятая. Прощай, Земля!

Неожиданно в динамиках что-то щёлкнуло, и голос с Земли оборвался. Но минуты через три в дверь отсека постучали, Леночка крикнула: «Войдите!»- и в дверь просунулась Алькина голова.

- Ребята, - сказал он прыгающими губами, - идёмте в салон, там Артём Колёсников…

- Откуда он здесь? - испугался Толя. Они вошли в салон и увидели на большом светящемся экране лицо всемирно известного пилота. Он смотрел на них совсем не сурово, не гневно, он даже вроде бы улыбался.

- Эй, племянник! - сказал он. - Как там у тебя дела?

- Нормально! - отозвался из рубки Колёсников: он тоже видел на своём небольшом телеэкране дядю Артёма.

- Внимательно следишь за приборами? - Лицо пилота пристально смотрело на ребят.

- Слежу! Не беспокойтесь. Здесь полная автоматика!

- Полная, да не совсем… Вижу, ты плохо слушал меня и не все понял… Итак, вы решили тайком, под покровом ночи, улететь на «Звездолёте-100»…

- Решили! - подтвердил Колёсников. - Я рождён для скорости не на сто километров в час, а на тысячу, на две, на три и четыре, на сто тысяч!

- Если б я знал, что ты безнадёжный хвастун и способен на такое, - сказал дядя Артём, - не позвал бы тебя тогда на этот звездолёт и ничего бы не показал на нем, и вообще…

- Не уговаривайте - не вернёмся! - ответил Колёсников.

Лицо пилота исчезло, и на экране появилось служебное помещение космонорта.

- Ребята, вы улетаете без Планетного справочника - сказал начальник, - его нет на корабле; в этом справочнике даны краткие сведения обо всех известных нам обитаемых и необитаемых планетах; не зная их, садиться на планеты рискованно, потому что…

- Как-нибудь сядем! - ответил Колёсников. - На корабле есть книга поважнее, книга ярко-красного цвета, в ней описаны все возможные непредвиденные неполадки в «Звездолёте-100» и советы, как их устранить, - мне дядя Артём говорил… И ещё есть на корабле автомат, разрешающий выход наружу…

- Ребята! - строго сказал начальник космопорта. - Если вы сейчас же не измените курс и не вернётесь в Сапфирный, мы будем вынуждены вернуть вас магнитным арканом или даже выслать на перехват специальные звездолёты.

- Не беспокойтесь за нас, мы справимся! Колёсников, очевидно, нажал какую-то кнопку, потому что телеэкран неожиданно погас.

В салоне стало необыкновенно тихо, и в этой тишине послышался робкий, сдавленный голос Жоры:

- Что ж с нами будет? Ведь они же… Они же предупредили… Ой-ей-ей! И без справочника…

- Все будет нормально! - сказал Толя и вспомнил, как Жора иногда подтрунивал над ним на Земле. - Не хнычь! Тебе это не к лицу…

- А скоро мы вернёмся? Скоро? - Жора с надеждой посмотрел на Леночку, потом на Альку.

- Там видно будет, - ответил Толя.

- Что, не очень скоро? Вы… вы что, правда? - спросил Жора. - Я ведь и дома никому не сказал, что улетаю…

- И мы не сказали ответил Алька. - Только записки оставили.

- А что мы будем здесь есть? - неожиданно спросил Жора. - Тут имеется какая-нибудь пища?

Толя, признаться, ни разу об этом не подумал: еда мало интересовала его, и он неуверенно сказал:

- Должна быть…

И тут из динамика, висевшего в салоне, раздался громкий и радостный голос Колесникова:

- Кому нечего делать, смотрите на Землю, она сейчас хорошо видна. В салоне под картиной есть окуляр электронно-оптического устройства.

Алька первый сорвался с места, нашёл в стенке, возле откидного столика, приборчик с закрытым окуляром, нажал белую клавишу под ним, прильнул глазом к открывшемуся отверстию и увидел вдали Землю - небольшую, с яблоко, плывущую в густой темноте космического пространства, с одной стороны освещённую солнцем. Он видел её, удивительно похожую на уменьшенный школьный глобус со всеми его материками и океанами, видел её и не верил себе. Земля тускло мерцала в серебристом свете, и на ней явственно был заметён с малых лет знакомый контур Африки, пересечённый волокнами облаков Мадагаскар и тускло-белая шапка Южного полюса…

Отсюда, с корабля, Земля казалась совершенно необитаемой, нежилой и очень-очень красивой.

- Дай и мне посмотреть! - попросила Леночка, и Алька оторвался от окуляра.

- И я хочу, и я! - заёрзал, засуетился Жора и оттолкнул Альку, приставил глаз и долго с тоской смотрел на удаляющуюся Землю, потом встал, вытер рукавом лоб и тяжело вздохнул: - Исчезла… Пропала… Не видно больше… Прощай!

*Анатолий Мошковский «Пятеро в звездолете» (Глава первая. Очень важный разговор; Глава вторая. Колёсников, Глава десятая. Прощай, Земля!). Изд. «Детская литература», Москва, 1975г.

2. Тексты на русском языке для основной школы

Аудирования

Барсучий нос

Из зарослей вылез маленький барсук. Он поджал лапу и внимательно посмотрел на меня. Потом он брезгливо фыркнул и сделал шаг к картошке.

Она жарилась и шипела, разбрызгивая кипящее сало. Мне хотелось крикнуть зверьку, что он обожжется, но я опоздал - барсук прыгнул к сковородке и сунул в нее нос...

Запахло паленой кожей. Барсук взвизгнул и с отчаянным воплем бросился обратно в траву. Он бежал и голосил на весь лес, ломал кусты и плевался от негодования и боли.

Утром мальчик разбудил меня и рассказал, что он сам только что видел, как барсук лечит свой обожженный нос. Я не поверил.

Мальчик тянул меня за руку. Он обиделся. Он хотел доказать мне, что он не соврал. Он звал меня пойти посмотреть, как лечится барсук.

Я нехотя согласился. Мы осторожно пробрались в чащу, и среди зарослей вереска я увидел гнилой сосновый пень. От него тянуло грибами и йодом.

Около пня, спиной к нам, стоял барсук. Он расковырял пень и засунул в середину пня, в мокрую и холодную труху, обожженный нос.

Он стоял неподвижно и холодил свой несчастный нос. фПотом он сел и заплакал. Он смотрел на нас круглыми и мокрыми глазами, стонал и облизывал своим шершавым языком больной нос. Он как будто просил о помощи, но мы ничем не могли ему помочь.

Через год я встретил на берегах этого же озера барсука со шрамом на носу. Он сидел у воды и старался поймать лапой гремящих, как жесть, стрекоз. Я помахал ему рукой, но он сердито чихнул в мою сторону и спрятался в зарослях брусники.

С тех пор я его больше не видел.

На льдине

На берегу моря стоял посёлок. В нём жили рыбаки. Зимой море замёрзло. Рыбаки собрались на лёд ловить рыбу. Взяли сети, лошадей и поехали на санях по льду. Поехал и рыбак Андрей, а с ним его сынишка Володя.

День был солнечный, всем было весело. Володя помогал отцу доставать рыбу из сетей. Он радовался, что рыбы много. Уже большие кучи мороженой рыбы лежали на льду.

Володин отец сказал:

- Всё! Хватит! Поехали домой!

Но люди не хотели возвращаться. Они решили остаться ночевать, а утром снова ловить рыбу. Вечером они поужинали и легли спать в санях. Володя прижался к отцу, чтобы было теплей, и крепко заснул.

Вдруг ночью отец проснулся и закричал:

- Вставайте! Смотрите, какой сильный ветер!

Все проснулись, забегали.

- Беда! Нас оторвало и несёт на льдине в открытое море.

Володя заплакал. Он понял, что случилось что-то страшное.

Днём ветер стал ещё сильнее. Вокруг было только море. Люди ходили по льдине грустные, серьёзные и с тревогой смотрели вдаль: не появится ли на горизонте пароход. А Володя лежал в санях и смотрел в небо.

Вдруг среди туч он увидел самолёт и закричал:

- Самолёт! Самолёт!

Все стали кричать и махать шапками. С самолёта упал мешок. В нём была еда и записка: «Держитесь! К вам идёт помощь». Все обрадовались. Через час пришёл пароход. Он взял со льдины людей, сани, лошадей и рыбу. Это начальник порта узнал, что на льдине унесло восемь рыбаков. Он послал им на помощь пароход и самолёт. Лётчик нашёл рыбаков и по радио сказал капитану парохода, куда плыть.

Дружба

Петька - мой самый лучший друг. У нас нет никаких секретов друг от друга.

Однажды я посмотрел в окно и увидел, как мой Петька о чем-то живо беседует с Витькой из соседнего двора. Сначала они размахивали руками и что-то доказывали друг другу, а потом зашли к Витьке в подъезд. Мне было очень интересно, о чем же таком они говорили и почему Петька так долго не выходил.

Утром по дороге в школу я спросил об этом у Петьки.

- Мы с ним про машины говорили, какая самая лучшая. Я доказывал, что лучше «Мерседеса» нет ничего, а он говорил, что полно машин ещё лучше. А потом он пригласил меня к себе и показал свою коллекцию машинок, их у него штук сто! И вообще он такой интересный парень! Я с ним дружить буду.

- Как это дружить? Мы же с тобой дружим! А теперь ещё и Витька? Нет уж, если ты мой друг, то дружи только со мной. Мы прекрасно и без твоего Витьки обходились.

- С какой это стати? Получается, что я у тебя должен разрешения спрашивать, с кем дружить, а с кем нет?

Петька страшно рассердился, и это был первый случай, когда мы с ним по-настоящему поссорились.

На следующий день я подошел к Петьке и сказал:

- Я тоже хочу с вами дружить. Можно?

- Ну, конечно, можно! - обрадовался Петька. Витька тоже рад будет!

С тех пор мы дружим втроём, и нам хорошо.

Она будет учительницей

Ажар жила в небольшом городе на севере страны. Отец девочки был инженером-строителем, а мама - учительницей. Старший брат Ажар недавно окончил институт и вернулся в родной город. Теперь он инженер-строитель и работает вместе с отцом.

Ажар долго не могла решить - кем она будет, когда окончит школу. Она думала, что тоже может стать инженером и вместе с отцом ибратом будет строить свой город, который она очень любит.

Но профессия мамы тоже нравилась Ажар. В школе, где училась Ажар, её мама была учительницей русского языка и литературы. Уроки мамы были очень интересными. Мама учила своих учеников любить литературу и русский язык. Многиеученики мамы хотели стать преподавателями. И только Ажар не могла решить - кем стать.

Однажды, когда Ажар училась в десятом классе, сильно заболелаеё подруга. Четыре месяца она не ходила в школу. И очень часто Ажар приходила к своей подруге.

Она занималась с подругой историей, математикой, русским языком,физикой, химией.

Учителя составили специальный план для больной девушки и давали ей специальные задания. Все хотели помочь ей, но больше всех помогала Ажар. Подруга называла Ажар «моя учительница».

Пришла весна. Нужно было сдавать экзамены. Врачи уже разрешили подруге Ажар ходить в школу. Девушки вместе готовились к экзаменам. Ажар была очень рада, когда её подруга сдала все экзамены.

И тогда Ажар поняла, кем она хочет стать - учительницей и только учительницей.

Алиса в Стране чудес

В нескольких шагах от нее на ветке сидел Чеширский Кот. Завидев Алису, Кот только улыбнулся. Вид у него был добродушный, но когти длинные, а зубов так много, что Алиса сразу поняла, что с ним шутки плохи.

- Котик! Чешик! - робко начала Алиса.

Она не знала, понравится ли ему это имя, но он только шире улыбнулся в ответ.

- Ничего, - подумала Алиса, - кажется, доволен.

Вслух же она спросила:

- Скажите, пожалуйста, куда мне отсюда идти?

- А куда ты хочешь попасть? - ответил Кот.

- Мне все равно... - сказала Алиса.

- Тогда все равно, куда и идти, - заметил Кот.

- ...только бы попасть куда-нибудь, - пояснила Алиса.

- Куда-нибудь ты обязательно попадешь, - сказал Кот. - Нужно только достаточно долго идти.

С этим нельзя было не согласиться. Алиса решила переменить тему. - А что здесь за люди живут? - спросила она.

- Вон там, - сказал Кот и махнул правой лапой, - живет Болванщик. А там, - и он махнул левой, - Мартовский Заяц. Все равно, к кому ты пойдешь. Оба не в своем уме.

- На что мне безумцы? - сказала Алиса.

- Ничего не поделаешь, - возразил Кот. - Все мы здесь не в своем уме - и ты, и я.

- Откуда вы знаете, что я не в своем уме? - спросила Алиса.

- Конечно, не в своем,- ответил Кот. - Иначе как бы ты здесь оказалась?

Довод этот показался Алисе совсем не убедительным, но она не стала спорить.

Регби - что это?

На вопросы отвечает специалист.

- Что означает слово «регби»?

- Регби - это название маленького городка в Уэльсе. Там родилась эта игра. В Англии давно полюбили играть в мяч. В 1823 году мальчик Уильям Вэбб Эллис забросил мяч в ворота соперников руками, и его команда победила. Сейчас считают, что этот мальчик - основатель регби.

- Почему у мяча для регби неправильная форма?

- А может быть, «неправильный» мяч - у футболистов? Мяч для регби удобнее держать в руке, и летает он лучше.

- Какого роста должен быть регбист?

- Регби - уникальный вид спорта. В регби могут играть и очень высокие люди, выше двух метров, и люди маленького роста.

Каникулы и отдых

Репейник

Я возвращался домой полями. Была самая середина лета. Луга убрали и только что собирались косить рожь.

Я набрал большой букет разных цветов и шел домой, когда заметил в канаве чудный малиновый, в полном цвету, репей того сорта, который у нас называется «татарином» и который старательно окашивают, а когда он нечаянно скошен, выкидывают из сена покосники, чтобы не колоть на него рук. Мне вздумалось сорвать этот репей и положить его в середину букета. Я слез в канаву и, согнав впившегося в середину цветка и сладко и вяло заснувшего там мохнатого шмеля, принялся срывать цветок. Но это было очень трудно: мало того, что стебель кололся со всех сторон, даже через платок, которым я завернул руку, - он был так страшно крепок, что я бился с ним минут пять, по одному разрывая волокна. Когда я, наконец, оторвал цветок, стебель уже был весь в лохмотьях, да и цветок уже не казался так свеж и красив. Кроме того, он по своей грубости и аляповатости не подходил к нежным цветам букета. Я пожалел, что напрасно погубил цветок, который был хорош в своем месте, и бросил его. «Какая, однако, энергия и сила жизни, - подумал я, вспоминая те усилия, с которыми я отрывал цветок.- Как он усиленно защищал и дорого продал свою жизнь».

Русская матрёшка

Первая русская матрешка улыбалась! За ней последовали матрешки - надменные гордячки, самодовольные красавицы, большеглазые простушки и даже потупившие взор богомолки. А самая первая улыбалась, да так задорно, что в ответ ей улыбался весь мир….

Такую куклу в самом конце прошлого века привезла из-за границы хозяйка знаменитой усадьбы Абрамцево Е.Г. Мамонтова.

Самую первую матрешку выточил токарь В. Звездочкин из Сергиева Посада, а расписал известный художник С. Малютин. Это произошло в 1890 году.

Первая матрешка была просто обыкновенной крестьянской девушкой Матреной в традиционном русском сарафане, платке и переднике. В руках она держала черного петуха. Тоже интересная деталь. У более поздних матрешек будут узелки, самовары, бублики, букеты… А вот у этой смешливой девочки в руках была живая птица!

Все семь ее подружек, словно только что вышли из своего деревянного мира. Одна несет миску к столу, у другой в руках серп, третья держит перед собой за руку маленького братца, а четвертая, младшенькая, просто засунула палец в рот.

Вскоре матрешка «переселилась» в Сергиев Посад, где издавна находился известный на всю Россию промысел деревянной игрушки. Здесь стали изготовлять тысячи, а затем и десятки тысяч складных деревянных кукол.

Свое первое путешествие за границу матрешка совершила в1900 году - на Всемирную выставку в Париже. И сразу же завоевала всеобщую симпатию.

Мальчики

Первому, старшему изо всех, Феде, вы бы дали лет четырнадцать. Это был стройный мальчик, с красивыми и тонкими, немного мелкими чертами лица, кудрявыми белокурыми волосами, светлыми глазами и постоянной полувеселой, полурассеянной улыбкой. На нем была пестрая ситцевая рубаха с желтой каемкой; небольшой новый армячок, надетый внакидку, чуть держался на его узеньких плечиках; на голубеньком поясе висел гребешок. Сапоги его с низкими голенищами были точно его сапоги - не отцовские. У второго мальчика, Павлуши, волосы были всклоченные, черные, глаза серые, скулы широкие, лицо бледное, рябое, рот большой, но правильный, вся голова огромная, как говорится, с пивной котел, тело приземистое, неуклюжее. Малый был неказистый, - что и говорить! - а все-таки он мне понравился: глядел он очень умно и прямо, да и в голосе у него звучала сила. Одеждой своей он щеголять не мог: вся она состояла из простой замашной рубахи да из заплатанных портов. Лицо третьего, Ильюши, было довольно незначительно: горбоносое, вытянутое, подслеповатое, оно выражало какую-то тупую, болезненную заботливость; сжатые губы его не шевелились, сдвинутые брови не расходились - он словно все щурился от огня. Его желтые, почти белые волосы торчали острыми косицами из-под низенькой войлочной шапочки, которую он обеими руками то и дело надвигал себе на уши. На нем были новые лапти и онучи; толстая веревка, три раза перевитая вокруг стана, тщательно стягивала его опрятную черную свитку. И ему и Павлуше на вид было не более двенадцати лет. Четвертый, Костя, мальчик лет десяти, возбуждал мое любопытство своим задумчивым и печальным взором. Все лицо его было невелико, худо, в веснушках, книзу заострено, как у белки; губы едва было можно различить; но странное впечатление производили его большие, черные, жидким блеском блестевшие глаза: они, казалось, хотели что-то высказать, для чего на языке, - на его языке по крайней мере, - не было слов. Он был маленького роста, сложения тщедушного и одет довольно бедно. Последнего, Ваню, я сперва было и не заметил: он лежал на земле, смирнехонько прикорнув под угловатую рогожу, и только изредка выставлял из-под нее свою русую кудрявую голову. Этому мальчику было всего лет семь.

Пушок

В доме у нас жил ёжик, он был ручной. Когда его гладили, он прижимал к спине колючки и делался совсем мягким. За это мы его прозвали Пушок.

Когда наступила зима, я перестал брать Пушка на прогулки, держал его дома. Так он у нас в доме больше половины зимы прожил и ни разу на улице не побывал.

Но вот собрался я как-то на санках с горы кататься, а товарищей во дворе нет. Я и решил взять с собою Пушка. Достал ящичек, настелил туда сена и посадил ежа, а чтобы ему теплей было, сверху тоже сеном закрыл. Ящик поставил в санки и побежал к пруду, где мы всегда катались с горы.

Я бежал во весь дух, воображая себя конём, и вёз в санках Пушка.

Накатался я досыта с горы, повёз санки с ежом домой.

Везу - вдруг навстречу ребята: бегут в деревню смотреть убитого волка. Его только что туда охотники привезли.

Там мы пробыли до самого вечера.

О Пушке я вспомнил только на другой день. Очень испугался, не убежал ли он куда. Сразу бросился в сарай, к санкам. Гляжу - лежит мой Пушок, свернувшись, в ящичке и не двигается. Сколько я его ни тряс, ни тормошил, он даже не пошевелился. За ночь, видно, совсем замёрз и умер.

Побежал я к ребятам, рассказал о своём несчастье. Погоревали все вместе, да делать нечего, и решили похоронить Пушка в саду, закопать в снег в том самом ящике, в котором он умер.

Целую неделю мы все горевали о бедном Пушке

Но вот наступила весна, да какая тёплая!

Пробираюсь осторожно по дорожке, чтобы не начерпать грязи в калоши. Вдруг впереди, в куче прошлогодних листьев, что-то завозилось. Я остановился. Кто это - зверёк? Какой? Из-под тёмных листьев показалась знакомая мордочка, и чёрные глазки глянули прямо на меня.

Не помня себя, я бросился к зверьку. Через секунду я уже держал в руках Пушка, а он обнюхивал мои пальцы, фыркал и тыкал мне в ладонь холодным носиком, требуя еды.

Тут же на земле валялся оттаявший ящичек с сеном, в котором Пушок благополучно проспал всю зиму. Я поднял ящичек, посадил туда ежа и с торжеством принёс домой.

Говорящий грач

Расскажу случай, который был со мной в голодном году. Повадился ко мне на подоконник летать желторотый молодой грачонок. Видно, сирота был. А у меня в то время хранился целый мешок гречневой крупы. Я и питался все время гречневой кашей. Вот, бывало, прилетит грачонок, я посыплю ему крупы и спрашиваю:

- Кашки хочешь, дурашка?

Поклюет и улетит. И так каждый день, весь месяц. Хочу я добиться, чтобы на вопрос мой: «Кашки хочешь, дурашка?» - он сказал бы: «Хочу».

А он только желтый нос откроет и красный язык показывает.

- Ну, ладно! - рассердился я и забросил ученье.

К осени случилась со мной беда: полез я за крупой в сундук, а там нет ничего. Вот как воры обчистили: половинка огурца была на тарелке, и ту унесли! Лег я спать голодный. Всю ночь вертелся. Утром в зеркало посмотрел - лицо все зеленое стало.

Стук, стук! - кто-то в окошко.

На подоконнике грач долбит в стекло.

«Вот и мясо!» - явилась у меня мысль.

Открываю окно - и хвать его! А он - прыг от меня на дерево. Я - в окно за ним к сучку. Он повыше. Я лезу. Он выше - и на самую макушку. Я туда не могу, очень качается. Он же, шельмец, смотрит на меня сверху и говорит:

- Хо-чешь каш-ки, ду-ра-шка?

Пришвин М. М.Кладовая солнца: Сказка-быль и рассказы. М: Детская литература.- 2001.

Секреты затонувшей Атлантиды

Идеальная страна, в которой не существует ни бедных, ни богатых, нет болезней и старческой немощности, жизнь беззаботна и счастлива… Каждый из 6 миллиардов людей, проживающих на Земле, хотел бы хоть на минуточку, хоть одним глазком посмотреть на такое чудо. Поэтому так привлекает внимание людей история и магия Атлантиды, страны, овеянной тайнами и мистикой.

Впервые Атлантида упоминается в трактатах Платона, как государство с идеальной политической системой, страна полубогов и процветания. Среди древних мифов и легенд, легенда об Атлантиде наиболее красочна и жизнеспособна. До сих пор предпринимаются попытки по-новому расшифровать трактаты и найти место, где в древние времена находилась Атлантида.

Согласно описаниям Платона, Атлантида - остров огромных размеров, расположенный за Геркулесовыми столпами. Современные ученые в связи с этим определяют местоположение континента в Средиземном море, за проливом Гибралтар. Платон упоминает также, что Атлантида находилась на равнине, а ровно по центру возвышался холм, на котором располагались храмы Богов. Город был окружен несколькими спиралевидными рядами каналов, заполненных водой и земными насыпями. Жители легендарной страны напоминали сегодняшних индейцев - были черноволосы и кареглазы, атлетического телосложения.

Атланты жили в гармонии с природой, и обладали утерянными сегодня знаниями: телепатией, гипнозом, могли лечить болезни и замедлять сердцебиение. На этих природных способностях основана легенда о магии Атлантиды, из-за которой этот континент был затоплен.

По легенде, со временем, атланты стали более корыстолюбивы и алчны, стремились к материальному благополучию, игнорируя духовное развитие. Боги разгневались на Атлантиду и разрушили ее в течение суток.

Язык и общение

Однажды философ Ксанф, рабом которого был Эзоп, пригласил гостей и попросил Эзопа приготовить обед: в первый день самый плохой, во второй день

- самый лучший.

В первый день на первое, на второе и третье Эзоп приготовил язык.

- Почему ты подаёшь одни языки? - спросили Эзопа.

- Мне приказали приготовить самый худший обед, а что может быть хуже языка? Только потому, что есть язык, мы огорчаем друг друга, бранимся, лжём, обманываем, хитрим и ссоримся. Язык делает людей врагами, разрушает города, даже целые государства. Он вносит в нашу жизнь горе и зло. Может ли быть что-нибудь хуже языка?

Во второй день Эзоп снова подал языки. Хозяин и гости изумились.

- Мне велели приготовить самый лучший обед, - пояснил Эзоп, - а что для философа может быть лучше языка! При помощи языка мы изучаем науки и получаем знания, решаем различные вопросы, просим, приветствуем, миримся, даём, получаем, выполняем просьбы, вдохновляем друг друга. При помощи языка строятся города, развивается культура. Думаю, что нет ничего лучше языка.

Зеркало и его осколки

Ну, начнём! Дойдя до конца нашей истории, мы будем знать больше, чем теперь. Так вот, жил-был тролль, злющий-презлющий; то был сам дьявол. Раз он был в особенно хорошем расположении духа: он смастерил такое зеркало, в котором всё доброе и прекрасное уменьшалось донельзя, всё же негодное и безобразное, напротив, выступало ещё ярче, казалось ещё хуже. Прелестнейшие ландшафты выглядели в нём варёным шпинатом, а лучшие из людей - уродами, или казалось, что они стоят кверху ногами, а животов у них вовсе нет! Лица искажались до того, что нельзя было и узнать их; случись же у кого на лице веснушка или родинка, она расплывалась во всё лицо. Дьявола всё это ужасно потешало. Добрая, благочестивая человеческая мысль отражалась в зеркале невообразимой гримасой, так что тролль не мог не хохотать, радуясь своей выдумке. Все ученики тролля - у него была своя школа - рассказывали о зеркале, как о каком-то чуде.

- Теперь только, - говорили они, - можно увидеть весь мир и людей в их настоящем свете!

И вот они бегали с зеркалом повсюду; скоро не осталось ни одной страны, ни одного человека, которые бы не отразились в нём в искажённом виде. Напоследок захотелось им добраться и до неба, чтобы посмеяться над ангелами и самим Творцом. Чем выше поднимались они, тем сильнее кривлялось и корчилось зеркало от гримас; они еле-еле удерживали его в руках. Но вот они поднялись ещё, и вдруг зеркало так перекосило, что оно вырвалось у них из рук, полетело на землю и разбилось вдребезги. Миллионы, биллионы его осколков наделали, однако, ещё больше бед, чем самое зеркало. Некоторые из них были не больше песчинки, разлетелись по белу свету, попадали, случалось, людям в глаза и так там и оставались. Человек же с таким осколком в глазу начинал видеть всё навыворот или замечать в каждой вещи одни лишь дурные стороны, - ведь каждый осколок сохранял свойство, которым отличалось самое зеркало. Некоторым людям осколки попадали прямо в сердце, и это было хуже всего: сердце превращалось в кусок льда. Были между этими осколками и большие, такие, что их можно было вставить в оконные рамы, но уж в эти окна не стоило смотреть на своих добрых друзей. Наконец, были и такие осколки, которые пошли на очки, только беда была, если люди надевали их с целью смотреть на вещи и судить о них вернее! А злой тролль хохотал до колик, так приятно щекотал его успех этой выдумки. Но по свету летало ещё много осколков зеркала.

Легенда о Солнце и Луне

Однажды Юноша-Солнце растопил теплым светом холодное сердце звездной красавицы. Он сделал ей предложение руки и сердца, Луна благосклонно приняла его, и стала готовиться к свадьбе.

Прекрасным днем Солнце решил навестить свою невесту. Когда он пришел, Луна белила комнату и предложила жениху помочь ей. Юношу ответил, что негоже ему, королю-Солнце, пачкаться в белила, что он слишком красив и изящен для такой работы. Луна, как и подобает настоящей женщине, была обижена таким поведением любимого мужчины и сказала: «Лучезарный мой, Солнце! Твой свет такой сильный, что ты ослепляешь все вокруг себя, и даже свою любовь. От того ты думаешь, что красивее тебя нет никого на свете. Но это не так. Люди на тебя не могут смотреть с открытыми глазами. А на меня смотрят и любуются. Значит, я красивей тебя!». Юноша-Солнце не нашел лучшего способа ответить невесте, чем взять кусочек овчины, который Луна использовала как кисточку, и бросить в нее. Небесная красавица вконец разобиделась и убежала.

Говорят, что пятна, которые мы видим на Луне, как раз те самые белила. А Солнце до сих пор гоняется за Луной, пытаясь получить прощение. Появится на небе Луна - Солнца нет, появится на небе Солнце - Луны нет.

Телефон

Целый вечер мы с Мишкой звонили друг другу и выдумывали разные фокусы: пели, кричали, рычали, мычали, даже шёпотом разговаривали - всё было слышно. Уроки я кончил поздно и думаю:"Позвоню ещё раз Мишке, перед тем как лечь спать".

Позвонил, а он не отвечает. "Что же это? - думаю. - Неужели телефон испортился?"

Позвонил ещё раз - опять нет ответа! Думаю:"Надо пойти узнать, в чём дело".

Прибегаю к нему... Батюшки! Он телефон положил на стол и ломает. Батарею из аппарата вытащил, звонок разобрал и уже трубку развинчивает.

- Стой! - говорю. - Ты зачем телефон ломаешь?

- Да я не ломаю. Я только хочу посмотреть, как он устроен. Разберу, а потом соберу обратно.

- Так разве ты соберёшь? Это понимать надо.

- Ну я и понимаю. Чего тут ещё не понимать! Он развинтил трубку, вынул из неё какие-то железки и стал отковыривать круглую пластинку, которая внутри была. Пластинка вывалилась, и из трубки посыпался чёрный порошок. Мишка испугался и стал собирать порошок обратно в трубку.

- Ну, вот видишь, - говорю, - что ты наделал!

- Ничего, - говорит, - я сейчас соберу всё, как было. И стал собирать. Возился, возился... Винтики маленькие,завинчивать трудно. Наконец собрал трубку, только железкау него одна осталась и два винтика лишних.

- А это откуда - железка? - спрашиваю.

- Ах я разиня! - говорит Мишка. - Забыл! Её надо было там внутри привинтить. Придётся снова разбирать трубку.

- Ну, - говорю, - я пойду домой, а ты, как только будет готово, позвони мне.

Пошёл я домой и стал ждать. Ждал, ждал, так ничего не дождался и спать лёг.

Рыба-молот

Море было спокойно, и можно было без труда следить за стремительными движениями хищной рыбы, которая с удивительным проворством то ныряла, то устремлялась вслед за яхтой.

Джон Манглс отдал необходимые распоряжения. Матросы сбросили с правого борта яхты толстый канат с крюком, на конец которого насажена была приманка - большой кусок сала. Прожорливая акула, хотя и находилась ярдах в пятидесяти от "Дункана", но, учуяв приманку, стрелой понеслась догонять яхту. Теперь отчетливо можно было видеть, как ее плавники, серые на концах и черные у основания, мощно рассекали волны, в то время как ее хвост служил рулем, не позволяя отклониться в сторону. По мере того как она приближалась к приманке, ее огромные выпуклые глаза, казалось, загорались алчностью, а когда она переворачивалась, то широко разевала пасть, усеянную четырьмя рядами зубов. Ее огромная голова напоминала двойной молоток, насаженный на рукоятку. Джон Манглс не ошибся, - действительно, это была самая прожорливая представительница семейства акул: рыба-молот.

Пассажиры и команда "Дункана" с напряженным вниманием следили за всеми движениями акулы. Вскоре она приблизилась к приманке, стремясь половчее схватить ее, перевернулась на спину, и мгновенно огромный кусок сала исчез в ее пасти.

Сильно дернув канат, акула сама себя "подцепила" на крюк. Матросы поспешно принялись подтягивать свою добычу при помощи блоков, прикрепленных к грот-рее.

Акула, чувствуя, что ее вытаскивают из родной стихии, яростно забилась, но ее быстро усмирили. Накинутая на хвост мертвая петля парализовала все ее движения. Спустя несколько мгновений, акулу подняли над бортовыми сетками и сбросили на палубу. К ней осторожно приблизился матрос и сильным ударом топора отсек ее страшный хвост.

Ловля окончилась. Больше нечего было опасаться хищницы. Ненависть моряков к акулам была удовлетворена, но их любопытство не угасло. Обычно на всех судах принято тщательно исследовать желудок акул. Матросы, зная ее неразборчивую прожорливость, надеются на какую-нибудь находку, и надежды их порой сбываются.

Какие бывают дожди

... Солнце садится в тучи, дым припадает к земле, ласточки летают низко, без времени голосят по дворам петухи, облака вытягиваются по небу длинными туманными прядями - все это приметы дождя. А незадолго перед дождем, хотя еще и не натянуло тучи, слышится нежное дыхание влаги. Его, должно быть, приносит оттуда, где дожди уже пролились.

Но вот начинают крапать первые капли. Народное слово «крапать* хорошо передает возникновение дождя, когда еще редкие капли оставляют темные крапинки на пыльных дорожках и крышах.

Потом дождь расходится. Тогда-то и возникает чудесный прохладный запах земли, впервые смоченной дождем. Он держится недолго. Его вытесняет запах мокрой травы, особенно крапивы.

Чем, например, отличается спорый дождь от грибного?

Слово «спорый» означает - быстрый, скорый. Спорый дождь льется отвесно, сильно. Он всегда приближается с набегающим шумом.

Особенно хорош спорый дождь на реке. Каждая его капля выбивает в воде круглое углубление, маленькую водяную чашу, подскакивает, снова падает и несколько мгновений, прежде чем исчезнуть, еще видна на дне этой водяной чаши. Капля блестит и похожа на жемчуг.

При этом по всей реке стоит стеклянный звон. По высоте этого звона догадываешься, набирает ли дождь силу или стихает.

А мелкий грибной дождь сонно сыплется из низких туч. Лужи от этого дождя всегда теплые. Он не звенит, а шепчет что-то свое, усыпительное, и чуть заметно возится в кустах, будто трогает мягкой лапкой то один лист, то другой.

Лесной перегной и мох впитывают этот дождь не торопясь, основательно. Поэтому после него начинают буйно лезть грибы -липкие маслята, желтые лисички, боровики, румяные рыжики, опенки и бесчисленные поганки.

Во время грибных дождей в воздухе попахивает дымком и хорошо берет хитрая и осторожная рыба - плотва.

О слепом дожде, идущем при солнце, в народе говорят: «Царевна плачет». Сверкающие солнечные капли этого дождя похожи на крупные слезы. А кому же и плакать такими сияющими слезами горя или радости, как не сказочной красавице царевне!

Можно подолгу следить за игрой света во время дождя, за разнообразием звуков - от мерного стука по тесовой крыше и жидкого звона в водосточной трубе до сплошного, напряженного гула, когда дождь льет, как говорится, стеной.

Все это - только ничтожная часть того, что можно сказать о дожде...

Притча о внешней и внутренней красоте

Однажды ученик спросил у Учителя, что важнее в человеке: внешняя красота или внутренняя. В ответ на это Учитель спросил ученика:

- Скажи, если бы тебе понадобилось купить дом, а денег хватало бы либо на красивый внешне, но неуютный дом, либо на невзрачный, но теплый и надежный. Что бы ты выбрал?

- Я бы предпочел простой внешне, но удобный внутри дом.

- А если бы дом покупал человек тщеславный, гордящийся своим положением, но не имеющий достаточно средств для покупки красивого и уютного дома? - снова задал вопрос Учитель.

- Наверное, он предпочел бы внешнюю красоту и блеск удобствам, - ответил Ученик.

- Думаю, ты прав, - сказал Учитель и добавил: - Да только вот вне зависимости от вашего выбора однажды каждый из вас бы понял, что ему не хватает либо красоты, либо уюта, и начал бы к этому стремиться.

- Так, значит, внешняя и внутренняя красота по сути своей равнозначны и ценны лишь в гармонии? - спросил ученик.

- Можно сказать и так, - ответил улыбаясь Учитель, - но я думал прежде всего о том, что, обладая половиной, всегда стоит стремиться к целому, не теряя при этом того, что уже имеешь. Ведь половина, какой бы она ни была, всегда будет лишь половиной.

Сон и здоровье

Сон-важная функция, состояние, имеющее огромное общебиологическое значение. Треть своей жизни человек проводит во сне и без сна не может обходиться. Во сне у человека снижаются активность обменных процессов и мышечный тонус, активнее идут процессы анаболизма, тормозятся нервные структуры. Все это способствует восстановлению сил после дневных умственных и физических трудов. Но, как отмечал И.П. Павлов, сон - это не просто отдых, а активное состояние организма, которому свойственна особая форма деятельности мозга. В частности, во время сна происходит анализ и переработка информации, накопленной человеком за предшествующее время. Если такая сортировка прошла успешно, то мозг оказывается освобожденным от чрезмерной информации, накопленной накануне, и вновь готов к работе. Благодаря этому у человека нормализуется нервно-психическое состояние, восстанавливается работоспособность. Сон обеспечивает процессы программирования в мозгу и выполняет целый ряд других функций.

Сон-сложное в структурном отношении явление. Он состоит, по крайней мерс, из двух больших стадий, которые закономерно и циклически сменяют друг друга: 1) сон медленный длительностью 60 - 90 минут; он, в свою очередь, состоит из нескольких фаз и 2) сон быстрый (парадоксальный) - 10 20 минут.

За быстрый сон отвечают более глубокие структуры мозга, и у маленьких детей он доминирует. С возрастом увеличивается доля медленного сна, связанного с более молодыми эволюционными структурами мозга; он более сложно организован.

Долгое время считалось, что лишение человека быстрого сна тяжелее для его здоровья, чем медленного. Но это не так - основное значение имеет нормальная структура сна, т.е. определенные соотношения медленной и быстрой фаз. Если это соотношение нарушается (что происходит, например, при приеме снотворных препаратов), то сон, даже длительный, не приносит чувства желанного отдыха. Если сон укорачивается, и человеку не удается выспаться, то падает работоспособность и возникают некоторые невротические нарушения; если же недосыпание регулярно, эти изменения постепенно накапливаются, и в силу углубления невроза могут наступить тяжелые функциональные заболевания.

Традиции празднования Нового года, Наурыза и Рождества

Наурыз мейрамы - праздник весеннего обновления в Казахстане. По восточному календарю Наурыз - начало нового года, совпадает с днем весеннего равноденствия. Для казахов этот праздник является символом весеннего обновления, торжества любви, плодородия и дружбы.

Исторические сведения об этом празднике встречаются в трудах многих античных и средневековых авторов. По восточному летоисчислению он соответствует иранскому Новому году (Навруз). Из поколения в поколение передавали традиции празднования Наурыза казахи, узбеки, уйгуры. Таджики называли его "Гульгардон" или "Гульнавруз", татары - "Нардуган", а древним грекам он был известен как "Патрих", Корни праздника можно отыскать в древних языческих обрядах. Сама по себе форма празднования с глубокой древности несла в себе принципы любви к природе. Несмотря на давность, этот праздник сохранился в народной памяти, и в настоящее время приобрел новый духовно-этический смысл.

Считалось, что в этот день происходит обновление в природе, гремит первый весенний гром, происходит набухание почек на деревьях, буйно прорастает зелень.

В далеком прошлом казахи называли Наурыз Днем улуса - народа или Великим днем улуса. В народе повелось: чем щедрее будет отмечен праздник Наурыз, тем благополучнее пройдет год. Отсюда - изобилие праздничных обычаев и атрибутов. Накануне праздника весеннего равноденствия люди приводили в порядок жилье, расплачивались с долгами, мирились находившиеся в ссоре, ибо, как утверждали старики, когда Наурыз входит в их дома, все болезни и неудачи должны обходить их стороной.

По древним сказаниям казахов, накануне Нового Дня, днем и ночью по земле ходит старик Қыдыр (Қызыр) Ата, белобородый старик, одетый в белые одежды, который посылает людям счастье и благоденствие.

В ночь перед торжеством в знак пожелания обилия молока, урожая и дождя все емкости наполняли молоком, айраном, зерном, ключевой водой, а в день Наурыза все старались быть в добром расположении духа, при встрече заключали друг друга в объятия, высказывали самые добрые пожелания, чтобы все невзгоды и беды миновали их.

Сказка о потерянном времени

Жил-был мальчик по имени Петя Зубов. Учился он в третьем классе четырнадцатой школы и все время отставал, и по русскому письменному, и по арифметике, и даже по пению.

- Успею! - говорил он в конце первой четверти. - Во второй вас всех догоню.

А приходила вторая - он надеялся на третью. Так он опаздывал да отставал, отставал да и опаздывал и не тужил. Все "успею" да "успею".

И вот однажды пришел Петя Зубов в школу, как всегда с опозданием.

Вбежал в раздевалку. Шлепнул портфелем по загородке и крикнул:

- Тетя Наташа! Возьмите мое пальтишко!

А тетя Наташа спрашивает откуда-то из-за вешалок:

- Кто меня зовет?

- Это я. Петя Зубов, - отвечает мальчик.

- А почему у тебя сегодня голос такой хриплый? - спрашивает тетя Наташа.

- А я и сам удивляюсь, - отвечает Петя. - Вдруг охрип ни с того ни ссего.

Вышла тетя Наташа из-за вешалок, взглянула на Петю, да как вскрикнет:

- Ой!

Петя Зубов тоже испугался и спрашивает:

- Тетя Наташа, что с вами?

- Как что? - отвечает тетя Наташа. - Вы говорили, что вы Петя Зубов, а на самом деле вы, должно быть, его дедушка.

- Какой же я дедушка? - спрашивает мальчик. - Я - Петя, ученик третьего класса.

- Да вы посмотрите в зеркало! - говорит тетя Наташа.

Взглянул мальчик в зеркало и чуть не упал. Увидел Петя Зубов, что

превратился он в высокого, худого, бледного старика. Выросли у него окладистая борода, усы. Морщины покрыли сеткою лицо.

Смотрел на себя Петя, смотрел, и затряслась его седая борода.

Крикнул он басом:

- Мама! - и выбежал прочь из школы.

Бежит и думает:

"Ну, уж если и мама меня не узнает, тогда все пропало".

Прибежал Петя домой и позвонил три раза.

Мама открыла ему дверь.

Смотрит она на Петю и молчит. И Петя молчит тоже. Стоит, выставив свою седую бороду, и чуть не плачет.

- Вам кого, дедушка? - спросила мама наконец.

- Ты меня не узнаешь? - прошептал Петя.

- Простите, нет, - ответила мама.

Отвернулся бедный Петя и пошел куда глаза глядят.

Музыка для Дагни

Григ писал музыку для Дагни Педерсен больше месяца. Началась зима. Туман закутал город по горло. Заржавленные пароходы приходили из разных стран и дремали у деревянных пристаней, тихонько посапывая паром.

Вскоре пошел снег. Григ видел из своего окна, как он косо летел, цепляясь за верхушки деревьев.

Невозможно, конечно, передать музыку словами, как бы ни был богат наш язык.

Григ писал о глубочайшей прелести девичества и счастья. Он писал и видел, как навстречу ему бежит, задыхаясь от радости, девушка с зелеными сияющими глазами. Она обнимает его за шею и прижимается горячей щекой к его седой небритой щеке. «Спасибо!» - говорит она, сама еще не зная, за что она благодарит его.

«Ты как солнце, - говорит ей Григ. - Как нежный ветер и раннее утро. У тебя на сердце расцвел белый цветок и наполнил все твое существо благоуханием весны. Я видел жизнь. Что бы тебе ни говорили о ней, верь всегда, что она удивительна и прекрасна. Я старик, но я отдал молодежи жизнь, работу, талант. Отдал все без возврата. Поэтому я, может быть, даже счастливее тебя, Дагни.

Ты - белая ночь с ее загадочным светом. Ты - счастье. Ты - блеск зари. От твоего голоса вздрагивает сердце.

Да будет благословенно все, что окружает тебя, что прикасается к тебе и к чему прикасаешься ты, что радует тебя и заставляет задуматься»,

Григ думал так и играл обо всем, что думал. Он подозревал, что его подслушивают. Он даже догадывался, кто этим занимается. Это были синицы на дереве, загулявшие матросы из порта, прачка из соседнего дома, сверчок, снег, слетавший с нависшего неба, и Золушка в заштопанном платье.

Каждый слушал по-своему.

Синицы волновались. Как они ни вертелись, их трескотня не могла заглушить рояля.

Загулявшие матросы рассаживались на ступеньках дома и слушали, всхлипывая. Прачка разгибала спину, вытирала ладонью покрасневшие глаза и покачивала головой. Сверчок вылезал из трещины в кафельной печке и поглядывал в щелку за Григом.

Падавший снег останавливался и повисал в воздухе, чтобы послушать звон, лившийся ручьями из дома. А Золушка смотрела, улыбаясь, на пол. Около ее босых ног стояли хрустальные туфельки. Они вздрагивали, сталкиваясь друг с другом, в ответ на аккорды, долетавшие из комнаты Грига.

Этих слушателей Григ ценил больше, чем нарядных и вежливых посетителей концертов.

Капитан Лысенко

Ночь. Вокруг выстрелы и разрывы снарядов. Лысенко сидит на табурете без шапки, с перевязанной головой. Окровавленная венгерка расстегнута.

- Нас окружили, - говорит он сидящим на полу и на скамейке командирам. - Вторые сутки немец сжимает кольцо. - Стукнув кулаком по колену, гневно произносит: - Нет, не удастся им это! Пока жив, ни моста, ни Осташова не отдам. - Его голос устало падает. - Живыми, хлопцы, - ни моста, ни Осташова... Вы понимаете меня?

В это время открывается дверь и, к удивлению всех, входит немецкий офицер с белой повязкой на рукаве. Вытянувшись во фронт, приложив руку к козырьку, он спрашивает на ломаном русском языке:

-Кто здесь есть командир?

-Я, - вставая, отвечает Лысенко.

Немец улыбается, снова прикладывает руку к головному убору.

-Очень, очень приятно, - говорит он. - Я есть парламентер, майор Кендыль.

-Капитан Лысенко.

-Мы с вами знакомы, господин капитан, - говорит немец.

-Как же, господин майор, - иронически улыбаясь в [229] усы, отвечает Лысенко, - слава богу, наша дружба уже четвертые сутки тянется.

-О, дружба! - хохочет немец.

-Чем могу быть полезен, господин майор?

-О, очень многим, очень многим, господин капитан.

-Слушаю вас, господин майор.

-Вам, господин капитан, сопротивляться больше бесполезно.

-Вы так думаете?

-Это есть факт, господин капитан. Вы есть один, нас много. Вашей дивизии нет, мы заняли Волоколамск, завтра возьмем Москву. Мой генерал предлагает вам сдаться. Он обещает вам хорошие условия и пост...

-Передайте вашему генералу, - гневно прерывает Лысенко, - что мы здесь приняли бой не для того, чтобы сдаться. Хорошие условия и пост пусть он предлагает предателям, а я и мои бойцы не предатели. Мы, - оглядывая сидящих командиров, твердо продолжал он, - мы не сдадимся. Мы будем драться!

-Безумно, безумно, господин капитан, как можно...

-Нет, господин майор, по-нашему, разумно драться... - Он поворачивается и приказывает лейтенанту: - Проводите господина майора через нашу линию.

Немец откозырнул.

- Прощайте, господин капитан, ауфвидерзейн!

Когда за немцем закрывается дверь, Лысенко, обращаясь к сидящим командирам, повторяет свои слова:

- Ни моста, ни Осташова, пока мы живы, товарищи!

- Ни моста, ни Осташова! - как клятву, повторяют несколько голосов в темных углах блиндажа...

Семья Житковых

Радушие семьи Житковых изумляло меня. Оно выражалось не в каких-нибудь слащавых приветствиях, а в щедром и неистощимом хлебосольстве. Приходили какие-то молчаливые, пропахшие махор¬кой, явно голодные люди, и их без всяких расспросов усаживали вместе с семьёю за длинный, покрытый клеенкой стол и кормили тем же, что ела семья. А пища у нее была простая, без гурманских причуд: каша, жареная скумбрия, вареная говядина. Обычно обеда¬ли молча и даже как будто насупленно, но за чаепитием становились общительнее, и тогда возникали бурные споры о Льве Толстом, о народничестве. Кроме литературы, в семье Житковых любили математику, ас¬трономию, физику. Смутно вспоминаю какие-то электроприборы в кабинете у Степана Васильевича. Помню составленные им учеб¬ники по математике; они кипой лежали у него в кабинете.

Очень удивляли меня отношения, существовавшие между Сте¬паном Васильевичем и его сыном Борисом: то были отношения двух взрослых, равноправных людей. Борису была предоставлена полная воля, он делал что вздумается - так велико было убеждение родителей, что он не употребит их доверия во зло. И действительно, он сам говорил мне, что не солгал им ни разу ни в чем. Раньше я никогда не видывал подобной семьи и лишь потом, через несколько лет, убедился, что, в сущности, то была очень ти¬пичная для того времени русская интеллигентская трудовая семья, щепетильно честная, чуждая какой бы то ни было фальши, строгая ко всякой неправде. Живо помню, с каким восхищением я, трина¬дцатилетний мальчишка, впитывал в себя ее атмосферу.

Спорт и отдых

В современном мире всѐ больше осознается, что физическая культура - это часть общей культуры человека и общества, и главной целью ее функционирования является формирование личности как высшей ценности современного общества. В Казахстане издревле были известны физические упражнения, игры, развлечения, которые в сегодняшних условиях можно найти во многих видах спорта. Например, «вольная борьба - это наша народная "казахша-курес", с которой знаком каждый мальчишка в любом ауле», - говорит Президент Казахстана Н.А.Назарбаев. Он вспоминает, когда в годы учебы в Днепродзержинске, ему приходилось показывать свое спортивное мастерство: «С ходу провел свою любимую "подсечку", которой терпеливо учил меня отец. ... мгновенный бросок через бедро, и обе лопатки звонко припечатались к брезенту ковра. Парень только головой помотал: ну, ты и даешь, Казахстан!»

В советское время физическая культура на первом этапе развития решала

оздоровительные и общегигиенические проблемы, а также задачи военно-

физической подготовки народа. К началу Великой Отечественной войны отряд физкультурников республики насчитывал 150 тыс. закаленных молодых людей, в том числе более 30 тыс. казахов. Особенно развернулось физкультурно- спортивное движение после войны. Этому способствовало открытие вузов, техникумов, училищ, факультетов физической культуры, спортивных школ, создание спортивных комитетов, обществ, клубов, крупных баз. Если в СССР в 1940 г. стадионов (с количеством мест для зрителей 1,5 тыс. и более) было всего 378, то в 1986 г., уже 3 981, спортивных залов - 83 тыс., плавательных бассейнов - 2 601, в том числе крытых, 1 554. Кроме того, в стране насчитывалось около 600 тыс. стрелковых тиров, футбольных полей, площадок и других спортивных сооружений. Ежедневно все спортивные сооружения могли принять 30 млн. человек. В Казахстане пропускная способность спортивных сооружений на 10 тыс. человек в 1986 г. составляла 1 285 человек, это самая высокая обеспеченность среди всех республик СССР. При этом надо заметить, обеспеченность населения спортивными сооружениями в стране составляла менее одной трети от потребности в них . В СССР было хорошо развито более 70 видов спорта. Ежегодно

проводилось до 500 различных Всесоюзных соревнований, а раз в четыре года - Спартакиада народов СССР. Например, в массовых стартах VIII летней Спартакиады народов СССР (1983 г.) участвовало 95 млн. физкультурников и спортсменов - почти каждый третий житель страны.

Физическая культура близка спортивной культуре, целью которой являются первенства и рекорды, за счет использования физического и

духовного совершенства человека. Спортивная культура - это спортивная

деятельность и ее результат, связанный с высоким спортивным достижением, подготовкой к нему. Спорт, представляя собой уникальный социальный институт развития, распространения и освоения культуры двигательной деятельности человека и человечества, идет рука об руку с физической культурой. Однако всѐ же с момента возрождения Олимпийских игр, особенно с 16 июня 1894 г., когда был учрежден Международный Олимпийский комитет (МОК), началось развитие спорта высоких достижениях, т.е. олимпийского спорта. Широкий размах физкультурного движения в СССР явился прочной основой успешных выступлений советских спортсменов на международных соревнованиях, особенно в Олимпийских играх. Если в 1952 г., когда советские спортсмены впервые приняли участие в Олимпийских играх, было завоевано медалей: золотых - 22, серебряных - 30, бронзовых - 19, то уже 1980 г. на XXII Олимпиаде в Москве, соответственно, 90, 75, 52. В составе сборной СССР приняли участие 19 спортсменов из Казахстана, из которых 16 вернулись с медалями. Они завоевали 6 золотых, 3 серебряных, 7 бронзовых медалей .

В постсоветский период Казахстан, став независимым, продолжал уделять

внимание физической культуре и спорту. Однако если сравнить с советским периодом, то, конечно, массовому спорту стало уделяться меньше внимания. Например, если в 1989 г. в республике было 636 детско-юношеских спортивных школ (ДЮСШ), то в 2012 г. - только 418. А ведь именно они являются главной базой спортивного движения республики.

Однако спорт высших достижений имеет очень высокие показатели. За

годы независимости Казахстан воспитал 63 призѐра летних и зимних

Олимпийских игр, в том числе, 18 олимпийских чемпионов. 116 казахстанцев стали обладателями призовых мест на различных чемпионатах мира. На ХХХ летних Олимпийских играх в Лондоне (2012 г.) наши спортсмены заняли 12-е место среди 205 национальных сборных. В Историю Олимпиады вошли чемпионы и призѐры из Казахстана Александр Винокуров, Серик Сапиев, Илья Ильин, Светлана Подобедова, Зульфия Чиншанло, Майя Манеза, Ольга Рыпакова, Адильбек Ниязымбетов, Даниял Гаджиев, Иван Дычко, Гюзель, Манюрова, Марина Вольнова, Акжурек Танатаров.

Мир труда

Труд - это деятельность, направленная на развитие человека и преобразование ресурсов природы в материальные, интеллектуальные и духовные блага. Такая деятельность может осуществляться либо по принуждению, либо по внутреннему побуждению, либо по тому и другому.

По определению А.Маршалла, труд - это всякое умственное и физическое усилие, предпринимаемое частично или целиком с целью достижения какого-либо результата, не считая удовлетворения получаемого непосредственно от самой проделанной работы.

Человек создавая новый продукт сознательно и последовательно выполняет трудовые действия, используя физическую и умственную энергию своего организма.

Предмет труда включает:

сырьевые материалы;

средства труда;

затраты живого труда.

Результатом взаимодействия этих трех составляющих является продукт труда - новое вещество природы, приспособленное к потребностям человека.

Космос

Освоение космоса занимает стратегически важное место в развитии Казахстана, является одним из основных ресурсов, что способствует вхождению республики в ряд мировых космических держав. На территории республики находится уникальное сооружение - космодром Байконур, который входит в число стратегически важных объектов страны. Отсюда в свой первый полет в космос отправился казахстанец.

При этом космодром Байконур является знаковым объектом сотрудничества и взаимоотношений между Казахстаном и Россией.

История Байконура началась еще в середине 50-х годов прошлого века, когда было принято решение о создании в казахской степи первого космического комплекса, хотя ни одна страна на Земле не имела опыта строительства подобных объектов. Космодром - сложнейшая в технологическом смысле конструкция - должен был быть построен в кратчайшие сроки в удаленном от промышленных центров районе. Обследовались Дальний Восток, Северный Кавказ и прикаспийские степи. В итоге выбор пал на Казахстан - район Тюра-Там, в который были направлены лучшие ученые и специалисты в области космических исследований.

Это место имело ряд преимуществ: малонаселенность не только в районе космодрома, но и по трассе запускаемых ракет, равнинная полупустынная местность, наличие крупнейшей среднеазиатской реки Сыр-Дарьи, проходящие вблизи железнодорожная магистраль и автомобильная трасса, более трехсот солнечных дней в году и, главное, - близость к экватору, дающая возможность использовать для запусков дополнительную скорость вращения Земли. 2 июня 1955 года директивой Генерального штаба Советской Армии была утверждена организационно-штатная структура. Эта дата и вошла в историю как день рождения космодрома.

Результатом кропотливых и титанических трудов ученых стало выведение на орбиту первого искусственного спутника Земли, полет первого космонавта планеты, первый выход человека в открытый космос, запуск к Луне и планетам Солнечной системы первых исследовательских автоматических станций.

Тем самым космодром открыл новую страницу в истории человечества и мирового научно-технического прогресса. Байконур по сути стал первой космической гаванью Земли, и именно с ним неразрывно связаны наиболее впечатляющие достижения в области науки, техники, высоких технологий.

Вплоть до распада СССР космодром Байконур принадлежал Министерству обороны СССР - Ракетным войскам стратегического назначения, Военно-космическим силам.

В 1991 году он перешел в собственность Республики Казахстан. В настоящее время этот космодром использует Россия совместно с Казахстаном.

В юридическом и историческом плане город Байконур уникален. Он является административно-территориальной единицей Республики Казахстан, функционирующей в условиях аренды. На ее период в отношениях с Российской Федерацией Байконур наделяется статусом, соответствующим городу федерального значения РФ, с особым режимом функционирования объектов и проживания граждан.

На космическом комплексе действует двойная юрисдикция: Казахстана и России. Это означает паритетность и равноправие государственных органов, работающих во всех основных социально-политических сферах. Так, в Байконуре два управления внутренних дел: российское и казахстанское, две прокуратуры. В городе российская администрация, но ее глава назначается на должность совместным решением президентов двух стран. В настоящее время гражданский персонал космодрома составляет 8,5 тыс. человек, более 2,5 тыс. из них являются гражданами Казахстана. В городе же проживает 68,5 тыс. человек, из них 53% - граждане Казахстана, 43% - России, 4% - граждане других государств.

Координация всех работ на Байконуре, а также обеспечение содержания и эксплуатации объектов космодрома, использующихся для реализации российских военно-космических программ, возложены на Министерство обороны РФ. Всем тем, что относится к реализации Федеральной космической программы России, занимается Российское космическое агентство. Для координации и руководства работой предприятий и организаций промышленности, организации их взаимодействия со службами военной части космодрома при Российском авиакосмическом агентстве создан и функционирует Центр эксплуатации объектов наземной космической инфраструктуры.

В общей сложности с космодрома за его более чем полувековую историю было запущено около 2500 ракет, свыше 3000 космических аппаратов, стартовало на орбиту более 130 космонавтов. Было создано несколько десятков технологических и стартовых комплексов для сборки, подготовки и пусков ракет-носителей «Союз», «Протон», «Циклон», «Зенит», «Энергия-Буран» и других.

Биоразнообразие и исчезновение

Что такое биоразнообразие?

Биоразнообразие лежит в основе жизни на Земле и отражает все разнообразие биоты - от генетического строения растений и животных до культурного многообразия.Какое значение для здоровья людей имеет биоразнообразие?

Люди зависят от биоразнообразия в своей повседневной жизни, но эта зависимость не всегда бывает очевидна и оценена по достоинству. В конечном итоге, здоровье человека зависит от продуктов и услуг экосистем (таких как наличие пресной воды, пищевых продуктов и источников топлива), которые являются необходимыми элементами хорошего здоровья человека и продуктивных источников существования. Потеря биоразнообразия может оказать значительное прямое воздействие на здоровье человека в случаях, когда услуги экосистем более не удовлетворяют надлежащим образом общественные потребности. Изменяющиеся услуги экосистем оказывают косвенное воздействие на средства к существованию, доход, местную миграцию, а иногда могут даже приводить к политическим конфликтам.Кроме того, биофизическое разнообразие микроорганизмов, флоры и фауны предоставляет обширные знания, которые дают важные преимущества для таких наук, как биология, медицина и фармакология. Значительные медицинские и фармакологические открытия сделаны благодаря более глубокому пониманию биоразнообразия Земли. Потеря биоразнообразия может ограничить возможности для открытия потенциальных лекарств от многих болезней и нарушений здоровья. В настоящее время растут опасения в отношении последствий исчезновения биоразнообразия и происходящих в нем изменений для здоровья. Изменения в биоразнообразии воздействуют на функционирование экосистем, а значительные разрушения экосистем могут сказываться на продуктах и услугах экосистем, необходимых для поддержания жизни. Потеря биоразнообразия означает также и то, что мы теряем многие существующие в природе химические вещества и гены, которые еще не открыты, но уже предоставили человечеству огромные преимущества для здоровья. Биоразнообразие играет решающую роль в питании человека путем его воздействия на производство пищевых продуктов в мире, так как оно обеспечивает устойчивую продуктивность почв и генетические ресурсы для всех сельскохозяйственных культур, домашнего скота и морепродуктов, вылавливаемых для употребления в пищу. Одной из основополагающих детерминант здоровья является доступ к достаточному количеству разнообразных пищевых продуктов, имеющих питательную ценность. Питание и биоразнообразие связано на многих уровнях: на уровне экосистемы, где производство пищевых продуктов является услугой экосистемы; на уровне отдельных видов в рамках экосистем и генетического разнообразия внутри отдельных видов. Для обеспечения здорового местного питания с достаточными средними уровнями потребления питательных веществ необходимо поддерживать высокие уровни биоразнообразия. Усиленное и улучшенное производство пищевых продуктов на основе ирригации, применения удобрений, защиты растений (с помощью пестицидов) или внедрения разнообразных сельскохозяйственных культур и моделей их возделывания оказывает воздействие на биоразнообразие и, тем самым, на глобальное состояние, обусловленное питанием, и здоровье людей.

Основные процессы, воздействующие на резервуары и передачу инфекционных болезней, включают вырубку лесов; изменение землепользования; управление водными ресурсами, например посредством строительства дамб, ирригации, бесконтрольной урбанизации или беспорядочных городских застроек; устойчивость к химическим пестицидам, используемым для борьбы с некоторыми переносчиками болезней; неустойчивость и изменение климата; миграцию, международные поездки и торговлю; а также случайное или преднамеренное внедрение человеком патогенных микроорганизмов.

Климат является неотъемлемой составной частью функционирования экосистем, а результаты воздействия климатических условий на наземные и морские экосистемы прямо и косвенно сказываются на здоровье человека. На морское биоразнообразие влияет окисление океана, связанное с уровнями углерода в атмосфере. На наземное биоразнообразие влияет неустойчивость климата, проявляющаяся в экстремальных погодных явлениях (таких как засухи, наводнения), которые оказывают прямое воздействие на состояние и продуктивность экосистемы и наличие ее продуктов и услуг для человека. Более длительные изменения климата воздействуют на жизнеспособность и состояние экосистем, вызывая сдвиги в распределении растений, патогенных микроорганизмов, животных и даже поселений человека.

Еда

Еда - это очень важная составляющая в нашей жизни. Мы едим для того, чтобы поддерживать наше тело в нормальном состоянии. Нехватка пищи приводит к истощению организма наряду с психическими проблемами, такими как депрессия и апатия.Однако переедание также не приносит никакой пользы. Лишний вес может даже нанести больший вред, нежели недостаток веса. Причина этого заключается в том, что толстый человек в основном потребляет тяжелую и жирную пищу, полностью пренебрегая правилами здорового питания. Люди с избыточным весом не могут похвастаться хорошим здоровьем. В целом, они склонны к различным видам заболеваний - от сердечных и сосудистых до хронических.Поэтому, в первую очередь мы должны выучить основные правила здорового питания. Это очень просто. Еда, богатая калориями разрешена только в небольшом количестве. Так сказать, нужно знать меру. Потребление алкоголя в избыточном количестве также запрещено.Тогда какие же продукты мы должны покупать? В первую очередь это молочные продукты и овощи (а также фрукты). Кроме того, мы должны потреблять зелень, крупы (каши) и отварное мясо, в частности куриное мясо. К тому же общее потребление калорий не менее важно. Для обычного человека это число не должно превышать 2000 для женщин и 2500 для мужчин.

Искусство

Можно ли одной исчерпывающей формулой определить, что такое искусство? Нет, конечно. Искусство - это очарование и колдовство, это выявление смешного и трагедийного, это мораль и безнравственность, это познание мира и человека. В искусстве человек создаёт свой образ как нечто отдельное, способное существовать вне его самого и остаться после него как его след в истории. Момент обращения человека к творчеству, быть может, является величайшим открытием, не имеющим себе равного в истории. Ведь через искусство каждый отдельный человек и народ в целом осмысляет свои особенности, свою жизнь, своё место в мире. Искусство позволяет соприкоснуться с личностями, народами и цивилизациями, отдалёнными от нас временем и пространством. И не просто соприкоснуться, а узнать и понять их, потому что язык искусства универсален, и именно он даёт возможность человечеству ощутить себя как единое целое. Вот почему ещё с глубокой древности сформировалось отношение к искусству не как к развлечению или забаве, а как к могучей силе, способной не только запечатлеть образ времени и человека, но и передать его потомкам.

Научные открытия и технологии

Наука - сфера человеческой деятельности, функция которой - выработка и теоретическая систематизация знаний о действительности; включает как деятельность по получению нового знания, так и ее результат - сумму знаний, лежащих в основе научной картины мира; обозначение отдельных отраслей научного знания. Непосредственные цели - описание, объяснение и предсказание процессов и явлений действительности на основе открываемых наукой законов. Система науки условно делится на естественные, общественные, гуманитарные и технические науки. Зародившись в древнем мире, начала складываться с 16 - 17 вв. и в ходе исторического развития превратилась в важнейший социальный институт, оказывающий значительное влияние на все сферы общества и культуру в целом. Объем научной деятельности с 17 в. удваивается примерно каждые 10-15 лет (рост числа открытий, научной информации, числа научных работников). В развитии науки чередуются экстенсивные и революционные периоды - научные революции, приводящие к изменению ее структуры, методов познания, а также форм ее организации; для науки характерно сочетание процессов ее дифференциации и интеграции, развития фундаментальных и прикладных исследований.

Культура народов мира

Нужно учиться русской грамоте. Духовные богатства, знания, искусство и другие несметные тайны хранит в себе русский язык. Чтобы избежать пороков русских, перенять их достижения, надо изучить их язык, постичь их науку. Русский язык откроет нам глаза на мир. Изучив язык и культуру других народов, человек становится равным среди них, не унижается никчемными просьбами. Русская наука, культура - ключ к мировым сокровищницам. Владеющему этим ключом все другое достанется без особых усилий.

Нужно учиться, чтобы узнать то, что знают другие народы, чтобы стать равными среди них, чтобы стать защитой и опорой для своего народа. Ссорясь с родственниками, некоторые восклицают: "Чем терпеть ваши обиды, отдам сына в солдаты, а сам отращу волосы и бороду!" Не боятся такие люди ни божьей кары, ни людского позора. Чего может достичь отпрыск такого человека, если даже и получит образование? Да и многое ли даст ему это образование? Далеко ли уйдет он от других? Учатся абы как: пришел, посидел, ушел. Никакого стремления, никакого усердия. Отец с трудом соглашается отдать ребенка в учение, когда кто-то другой берет на себя все расходы.

Мой тебе совет - можешь не женить сына, не оставлять ему богатых сокровищ, но обязательно дай ему русское образование, если даже придется расстаться тебе со всем нажитым добром. Этот стоит любых жертв.

Бога почитай, людей стыдись! Если хочешь, чтобы сын твой стал человеком, отдай его в учение! Не жалей добра!

Останется он необразованным негодяем, кому от этого польза? Станет ли он утешением для тебя? Будет ли счастлив сам? Облагодетельствует ли свой народ?

Волчица Акбара

И наступил тот день...

Но ему предшествовала ночь, когда Акбара вернулась в свое старое

логово. Впервые после гибели Ташчайнара. Одинокая волчица избегала старого логова под свесом скалы - знала, что оно пусто и что там ее никто не ждет. И все-таки однажды исстрадавшейся Акбаре захотелось вдруг побежать знакомым путем, юркнуть через лазы в логово - а вдруг там ждут ее детеныши. Не справилась она с искушением, поддалась самообману.

Акбара бежала как сумасшедшая, не разбирая пути, по воде, по камням, мимо ночных костров, засветившихся на летних стойбищах, мимо злобных собак, а вдогонку ей громыхали выстрелы...

Так бежала она, одинокая и обезумевшая, по горам под высокой, стоявшей в небе луной... И когда добежала до логова, так заросшего новой порослью травы и барбариса, что и не узнать, не посмела войти в свое давно осиротевшее, забытое жилье... А перебороть себя, уйти прочь тоже не было сил... И вновь обратилась Акбара к волчьей богине Бюри-Ане и долго плакалась, скуля и воя, долго жаловалась на свою горемычную судьбу и просила богиню взять ее к себе на луну, туда, где нет людей...

Парадокс

Для чего собственно создан человек, об этом мы с братом получили некоторое понятие довольно рано. Мне, если не ошибаюсь, было лет десять, брату около восьми. Сведение это было преподано нам в виде краткого афоризма, или, по обстоятельствам, его сопровождавшим, скорее парадокса.

Итак, кроме назначения жизни, мы одновременно обогатили свой лексикон этими двумя греческими словами.

Извините,- повернулся вдруг феномен к моей матери...- Человек кормится, как может.

В его голосе была какая-то особенная, жалкая нота. Доктор вдруг выпустил бесконечную струйку синего дыма и, вынув серебряную монету, кинул ее на мостовую. Феномен поднял ее, поднес ко рту и сказал:

- Пан доктор, я отдам это первому бедняку, которого встречу... Поверьте слову Яна Залуского. Ну, что же ты стал, продолжай,- накинулся он вдруг на своего долгоусого провожатого.

Впечатление этой сцены еще некоторое время держалось в толпе, пока феномен принимал ногами пищу, снимал с себя куртку и вдевал нитку в иглу.

- Наконец, уважаемые господа,- провозгласил долгоусый торжественно, - ногами он подписывает свое имя и фамилию.

- И пишу поучительные афоризмы,- живо подхватил феномен.- Пишу поучительные афоризмы всем вообще или каждому желающему порознь, ногами, за особую плату, для душевной пользы и утешения. Если угодно, уважаемые

господа. Ну, Матвей, доставай канцелярию. Долгоусый достал из сумки небольшую папку, феномен взял ногой перо и легко написал на бумаге свою фамилию: "Ян Криштоф Залуский, шляхтич-феномен из Заславского повета".

- А теперь,- сказал он, насмешливо поворачивая голову,- кому угодно получить афоризм!?.. Поучительный афоризм, уважаемые господа, от человека, знающего настоящее, прошедшее и будущее.

Острый взгляд феномена пробежал по всем лицам, останавливаясь то на одном, то на другом, точно гвоздь, который он собирался забить глубоко в того, на ком остановится его выбор. Я никогда не забуду этой немой сцены. Урод сидел в своей тележке, держа гусиное перо в приподнятой правой ноге,

как человек, ожидающий вдохновения. Было что-то цинически карикатурное во всей его фигуре и позе, в саркастическом взгляде, как будто искавшем в толпе свою жертву. Среди простой публики взгляд этот вызывал тупое смятение, женщины прятались друг за друга, то смеясь, то как будто плача. Пан Уляницкий, когда очередь дошла до него, растерянно улыбнулся и выразил

готовность достать из кармана еще монету. Долгоусый проворно подставил шляпу... Феномен обменялся взглядом с моим отцом, скользнул мимо Дударова, почтительно поклонился матери, и внезапно я почувствовал этот взгляд на себе...

- Подойди сюда, малец,- сказал он,- и ты тоже,- позвал он также брата.

Все взгляды обратились на нас с любопытством или сожалением. Мы рады были бы провалиться сквозь землю, но уйти было некуда; феномен пронизывал нас черными глазами, а отец смеялся.

- Ну, что ж, ступайте,- сказал он таким тоном, каким порой приказывал идти в темную комнату, чтобы отучить от суеверного страха.

И мы оба вышли с тем же чувством содрогания, с каким, исполняя приказ, входили в темную комнату... Маленькие и смущенные, мы остановились против тележки, под взглядом странного существа, смеявшимся нам навстречу. Мне

казалось, что он сделает над нами что-то такое, от чего нам будет после стыдно всю жизнь, стыдно в гораздо большей степени, чем в ту минуту, когда мы слезали с забора под насмешливым взглядом Павла... Может быть, он расскажет... но что же? Что-нибудь такое, что я сделаю в будущем, и все будут смотреть на меня с таким же содроганием, как несколько минут назад при

виде его уродливой наготы... Глаза мои застилались слезами, и, точно сквозь туман, мне казалось, что лицо странного человека в тележке меняется, что он смотрит на меня умным, задумчивым и смягченным взглядом, который становится все мягче и все страннее. Потом он быстро заскрипел пером, и его нога

протянулась ко мне с белым листком, на котором чернела ровная, красивая строчка. Я взял листок и беспомощно оглянулся кругом.

- Прочитай,- сказал, улыбаясь, отец.

Я взглянул на отца, потом на мать, на лице которой виднелось несколько тревожное участие, и механически произнес следующую фразу:

- "Человек создан для счастья, как птица для полета"...

Я не сразу понял значение афоризма и только по благодарному взгляду, который мать кинула на феномена, понял, что все кончилось для нас благополучно.

Отцы и дети: диалог и конфликт поколений

Как сохранить гармонию отношений между родителями и детьми?

Единственная цель каждого родителя - это воспитание своего ребенка в нормальной психической обстановке, создание полноценного человека. Для этого очень важно установить между членами семьи настоящие гармоничные отношения.

Гармония между родителями и ребенком может существовать, для этого вовсе не стоит идти на поводу и исполнять любое желание ребенка. Конечно, всякое может случиться в жизни: родители могут быть недовольны, отругать, накричать, даже запретить ребенку что-либо. Все эти действия легко могут привести к семейному конфликту. Однако, какая бы ситуация не возникла, не забывайте главного: самым действенным методом является именно характер ваших взаимоотношений с детьми, начиная с самого рождения и заканчивая периодом юности.

Враждебность детей может быть значительно снижена, если родители будут обращать внимание на потребности своего ребенка. Психологи отмечают, что именно этот факт очень хорошо сказывается на хорошей эмоциональной привязанности детей к родителям и наоборот. Так вырабатывается послушание, основу которого составляет любовь. Помните, отношения без доверия и любви невозможно назвать настоящими отношениями. Именно любовь помогает детям преодолеть возникающее в детском возрасте чувство недоверия и страха перед родителями.

Но ребенок взрослеет, а вместе с тем появляются новые проблемы, для решения которых родителями должна вырабатываться новая тактика поведения, способствующая их сближению с детьми. Так они могут не только помочь своему чаду преодолеть возникающие трудности, сопутствующие взрослению, но и развить в ребенке уверенность в себе, самостоятельность, сформировать в себе личность.

Часто случается, что в семье уже происходят конфликты и присутствует полное непонимание в отношениях. В этом случае огромную роль будет играть умение матери найти общий язык со своим чадом, провести правильный диалог, создать в семье атмосферу доверия и взаимопонимания. Только зная проблемы детей, их чувства и страхи, конфликт может быть улажен и больше не допущен.

Помните, отзывчивость ребенка будет намного гибче, а в семье будет установлена атмосфера доверия, близости и диалога, если родители будут внимательно прислушиваться к ребенку, принимать во внимание этапы его взросления и особенности развития.

Молодежь и средства массовой информации

Живя в современном мире, мы постоянно сталкиваемся со средствами массовой информации. Они настолько прочно основались в нашей повседневности, что мы даже представить себе не можем своего существования без них. Для нас стало, довольно, обыденным смотреть последние новости по любимому телеканалу, узнавать счёт футбольного матча на спортивном сайте через Интернет, слушать прогноз погоды на день на волнах полюбившейся FM - радиостанции. Средства массовой информации не только отражают происходящие в стране процессы, но и оказывают влияние на формирование мировоззрения у молодежи, принимают на себя распространение и создание соответствующих норм поведения, социальных ценностей и целей. Тысячу лет назад человек владел четырьмя видами коммуникации - устной речью, музыкой, живописью и письменностью. Затем, нарастая по темпам, происходят процессы "размножения" средств коммуникации. В XV веке появляется печатная книга, в XVII - газеты и журналы. В XIX веке начинается новый революционный этап - изобретены фотография, радио, телефон, кино, грамзапись. В XX веке темпы "размножения" нарастают лавинообразно: широко распространяются телевидение, магнитозапись, видео, компьютерные системы, оперативная полиграфия (ксерокс и т. д.), космическая связь. Причем, в настоящее время на первое место вышли электронные средства массовой коммуникации, значительно потеснив письменные. Можно, нажав кнопку сидя перед телевизором, заказать товар, высказать мнение (да, нет, не знаю), получить на экране информацию о ценах товаров, расписаниях транспорта. Что заставляет обратиться к СМИ?

Глобализация

Глобализация - это усиливающаяся интеграция экономик и обществ во всем мире.

Глобализация - это неизбежное явление в истории человечества, заключающееся в том, что мир в результате обмена товарами и продуктами, информацией, знаниями и культурными ценностями становится более взаимосвязанным. Однако за последние десятилетия темпы этой глобальной интеграции стали гораздо более высокими и впечатляющими благодаря беспрецедентным достижениям в таких сферах, как технологии, средства связи, наука, транспорт и промышленность.

Хотя глобализация ускоряет развитие человечества и является его следствием, она представляет собой непростой процесс, к которому нужно приспосабливаться и который создает серьезные проблемы и трудности. Такие быстрые темпы перемен могут принять угрожающий характер, и большинство стран пытаются их контролировать или управлять ими.

Что такое закон?

Каждый день мы сталкиваемся с законом в повседневной жизни. Он регулирует многие процессы, о которых мы не задумываемся - покупки в магазине, оплата проезда в общественном транспорте. От СМИ мы узнаем, что кто-то в очередной раз принял закон о чем-то. Однако мы не часто задумываемся, что же такое закон на самом деле и почему само его наличие так важно для общества в целом и для каждого из нас.

Что такое закон?Закон можно определить как философскую категорию, которая представляет собой непрерывную, необходимую, устойчивую, повторяющуюся связь между объектами. Тем самым закон противостоит хаосу и представляет собой правильный ход вещей, тот ход, который обеспечивает гармонию и баланс. Со времен появления в человеческой жизни субординации, иерархии, человек нуждается в регулировании его отношений с обществом.

В целях упорядочивания и поддержания нормального функционирование жизнедеятельности общества, человеку понадобились определенные регуляторы общественных отношений. Эта необходимость также утвердилась с момента расслоения общества, поскольку до этого главной целью человека было лишь выживание, а когда основной целью стало развитие его социальной структуры, то вопросы распределения, присвоения и потребления ресурсов стали нуждаться в регламентации.

Лингвистически термин «закон» был закреплен на латыни, в то же время произошло закрепление термина «право», что позволяло определить различия между ними. Некоторые утверждают, что данное слово берет свои корни из фраз: ставить на место, приводить в порядок, однако более правильной представляется точка зрения, согласно которой, слово берет свои корни от глагола (читать), поскольку слово само по себе употребляли не так часто, как словосочетание lex scriptum (писаный закон), право именовалось словом, синонимом которого было слово «справедливость».

Чтения

Надо ли знать природу?

Знать природу, знать её законы должны все люди, чем бы они ни занимались, где бы ни жили.

Человек, не разбирающийся в природе, не понимающий, как всё в ней зависит одно от другого, может наделать много бед.

Я перескажу коротко одну сказку Виталия Валентиновича Бианки. Называется она «Сова».

Обидел старик сову. Рассердилась сова и сказала старику, что больше не будет у него на лугу ловить мышей. Но старик не обратил на это внимания - не будешь и не надо. Перестала сова ловить мышей, и осмелели мыши. Стали гнезда шмелей разорять. Но и тут не понял ничего старик. Улетели шмели, и некому стало клевер опылять. Перестал расти на лугу у старика клевер, нечем стало кормить корову. И не стало у коровы молока. Вот тогда-то и пошел дед к сове просить у неё прощения.

Смысл этой сказки не только в том, что нельзя обижать друзей. Смысл еще и в том, что в природе всё крепко-накрепко связано между собой.Казалось бы, какое имеет отношение сова к молоку? А вот, оказывается, имеет - через мышей, через шмелей, через клевер - к корове и к молоку.

Вот почему надо знать природу!

Необыкновенное гнездо

Мы с Вовкой забрели в густой березняк. Над головой громко и надоедливо стрекотала сорока, перелетая за нами с дерева на дерево. Мы уже начали выбираться из зарослей, как вдруг Вовка хватает меня за руку и показывает. А там, в листве, висит большой такой тяжёлый комок из веток и сучков.

- Давай я залезу и посмотрю, - говорит Вовка. Это было бы самое простое. Но залезть нельзя. Во-первых, потому что дерево не очень толстое - может не выдержать. Во-вторых, вдруг гнездо пустое. Хозяин же, увидев у гнезда человека, улетит надолго или вообще бросит гнездо.

Мы решили подождать и устроились в кустах. Но к гнезду не прилетали.

- Пойдём отсюда, - говорит Вовка.

Мы отошли довольно далеко, как вдруг стрекотание стихло. Мы оглянулись и сразу заметили подлетавшую к гнезду птицу с длинным чёрным хвостом, чёрными короткими крыльями, белой спиной и грудью.

Вот удивительно! Оказывается, такое необыкновенное гнездо построила самая обыкновенная… сорока!

Радужные капли-серёжки

Дождь старательно подвешивает на каждую сосновую иголку прозрачную каплю-серёжку. Они долго висят, украшая сосны.

Дождь перестал. Всё стихло, как будто замерло.Солнечный луч, блеснув, на миг озарил капли. Они засветились всеми цветами радуги.

Но вот слегка подул ветерок. Посыпались с сосновых иголок, словно слезинки, радужные серёжки. Ещё порыв. Другой. Сильнее закачались верхние ветки, обильно посыпались капли, облегчая от тяжести зелёные сосновые иглы. Ни одной серёжки. Сосны обмылись, встрепенулись и, посвежевшие, шумят.

Сказка о Гусыне

В жаркий летний день вывела гусыня своих маленьких желтеньких гусят на прогулку. Она показывала деткам большой мир. Этот мир был зеленым и радостным - перед гусятами раскинулся огромный луг. Гусыня учила деток щипать нежные стебельки молодой травки.

Вдруг появились темные тучи, на землю упали первые капли дождя. А потом посыпались крупные, как воробьиные яички, градинки. Гусята прибежали к маме, она подняла крылья и прикрыла ими своих детей. Под крыльями было тепло и уютно, гусята слышали, как будто бы откуда-то издалека доносится грохот грома, вой ветра и стук градинок. Им даже стало весело: за материнскими крыльями творится что-то страшное, а они в тепле и уюте.

Потом все утихло. Гусятам хотелось поскорее на зеленый луг, но мать не поднимала крылья. Гусята требовательно запищали: выпускай нас, мама.

Мать тихо подняла крылья. Гусята выбежали на траву. Они увидели, что у матери изранены крылья, вырваны многие перья. Мать тяжело дышала. Но мир вокруг был таким радостным, солнышко сияло так ярко и ласково, жучки, пчелы, шмели пели так красиво, что гусятам почему-то и в голову не пришло спросить: «Мама, что с тобой?» И когда один, самый маленький и слабенький гусенок подошел к маме и спросил: «Почему у тебя изранены крылья?» - она тихо ответила: «Все хорошо, мой сын».

Желтенькие гусята рассыпались по траве, и мать была счастлива.

Три розы

Давным-давно жил молодой поэт. В саду перед его домом цвели прекрасные розы. Три красные розы были там самые красивые. Эти розы любили слушать песни молодого поэта. Однажды ночью поэт гулял по саду. Вдруг он услышал чей-то голос. Кто-то пел его песню. Он осмотрел весь сад, но никого не увидел.

На следующую ночь поэт опять услышал этот голос. Он долго ходил по саду и, наконец, увидел прекрасную девушку.

- Кто ты? Откуда ты знаешь мои песни? - спросил он.

- Я одна из трёх роз, которые цветут около твоего дома. Когда поднимется солнце, я снова стану розой. Вот уже появилась роса. Мне надо спешить, - сказала девушка.

Поэт сказал: - «Подожди! Останься со мной. Я хочу и днём слышать твой голос».

- Сейчас я не могу остаться. Но если утром ты узнаешь меня среди роз, я снова превращусь в девушку. Только не ошибись. Если ты ошибёшься, я навсегда останусь розой.

Девушка сказала это и исчезла. Утром поэт подошёл к кусту роз. Все розы были прекрасные и похожие друг на друга. Он долго смотрел на одну из них. Вдруг он радостно крикнул: «Это ты!».

И тут роза превратилась в прекрасную девушку.

Как поэт узнал свою розу?

Детский врач

Юрий решил стать врачом. Он поступил в медицинский институт.

Учиться было трудно, но интересно.

Он успешно окончил институт и стал детским врачом. Степанову понравилась работа врача. Он полюбил свою новую специальность, полюбил детей. Два года Юрий работал в детской больнице. Но однажды случилось несчастье. В больнице умерла маленькая девочка. Степановне мог помочь ей, потому что девочка была тяжело больна. Но мать девочки сказала Степанову, что он не имеет права быть детским врачом, потому что он не понимает, что значит потерять ребёнка. Женщина была не права, но Юрий не мог забыть её слова. И тогда он решил, что сделал ошибку, когда выбрал профессию врача.

Юрий Степанов ушёл из больницы, уехал в другой город и начал работать на заводе. На его новой работе никто не знал, что раньше он работал врачом.

Однажды Степанов пришёл в гости к своему товарищу. У того был маленький сын. Товарищ Степанова сказал ему, что мальчик плохо себя чувствует. Когда Юрий увидел мальчика, он понял, что ребёнок серьёзно болен. Юрий внимательно осмотрел мальчика и сказал, какие лекарства он должен принимать. Отец мальчика очень удивился, и тогда Степанов рассказал ему историю своей жизни. Товарищ сказал: «Ты неправ. Ты должен вернуться и работать врачом. Дети ждут тебя».

Степанов вернулся в больницу. Он снова стал работать врачом. Дети очень любят своего врача. Но они не знают, какая трудная и интересная жизнь была у этого человека.

Верхом на ядре

Впрочем, во время войны мне довелось ездить верхом не только на конях, но и на пушечных ядрах. Произошло это так. Мы осаждали какой-то турецкий город, и понадобилось нашему командиру узнать, много ли в том городе пушек. Но во всей нашей армии не нашлось храбреца, который согласился бы незаметно пробраться в неприятельский лагерь. Храбрее всех, конечно, оказался я.

Я встал рядом с огромнейшей пушкой, которая палила по турецкому городу, и, когда из пушки вылетело ядро, я вскочил на него верхом и лихо понесся вперед. Все в один голос воскликнули:

- Браво, браво, барон Мюнхаузен!

Сперва я летел с удовольствием, но, когда вдали показался неприятельский город, меня охватили тревожные мысли."Гм! - сказал я себе. - Влететь-то ты пожалуй влетишь, но удастся ли тебе оттуда выбраться? Враги не станут церемониться с тобою, они схватят тебя, как шпиона, и повесят на ближайшей виселице. Нет, милый Мюнхаузен, надо тебе возвращаться, покуда не поздно!"

В эту минуту мимо меня пролетало встречное ядро, пущенное турками в наш лагерь. Недолго думая, я пересел на него и как ни в чем не бывало помчался обратно. Конечно, во время полета я тщательно пересчитал все турецкие пушки и привез своему командиру самые точные сведения об артиллерии врага.

Что я люблю

Я очень люблю лечь животом на папино колено, опустить руки и ноги и вот так висеть на колене, как белье на заборе. Еще я очень люблю играть в шашки, шахматы и домино, только чтобы обязательно выигрывать. Если не выигрывать, тогда не надо.

Я люблю слушать, как жук копается в коробочке. И люблю в выходной день утром залезать к папе в кровать, чтобы поговорить с ним о собаке: как мы будем жить просторней, и купим собаку, и будем с ней заниматься, и будем ее кормить, и какая она будет потешная и умная, и как она будет воровать сахар, а я буду за нею сам вытирать лужицы, и она будет ходить за мной, как верный пес.

Я люблю дышать носом маме в ушко. Особенно я люблю петь и всегда пою очень громко.

юблю стоять перед зеркалом и гримасничать, как будто я Петрушка из кукольного театра. Шпроты я тоже очень люблю.

Очень люблю звонить по телефону.

Когда я читаю, я люблю грызть сухарь или еще что-нибудь.

Я люблю гостей.

Я люблю посмеяться... Иногда мне нисколько не хочется смеяться, но я себя заставляю, выдавливаю из себя смех - смотришь, через пять минут и вправду становится смешно.

Когда у меня хорошее настроение, я люблю скакать. Однажды мы с папой пошли в зоопарк, и я скакал вокруг него на улице, и он спросил:

- Ты что скачешь?

А я сказал:

- Я скачу, что ты мой папа!

Он понял!

Люблю ходить в кафе - есть мороженое и запивать его газированной водой. От нее колет в носу и слезы выступают на глазах.

Очень люблю лошадей, у них такие красивые и добрые лица.

Я много чего люблю!

Два брата

Жили- были два мальчика - Витя и Женя. Витя был похож на Женю, а Женя - на Витю как две капли воды, потому что они были братья-близнецы. Да, и волосы у них были русыми, и глаза голубыми, и роста они были одинакового. Но Витя почему-то рос веселым, бодрым, жизнерадостным, а Женя - грустным, уставшим, вялым. Такое с братьями происходило потому, что один - любил закаляться, делал по утрам зарядку, часто бывал на свежем воздухе. А его брат по утрам вместо утренней гимнастики любил подольше поспать, вместо обливания холодной водой - съесть пяток пирожных, вместо прогулок - поиграть в компьютер. В общем, занимался чем угодно, только не физкультурой.

Наступил самый веселый праздник - Новый год. Витя и Женя с нетерпением его ждали, но на этот раз почему-то под елкой подарков не оказалось. Не успели дети огорчиться, как откуда ни возьмись, появились Дед Мороз и Снегурочка. Дети очень обрадовались появлению таких гостей, хотели поскорее получить подарки. Но Дед Мороз почему-то не спешил развязывать свой огромный подарочный мешок. Присмотревшись, Витя и Женя увидели на мешке большую дырку. "Это наша Бабушка Яга никак не успокоится, все думает, как бы детишкам праздник испортить" - посмеиваясь в бороду, объяснил дедушка.

-Ничего страшного, - сказала Снегурочка, - Сейчас ребята нам помогут

быстро все исправить. Мы проведем конкурс-соревнование и тот, кто победит, будет первым выбирать подарок.

Детям объяснили условия, и их задача заключалась в следующем: перенести все подарки из мешка Деда Мороза в два других поменьше, но зато целых. По сигналу Снегурочки соревнование началось! Мальчики старались изо всех сил, но у Вити все получалось намного быстрее, а Женя уже через несколько минут сильно устал. Когда Витин мешок был уже полон, он не задумываясь, стал помогать брату.

-Ну что же, - сказала Снегурочка, - по - моему сразу видно, кто победил и почему! Витя, выбирай любой подарок, который тебе по душе.

Однако Витя, сказал, что они с Женей - братья и всегда все делают вместе, поэтому и подарки они будут выбирать вдвоем. Витя с благодарностью посмотрел на брата и крепко задумался: "Почему Витя так легко победил?" А вы знаете, ребята?

Остров спасения

Водяная крыса плыла к нам, наверно, очень издалека и, усталая, прислонилась к ольховой веточке. Легкое волнение воды пыталось оторвать крысу от ее пристани. Тогда она поднялась немного по стволу, села на развилочку.

А на довольно-таки большом дереве, стоящем, наверно, под водой на высоком пригорке, сидела жадная, голодная ворона и выискивала себе добычу. Невозможно бы ей было углядеть в развилочке водяную крысу, но на волне от соприкосновения с хвостом плыли кружочки, и вот эти-то кружочки и выдали вороне местопребывание крысы. Тут началась война не на живот, а на смерть.

Несколько раз от ударов клюва вороны крыса падала в воду, и опять взбиралась на свою развилочку, и опять падала. И вот совсем было уже удалось вороне схватить свою жертву, но крыса не желала стать жертвой вороны.

Собрав последние силы, так ущипнула ворону, что из нее пух полетел, и так сильно, будто ее дробью хватили. Ворона даже чуть не упала в воду и только с трудом справилась, ошалелая села на свое дерево и стала усердно оправлять свои перья, по-своему залечивать раны. Время от времени от боли своей, вспоминая о крысе, она оглядывалась на нее с таким видом, словно сама себя спрашивала: «Что это за крыса такая? Будто так никогда со мной и не бывало!»

Между тем водяная крыса после счастливого своего удара вовсе даже и забыла думать о вороне. Она стала навастривать бисерок своих глазок на желанный наш берег.

Срезав себе веточку, она взяла ее передними лапками, как руками, и зубами стала грызть, а руками повертывать. Так она обглодала дочиста всю веточку и бросила ее в воду. Новую же срезанную веточку она не стала глодать, а прямо с ней спустилась вниз и поплыла и потащила веточку на буксире. Все это видела, конечно, хищная ворона и провожала храбрую крысу до самого нашего берега.

Так наш берег стал островом спасения для всех зверей - больших и маленьких.

Красавец и чудовище

Скоро всем стало известно, что в Голдере появился чернобурый лис. Люди уже не раз видели этого красавца, это чудо среди пушных зверей, и некоторые полагали даже, что собаке Джюкса, черной Гекле, не раз удавалось гнаться за ним по пятам.

У Геклы был замечательный голос: громкий, низкий и такой звучный, что в тихие ночи он был слышен за несколько миль. Лай этот казался механическим, потому что собака неизменно лаяла при каждом скачке, даже когда возвращалась домой по собственному следу.

И вот однажды осенью, на закате солнца, когда я бродил в лесу у

Подножия Голдерских холмов, мой слух поразил тот же самый металлический лай, доносившийся издали. Я тотчас же узнал его и догадался, что Гекла идет по чьему-то следу. Послышался легкий шелест листьев, и через несколько мгновений я увидел великолепное животное - черную, как уголь, лисицу. Лисица была всего в пятидесяти шагах от меня, и я знал, что надо было делать: приложив к губам руку, я втянул в себя воздух и громко чмокнул. Лисица тотчас повернулась ко мне и стала быстро ползти в мою сторону.

Как это часто случается, животному, по-видимому, не приходило в голову, что перед ним находится человек. Но лисица хорошо слышала по приближающемуся металлическому лаю, что по ее следам идет Гекла, и повернулась, чтобы бежать далее. Но я выдал себя неосторожным движением, и лисица мгновенно скрылась.

Минут десять спустя передо мною появилось другое животное: мерно лая через каждые несколько футов, продираясь сквозь кустарник, ломая на пути все, что не гнулось, неуклюжая, тяжелая, с налитыми кровью глазами, не обращая ни на что внимания, кроме следа на земле, с мрачным упорством двигаясь вперед, показалась Гекла - знаменитая Гекла, которая собиралась помериться силами с самым быстроногим из обитателей Голдерских холмов.

Старинная дружба человека с собакой была забыта, и с тех пор мое сердце перешло на сторону черно-бурого лиса.

Что такое северное сияние?

Северное сияние - мистическое, непредсказуемое и красивое небесное свечение, внезапно появляющееся и точно так же внезапно исчезающее. Это зрелище захватывает дух, и может продолжаться от десяти минут до нескольких суток. В один миг появляются бегущие цветные лучи и полосы или на всем небосводе с востока на запад вспыхивает многоцветный пульсирующий занавес.

Давным-давно люди верили в то, что игра красок на небесах ничто иное как танец богов. Некоторые племена видели в этом явлении недоброжелательность, и даже брали оружие для защиты, если им приходилось выходить на улицу.

Сейчас же известно, что северное сияние появляется, когда на Солнце происходят взрывы. К Земле устремляются заряженные энергией частицы. Достигая нашей атмосферы, они сталкиваются с разряженными частицами газов - кислорода и азота, и заставляют их светиться. Но увидеть этот феномен можно лишь в высоких широтах земного шара, поскольку солнечные частицы проникают лишь в зоны вокруг магнитных полюсов Земли на Севере и Юге. Атомы кислорода дают алое и зеленое свечение, а азота - фиолетовое.

Интересно, что на Севере и Юге эти явления случаются практически всегда одновременно и становятся зеркальным отражением друг друга - это кольца диаметром около 4 тысяч километров вокруг каждого полюса. При этом сияние не стоит на месте, оно движется, меняя свою форму и местоположение.

Северное сияние всегда интересно. Но подобные чудеса природы доступны не для всех жителей Земли. В России северное сияние можно увидеть почти во всех регионах, расположенных вблизи Полярного круга, начиная от Мурманска и заканчивая Чукоткой. В общей сложности жители Заполярья могут наблюдать это уникальное явление до двухсот ночей в году.

Что такое северное сияние? - Детский журнал Наш Филиппок

В поисках Атлантиды

Прошло еще три года. Годы разочарований и обманутых надежд. Уже четыре года субмарины бороздили пучины Атлантического океана между северо-западными берегами Африки и восточными берегами Северной и Южной Америки. Было сделано много интересных геологических и палеонтологических находок, но следов Атлантиды не находилось. Целые отряды водолазов зондировали дно морское на сотни метров вглубь, но везде находили только вулканический туф, кристаллизовавшийся под давлением воды, гранит и глинистый сланец.

Участники экспедиции были явно утомлены. У Мэри Картер значительно остыл интерес к Атлантиде.

Ее муж проклинал Атлантиду, Ларисона и Солли. Но хороший оклад удерживал его в экспедиции. Сам Солли временами впадал в сомнение. Расходы росли, ему давно пришлось тронуть основной капитал, и он, Солли, «стоил» уже намного меньше, чем до экспедиции.

Подводная экспедиция Солли вначале возбудила громадный интерес. На время Атлантида стала самой модной темой. О ней читались бесчисленные лекции, велись ученые споры. Некоторым мерещились богатства, погребенные на дне океана. Поднимался даже вопрос об основании акционерного общества для ведения совместных с Солли работ. Но простой расчет заставил подождать результатов экспедиции Солли. А эти результаты пока были плачевны. Газеты и журналы писали об экспедиции все холоднее, потом перешли к вышучиванию, высчитыванию, сколько стоит «миф об Атлантиде», и, наконец, замолчали совершенно. Дальнейшее «закапывание денег в океан», как писали в газетах, грозило ему разорением.

Солли стал молчалив и раздражителен.

Не унывал один Ларисон.

- Все наши неудачи ничего не доказывают. Просто мы допустили ошибку в исследованиях. Но эту ошибку легко исправить. И мы найдем Атлантиду. Она ждала вас десятки тысяч лет, и неужели теперь, когда вы так близко от нее и от славы, - да, от славы! - вы бросите все?

О правилах поведения

Поведение человека в обществе - своеобразная визитная карточка, по которой можно узнать не только, как он воспитан и где вырос, но и как он относится к людям и насколько удобна его жизнь. Английская поговорка гласит: хорошие привычки лучше хороших принципов, а хорошие манеры лучше хороших привычек. Умение правильно держать себя в обществе - одно из слагаемых успеха. Своими действиями мы можем невольно оскорбить другого человека или, напротив, заслужить одобрение. Правила хорошего тона регламентируют наше общение буквально везде: в гостях, в поездке, на работе и даже в Интернете!

Вы удивитесь, но этикет появился еще в пещерные времена! Ведь законы мирного сосуществования - насущная необходимость для живущих вместе людей. Нормы поведения разных слоев общества, отношения полов были строго регламентированы уже в Древнем Египте, Риме, Греции, Индии. Самые прогрессивные люди того времени - философы, поэты давали многочисленные советы, как вести себя в обществе. Еще в III тысячелетии до н.э. египтяне ценили умение пользоваться столовыми приборами и беззвучно поглощать еду. Древние греки считали, что люди, которые не могут определять «золотые грани» потребления еды и вина - варвары.

Правила общения - Правила хорошего тона

Три великана

В прежние времена жили на земле три брата-великана. Они были громадные, как горы, и глупые. Ничего не жалели, что встречалось на их пути: деревья ломали, зверей давили, птицам шеи сворачивали.

Однажды самый старший, самый сильный великан шел по тайге и встретил человека верхом на лошади. А человек этот был непростой. Это был бурхан . Пошли вместе. Наступил вечер, стали они табор налаживать.

- Принеси вон ту лиственницу! - И великан показал бурхану на огромное дерево.

Обвязал бурхан арканом лиственницу, потянул. Она даже не шелохнулась. Захохотал великан, одной рукой вырвал дерево с корнем и бросил в костер. А костер у него тоже был великанский - огонь до неба доставал.

Задумался бурхан:

От такого сильного, глупого великана всем достается: земле и небу, людям и зверям. А ведь великанов трое!

И вот что бурхан придумал.

У великанов была любимая поляна для игр. Когда они резвились, земля дрожала и гудела, горы окрест обваливались, все живое убегало в страхе прочь.

Поставил бурхан на той поляне большой и очень красивый ящик, а крышку откинул.

Однажды пришли братья на поляну, чтобы поиграть, и увидели ящик. Самый старший, самый сильный взял да и сел в него, а потом лег - подумал, что это постель. Тут ящик и захлопнулся.

Как ни старались братья открыть крышку, ничего у них не получилось. Ушли они домой - силы за ночь поднакопить. Утром прибежали на поляну, а ящик камнем обернулся. Испугались братья и пошли в разные стороны куда глаза глядят.

Средний брат достиг берега моря. И тут он почувствовал, что вода тянет его к себе. Как ни упирался, море было сильнее. Утянуло в свои глубины, и стал великан Хозяином воды.

Младший брат через горы шел. Утомился, задумал чай сварить. Пошел зачерпнуть котелком воды в реке. А была ночь, на небе стояла полная луна. И почувствовал великан, что луна тянет его к себе. Ухватился за куст, но луна была сильнее.

С той поры великан на луне, с котелком в одной руке, с кустом в другой.

Так вот и перевелись на земле великаны: один стал камнем, другой - водяным, а младший на луне живет.

Мальчик из чемодана

Несколько минут профессор смотрел на спящего. Нет, ни один человек не

мог бы сразу догадаться, что перед ним кибернетический мальчик. Курносый

нос, вихор на макушке, длинные ресницы... Синяя курточка, рубашка, летние брюки. Сотни, тысячи таких мальчишек бегают по улицам большого города.

- Вот мы и приехали, Электроник, - мягко произнес профессор.

- Как ты себя чувствуешь?

Ресницы дрогнули, блестящие глаза открылись. Мальчик приподнялся и

сел.

- Я чувствую себя хорошо, - сказал он хриплым голосом.

- Правда, немного трясло. Почему я должен был лежать в чемодане?

Профессор помог ему вылезти, стал поправлять костюм.

- Сюрприз. Ты должен знать, что такое сюрприз. Но об этом поговорим

потом... А теперь одна необходимая процедура.

Он усадил Электроника на стул, достал из-под его куртки маленькую

электрическую вилку на эластичном, растягивающемся проводе и вставил еев розетку.

- Ой! - дернулся Электроник.

- Ничего, ничего, потерпи, - успокаивающе сказал профессор.

- Это необходимо. Ты будешь сегодня много двигаться. Надо подкрепиться электрическим током.

Оставив Электроника, профессор подошел к видеотелефону, набрал на

диске номер. Засветился голубой экран. Громов увидел знакомое лицо.

- Да, да, Александр Сергеевич, я уже здесь, - попыхивая трубкой, весело сказал Громов.

- Самочувствие? Превосходное!

- Я не хочу, - раздался за его спиной скрипящий голос Электроника.

-Я так не могу...

Профессор погрозил Электронику пальцем и продолжал:

- Приезжайте... Жду... Предупреждаю, вас ждет сюрприз!

Экран погас. Громов повернулся, чтобы спросить мальчика, почему он капризничает, но не успел. Электроник вдруг сорвался со стула, подбежалк подоконнику, молниеносно вскочил на него и прыгнул со второго этажа.В следующее мгновение профессор был у окна. Он увидел, как мелькает между деревьями синяя курточка.

- Электроник! - крикнул Громов. Но мальчик уже исчез.

Покачивая головой, профессор достал из кармана очки и нагнулся к розетке.

- Двести двадцать вольт! - В его голосе прозвучала тревога. - Что я наделал! - Он бросился к двери.

Сбегая по лестнице, профессор заметил удивленное лицо директора и успокаивающе помахал ему рукой. Сейчас было не до объяснений.

У тротуара стояло такси. Громов резко распахнул дверцу, упал на сиденье. Переводя дыхание, скомандовал шоферу:

- Вперед! Надо догнать мальчика в синей куртке!..

Так начались необычайные события, которые вовлекли в свой круговорот немало людей.

Побег

Они весело шли по лесу, пробираясь через гнилой бурелом и густой подлесок, между величественными деревьями, одетыми от вершины до самой земли плащом дикого винограда. То тут, то там им встречались уютные уголки, убранные ковром из трав и пестреющие цветами.

Они нашли много такого, что их обрадовало, но ровно ничего удивительного. Оказалось, что остров тянется мили на три в длину, а шириной он всего в четверть мили и что от ближнего берега он отделен узким рукавом в каких-нибудь двести ярдов шириной. Через каждый час они купались, и день перевалил уже за половину, когда они вернулись в лагерь. Мальчики очень проголодались, так что ловить рыбу было уже некогда, зато они отлично пообедали холодной ветчиной, а потом улеглись в тени разговаривать. Но разговор что-то не клеился и скоро совсем смолк. Тишина, торжественное безмолвие лесов и чувство одиночества начали сказываться на настроении мальчиков. Они призадумались. Какая-то смутная тоска напала на них. Скоро она приняла более определенную форму: это начиналась тоска по дому. Даже Финн, Кровавая Рука, и тот мечтал о пустых бочках и чужих сенях. Но все они стыдились своей слабости, и никто не отваживался высказаться вслух.

Времена года

Сказка

Встретились однажды Весна, лето. Осень и Зима и начали спорить кто из них самое лучшее время года и от кого из них больше пользы на земле.

Весна:

- Когда я прихожу, всё сразу расцветает, оживает после холодной Зимы, набухают почки на деревьях. Природа просыпается! Весной на лесной речке дикие утки строят гнезда, и цветёт душистая черёмуха.

Лето:

-Да это что!!! Вот когда я прихожу, то приношу с собой жаркое солнце, тёплые дожди. Только в моё время созревают сочные плоды фруктов и ягод.

«Да, от тебя одна жара только, пыли и комары», - вмешивается Осень. - «Вот я «одеваю» природу в яркие краски, листва становится ярко жёлтой и красной! Зима вмешалась: Вот ещё!!! Ты приносишь только дожди, грязь и лужи! Я же окутываю землю белым-белым снегом, разрисовываю красивыми блестящими узорами окна домов, деревья покрываю серебристым инеем. Природа в это время отдыхает!

«Зимой один только мороз и снег! Что в этом хорошего?!» - возмутилась Весна.

И так, пока они спорили и решали кто из них главный, на земле всё перепуталось, все месяцы перемешались: за ярким июнем наступил холодный Январь, вслед за ним пришёл Март, а за ним Октябрь. Природа увяла: деревья, цветы и кустарники погибли, а животные спрятались в свои норы и не выходили оттуда. Увидев всё это, времена года одумались, осознали свою ответственность, важность и неповторимость. И с тех пор больше не ссорились.

Компрачикосы

Кому в наши дни известно слово "компрачикосы"? Кому понятен его смысл?

Компрачикосы, или компрапекеньосы, представляли собой необычайное и гнусное сообщество бродяг, знаменитое в семнадцатом веке, забытое в восемнадцатом и совершенно неизвестное в наши дни. Компрачикосы, подобно "отраве для наследников", являются характерной подробностью старого общественного уклада. Это деталь древней картины нравственного уродства человечества. С точки зрения истории, сводящей воедино разрозненные события, компрачикосы представляются ответвлением гигантского явления, именуемого рабством. Легенда об Иосифе, проданном братьями, - одна из глав повести о компрачикосах. Они оставили память о себе в уголовных кодексах Испании и Англии. Разбираясь в темном хаосе английских законодательных актов, - кое-где наталкиваешься на следы этого чудовищного явления, как находишь в первобытных лесах отпечаток ноги дикаря.

"Компрачикос", так же как и "компрапекеньос", - составное испанское слово, означающее "скупщик детей".

Компрачикосы вели торговлю детьми.

Они покупали и продавали детей.

Но не похищали их. Кража детей - это уже другой промысел.

Что же они делали с этими детьми?

Они делали из них уродов.

Для чего же?

Для забавы.

Именины

Все праздничные, в новеньких синих чуйках, в начищенных сапогах, головы умаслены до блеска. Отец поталкивает молодцов к закускам, а они что-то упираются - стыдятся словно. "Горка" уже уставлена, и такое на ней богатство, всего и не перечесть; глаза разбегаются смотреть. И всякие колбасы, и сыры разные, и паюсная, и зернистая икра, сардины, кильки, копченые, рыбы всякие, и семга красная, и лососинка розовая, и белорыбица, и королевские жирные селедки в узеньких разноцветных "лодочках", посыпанные лучком зеленым, с пучком петрушечьей зелени во рту; и сиг аршинный, сливочно-розоватый, с коричневыми полосками, с отблесками жирка, и хрящи разварные головизны, мягкие, будто кисель янтарный, и всякое заливное, с лимончиками-морковками, в золотистом ледку застывшее; и груда горячих пунцовых раков, и кулебяки, скоромные и постные, - сегодня день постный, пятница, - и всякий, для аппетиту, маринадец; я румяные расстегайчики с вязигой, и слоеные пирожки горячие, и свежие паровые огурчики, и шинкованная капуста, сине-красная, и почки в мадере, на угольках-конфорках, и всякие-то грибки в сметане, - соленые грузди-рыжики... - всего и не перепробовать.

Ночь перед Рождеством

Мороз увеличился, и вверху так сделалось холодно, что черт перепрыгивал с одного копытца на другое и дул себе в кулак, желая сколько-нибудь отогреть мерзнувшие руки. Не мудрено, однако ж, и смерзнуть тому, кто толкался от утра до утра в аду, где, как известно, не так холодно, как у нас зимою, и где, надевши колпак и ставши перед очагом, будто в самом деле кухмистр, поджаривал он грешников с таким удовольствием, с каким обыкновенно баба жарит на Рождество колбасу.Ведьма сама почувствовала, что холодно, несмотря на то что была тепло одета; и потому, поднявши руки кверху, отставила ногу и, приведши себя в такое положение, как человек, летящий на коньках, не сдвинувшись ни одним суставом, спустилась по воздуху, будто по ледяной покатой горе, и прямо в трубу.Черт таким же порядком отправился вслед за нею. Но так как это животное проворнее всякого франта в чулках, то не мудрено, что он наехал при самом входе в трубу на шею своей любовницы, и оба очутились в просторной печке между горшками.Путешественница отодвинула потихоньку заслонку, поглядеть, не назвал ли сын ее Вакула в хату гостей, но, увидевши, что никого не было, выключая только мешки, которые лежали посреди хаты, вылезла из печки, скинула теплый кожух, оправилась, и никто бы не мог узнать, что она за минуту назад ездила на метле.

Рассказ о чудаке

Чудаки - хороший народ! Над ними посмеиваются, однако их уважают. С чудаками жизнь становится интересней.

Может быть, самые интересные чудаки на свете - собиратели. Чего только не собирают люди! Марки, открытки, цветы, колокольчики, пряники, значки, этикетки...

А в прошлом веке жил чудак, который собирал... слова. Звали его Владимир Иванович Даль. Он был военным врачом - хирургом, много ездил по нашей земле и везде собирал слова, записывал их и давал им толкование, т. е. объяснение. Результатом его жизни стал "Толковый словарь живого великорусского языка". Это 4 толстых тома, с которых собрано и объяснено много тысяч русских слов. Автор рассказывает, что они обозначают, в каких случаях употребляются, с какими словами состоят в родне...

О своём словаре Даль в шутку говорил: "Толковым" не оттого назван словарь, что мог получиться бестолковым, а оттого, что оно слова растолковывает".

Слепой музыкант

Лед был сломан. Мальчик на следующий день с робким любопытством вошел вгостиную, в которой не бывал с тех пор, как в ней поселился странный городской гость, показавшийся ему таким сердито-крикливым. Теперь вчерашние песни этого гостя подкупили слух мальчика и изменили его отношение к инструменту. С последними следами прежней робости он подошел к тому месту, где стояло пианино, остановился на некотором расстоянии и прислушался. В гостиной никого не было. Мать сидела с работой в другой комнате на диване и, притаив дыхание, смотрела на него, любуясь каждым его движением, каждою сменою выражения на нервном лице ребенка.

Протянув издали руки, он коснулся полированной поверхности инструмента и тотчас же робко отодвинулся. Повторив раза два этот опыт, он подошел поближе и стал внимательно исследовать инструмент, наклоняясь до земли, чтобы ощупать ножки, обходя кругом по свободным сторонам. Наконец его рука попала на гладкие клавиши.

Тихий звук струны неуверенно дрогнул в воздухе. Мальчик долго прислушивался к исчезнувшим уже для слуха матери вибрациям и затем, с выражением полного внимания, тронул другую клавишу. Проведя после этого рукой по всей клавиатуре, он попал на ноту верхнего регистра. Каждому тону он давал достаточно времени, и они один за другим, колыхаясь, дрожали и замирали в воздухе. Лицо слепого, вместе с напряженным вниманием, выражало удовольствие; он, видимо, любовался каждым отдельным тоном, и уже в этой чуткой внимательности к элементарным звукам, составным частям будущей мелодии, сказывались задатки артиста.

Но при этом казалось, что слепой придавал еще какие-то особенные свойства каждому звуку: когда из-под его руки вылетала веселая и яркая нота высокого регистра, он подымал оживленное лицо, будто провожая кверху эту звонкую летучую ноту. Наоборот, при густом, чуть слышном и глухом дрожании баса он наклонял ухо, ему казалось, это этот тяжелый тон должен непременно низко раскатиться над землею, рассыпаясь по полу и теряясь в дальних углах.

Подвиг летчика

В Великой Отечественной войне за 16 боевых вылетов Нуркен Абдирович Абдиров на своём самолёте Ил-2 уничтожил несколько танков и более двадцати автомашин.

19 декабря 1942 года четверка штурмовиков во главе с младшим лейтенантом Алексеевым наносила удар по сильно укрепленному рубежу в районе Боковская - Пономаревка. Экипаж Абдирова шел замыкающим. В трудном положении оказался экипаж сержанта Вычукжанинова. Целая батарея вела огонь по его самолету. Увидев, в какой опасности находится экипаж Вычужанинова, Абдиров бросился на помощь своему боевому товарищу. Метким ударом Нуркен уничтожил расчет одного орудия. Однако самолет Вычукжанина все же был подбит и, объятый пламенем, штопором шел к земле.

В ожесточенном бою, враги подбили Ил-2 Абдирова. Несмотря на это, отважный летчик продолжал атаки, а когда пламя начало подбираться к кабине, Нуркен приказал стрелку-радисту Александру Комиссарову прыгать. Но тот отказался покидать своего фронтового друга. Увидев сквозь дым и пламя бензовозы, стоявшие рядом с танками, Абдиров направил на них свой пылающий самолет. Прогремел мощнейший взрыв, красное пламя озарило все вокруг. Нуркен Абдирович Абдиров погиб героической смертью, уничтожив при этом около 6 вражеских танков.

Мы часто говорим о сложностях, связанных с воспитанием начинающего жизнь человека. И самая большая проблема - это ослабление семейных уз, уменьшение значения семьи в воспитании ребёнка. А если в ранние годы в человека семьёй не было заложено ничего прочного в нравственном смысле, то потом у общества будет немало хлопот с этим гражданином.

Другая крайность - чрезмерная опека ребёнка родителями. Это тоже следствие ослабления семейного начала. Родители недодали своему ребёнку душевного тепла и, ощущая эту вину, стремятся в будущем оплатить свой внутренний духовный долг запоздалой мелочной опекой и материальными благами.

Мир изменяется, становится другим. Но если родители не смогли установить внутренний контакт с ребёнком, перекладывая основные заботы на бабушек и дедушек или общественные организации, то не стоит удивляться тому, что иной ребёнок так рано приобретает цинизм и неверие в бескорыстие, что жизнь его обедняется, становится плоской и сухой.

Сыновья

Две женщины брали воду из колодца. Подошла к ним третья. И старенький старичок на камушек отдохнуть присел.

Вот говорит одна женщина другой:

- Мой сынок ловок да силен, никто с ним не сладит.

- А мой поёт, как соловей. Ни у кого голоса такого нет, - говорит другая.

А третья молчит.

- Что же ты про своего сына не скажешь? - спрашивают её соседки.

- Что ж сказать? - говорит женщина. - Ничего в нём особенного нету. Вот набрали женщины полные вёдра и пошли. А старичок - за ними. Идут женщины, останавливаются. Болят руки, плещется вода, ломит спину.

Вдруг навстречу три мальчика выбегают.

Один через голову кувыркается, колесом ходит - любуются им женщины. Другой песню поёт, соловьём заливается - заслушались его женщины. А третий к матери подбежал, взял у неё вёдра тяжёлые и потащил их.

Спрашивают женщины старичка:

- Ну что? Каковы наши сыновья?

- А где же они? - отвечает старик. - Я только одного сына вижу!

Чествуя победителей и призеров ХХХ летних Олимпийских Игр 17 августа 2012 г., Президент Республики Казахстан, Лидер Нации Н.А.Назарбаев особо отметил: «Суть лондонского триумфа наших олимпийцев заключена в трѐх числах - "Семь", "Тринадцать" и "Двенадцать"! Казахстанские спортсмены завоевали семь золотых олимпийских медалей. По сравнению с предыдущей Пекинской Олимпиадой, в 3,5 раза вырос наш "золотой олимпийский урожай".

Я, как и все казахстанцы, горжусь тем, что в честь побед наших олимпийцев в Лондоне семь раз звучал государственный Гимн нашей страны и поднимался Флаг Казахстана. "Тринадцать" - это общее число всех олимпийских наград, вручѐнных нашим спортсменам! Кроме золота, это одна серебряная и пять бронзовых медалей. "Двенадцать" - это нынешний олимпийский спортивный рейтинг Казахстана», - сказал Глава государства.

Президент Казахстана подчеркнул, что национальная сборная совершила невероятный прорыв, поднявшись с 29 места по итогам Олимпиады в Пекине сразу на 12 позицию в медальном зачѐте Олимпийских игр в Лондоне. Казахстан стал одной из ведущих спортивных держав среди двухсот пяти национальных сборных. Нурсултан Назарбаев отметил, что это огромная победа всего народа Казахстана.

Глава государства отметил, что у Олимпийского триумфа Казахстана есть три источника. Первый заключается в поддержке государством физической культуры и спорта. Вторым источником побед национальной сборной являются талант, упорство, воля к победе каждого казахстанского олимпийца, а также непревзойденное тренерское мастерство. Третьим источником казахстанского олимпийского успеха являются дружба всех этносов страны и единство народа Казахстана .

Определяя Стратегию Казахстана до 2050 г., Президент Н.А.Назарбаев особое внимание на необходимость разработки программы развития массового спорта и спорта высших достижений, учитывая передовой мировой опыт, так как республика стремится быть конкурентоспособным. А это может сделать только здоровая нация. «Мировые спортивные достижения - это самая лучшая презентация возможностей государства. В XXI веке только сильная и здоровая нация может быть конкурентоспособной, - убежден Глава государства. - Поэтому я поставил перед Правительством задачу - к 2020 году привлечь 30 процентов населения страны к физкультуре и спорту. Успехи наших спортсменов - это наглядная пропаганда здорового образа жизни. И если каждый казахстанец будет стремиться к цели так, как это делали наши олимпийцы, то Казахстан обязательно станет передовой страной».

Вода-источник жизни

Но браться за такую работу было уже поздно, и они вынуждены были остаться тут ночевать. Тогда обнаружилась новая беда: не оставалось питьевой воды. Собираясь на охоту, в спешке забыли запастись ею, и уже с полдня сидели без воды. До поры до времени терпели, утешая себя тем, что скоро поедут домой. А теперь, особенно после мяса, всем до дурноты захотелось пить. Заплакали дети. А в нескольких шагах плескалась и манила к себе вода, такая чистая, холодная... Что может быть хуже, чем глядеть на воду и умирать от жажды?! Дети не выдержали и побежали к берегу.

- Куда? Нельзя! Нельзя! - закричали взрослые, бросились за ними и задержали. Мать принялась утешать, уговаривать своих малышей, а у самой сердце разрывалось от жалости.

Старики ходили хмурые и думали, как раздобыть воды.

- Вон до той горы, кажется, недалеко, - говорил Кос.

- Можно съездить туда и привезти воды или льда.

- Не выйдет, - вздохнул Тайдо. - Пока доберемся, будет уже темно, можно налететь на камень - место ведь незнакомое. И потом, мы не знаем, где там спускается ледник или течет вода, а ползать да искать впотьмах не будешь.

Солнце погружалось в океан. Громады туч собирались на небосклоне.

Последние лучи красили их в багровые и ярко-розовые цвета. Вода и скалы постепенно сливались в темноте. А над ними алели снежные вершины гор. К ночлегу приготовились быстро, но жажда не давала заснуть.

Вдруг они услышали, что кто-то приближается к ним. Вскочили, пригляделись: это был Манг. В темноте никто не заметил его отсутствия. Он волок пингвина; подошел, отрезал птице голову и сказал:

- Нате пейте!

- Как пить? Что?

- Да вот кровь. Я напился. Советую всем.

Нельзя сказать, чтобы напиток был из вкусных, но все же лучше, чем ничего. Мужчины пошли и принесли еще двух пингвинов.

После этого заснули: мужчины - на земле, а женщины с детьми - в лодках.

Океан глухо гудел. Волны одна за другой налетали и разбивались о камни.

Крепчал ветер. Начал брызгать дождь. Костер потух.

Люди проснулись, стали кутаться в шкуры. А дождь хлестал все сильнее.

Уснуть уже было невозможно. Холодный ветер с моря, не встречая никаких преград, так и сек косыми струями дождя.

Хоть бы спрятаться куда-нибудь!

Но место открытое, нет даже высокой скалы, за которой можно было бы укрыться.

- Давайте перевернем лодки, - предложил кто-то.

Так и сделали. Под лодками было куда лучше. Только вода подтекала снизу. Так и прокоротали ночь. Одно утешение - дождевой воды напились вволю.

Притча о правде и настоящем искусстве

Однажды некий хан, хромой и кривой на один глаз вызвал художника и приказал написать портрет, и чтобы он, хан, был на себя очень похож и «красив, как в жизни». Художник нарисовал хана таким, каким он был - хромым и безглазым. Естественно, хан тут же приказал отрубить художнику голову. Второй художник, наученный горьким опытом коллеги, нарисовал хана здоровым, молодым и красивым. Хан и ему отрубил голову. Позвали третьего художника. Он долго работал. Показал портрет хану. Тот был в восторге и художника щедро наградил.

На этом портрете хан был изображен во время охоты. Он целился в льва с ружья. Хромая нога стояла на камне, а кривой глаз был прищурен...

Дмитрий Иванович Менделеев

Дмитрий Иванович Менделеев - русский ученый. Открыл периодический закон химических элементов.

В 1955 году американские физики во главе с Г. Сиборгом синтезировали химический элемент с порядковым номером 101. Они дали ему название "менделевий" - в знак признания заслуг выдающегося русского ученого. Периодическая система, созданная им уже более 100 лет назад, служит ключом к открытию новых элементов.

Периодический закон и периодическая система стали важнейшим вкладом Д.И. Менделеева в развитие естествознания. Но они составляют лишь часть огромного творческого наследия ученого. Полное собрание его сочинений - 25 объемистых томов, настоящая энциклопедия знаний.

В научной деятельности ученый видел, по его словам, "первую службу Родине".

Вторая служба - педагогическая деятельность.

Многогранной и полезной была "третья служба Родине" - на ниве промышленности и сельского хозяйства.

"Посев научный взойдет для жатвы народной" - таков был девиз всей деятельности ученого.

Культура народов мира

Легенда о манкурте

...Едигей настоял на том, чтобы хоронили покойного на далёком родовом кладбище Ана-Бейит. У кладбища была своя история. Предание гласило, что жуаньжуаны, захватившие Сары-Озеки в прошлые века, уничтожали память пленных страшной пыткой: надеванием на голову шири - куска сыромятной верблюжьей кожи. Высыхая под солнцем, шири стискивал голову раба подобно стальному обручу, и несчастный лишался рассудка, становился манкуртом. Манкурт не знал, кто он, откуда, не помнил отца и матери, - словом, не осознавал себя человеком. Он не помышлял о бегстве, выполнял наиболее грязную, тяжёлую работу и, как собака, признавал лишь хозяина. Одна женщина по имени Найман-Ана нашла своего сына, превращённого в манкурта. Он пас хозяйский скот. Не узнал её, не помнил своего имени, имени своего отца... «Вспомни, как тебя зовут, - умоляла мать. - Твоё имя Жоламан». Пока они разговаривали, женщину заметили жуаньжуаны. Она успела скрыться, но пастуху они сказали, что эта женщина приехала, чтобы отпарить ему голову (при этих словах раб побледнел - для манкурта не бывает угрозы страшнее). Парню оставили лук и стрелы. Найман-Ана возвращалась к сыну с мыслью убедить его бежать. Озираясь, искала...Удар стрелы был смертельным. Но когда мать стала падать с верблюдицы, прежде упал её белый платок, превратился в птицу и полетел с криком: «Вспомни, чей ты? Твой отец Доненбай!» То место, где была похоронена Найман-Ана, стало называться кладбищем Ана-Бейит - Материнским упокоем...

Колокол

Много веков назад китайский император приказал построить новый город , чтобы был он самым большим и прекрасным городом в Азии. Дважды народ возводил Пекин, и дважды враги разрушали его. Старый мудрец посоветовал императору: пусть лучший мастер Китая отольет огромный колокол, чтобы звон его достигал границ необъятного государства и на юге, и на севере, и на востоке, и на западе. Самый искусный мастер Чэнь взялся за работу. Помогала ему дочь, пятнадцатилетняя красавица Сяо Лин. Дважды много дней и ночей кипел в раскаленной печи драгоценный металл. И дважды колокол получался с трещиной. Разгневался император, пообещал лишить мастера головы, если и на третий раз ничего не получится. Желая спасти отца, красавица Сяо Лин тайком побежала к мудрецу. «Голос колокола должен родить победу, - сказал мудрец. - Его нельзя отлить только из золота, серебра и железа. В металл нужно добавить кровь человека, готового отдать жизнь за свою землю». И Сяо Лин бросилась в расплавленный металл. Лились слезы по щекам мастера Чэня, падали на огромный колокол, на поверхности которого не было ни единой трещинки. И когда однажды колокол загудел, хотя никто в него не ударял, весь народ поднялся против врагов-кочевников. Голос Сяо Лин дал им силу и мужество разбить чужеземцев.

Бескорыстие

Можно еще много писать о Мещёрском крае. Можно написать, что этот край очень богат лесами и торфом, сеном и картофелем, молоком и ягодами. Но я нарочно не пишу об этом. Неужели мы должны любить свою землю только за то, что она богата, что она дает обильные урожаи и природные ее силы можно использовать для нашего благосостояния!

Не только за это мы любим родные места. Мы любим их еще за то, что, даже небогатые, они для нас прекрасны. Я люблю Мещёрский край за то, что он прекрасен, хотя вся прелесть его раскрывается не сразу, а очень медленно, постепенно.

На первый взгляд - это тихая и немудрая земля под неярким небом. Но чем больше узнаешь ее, тем все больше, почти до боли в сердце, начинаешь любить эту обыкновенную землю. И если придется защищать свою страну, то где-то в глубине сердца я буду знать, что я защищаю и этот клочок земли, научивший меня видеть и понимать прекрасное, как бы невзрачно на вид оно ни было, - этот лесной задумчивый край, любовь к которому не забудется, как никогда не забывается первая любовь.

Прощание с Матёрой

И опять наступила весна, своя в своем нескончаемом ряду, но последняя для Матеры, для острова и деревни, носящих одно название. Опять с грохотом и страстью пронесло лед, нагромоздив на берега торосы, и Ангара освобожденнo открылась, вытянувшись в могучую сверкающую течь. Опять на верхнем мысу бойко зашумела вода, скатываясь по релке на две стороны; опять запылала по земле и деревьям зелень, пролились первые дожди, прилетели стрижи и ласточки и любовно к жизни заквакали по вечерам в болотце проснувшиеся лягушки. Все это бывало много раз, и много раз Матера была внутри происходящих в природе перемен, не отставая и не забегая вперед каждого дня. Вот и теперь посадили огороды - да не все: три семьи снялись еще с осени, разъехались по разным городам, а еще три семьи вышли из деревни и того раньше, в первые же годы, когда стало ясно, что слухи верные. Как всегда, посеяли хлеба - да не на всех полях: за рекой пашню не трогали, а только здесь, на острову, где поближе. И картошку, моркошку в огородах тыкали нынче не в одни сроки, а как пришлось, кто когда смог: многие жили теперь на два дома, между которыми добрых пятнадцать километров водой и горой, и разрывались пополам. Та Матера и не та: постройки стоят на месте, только одну избенку да баню разобрали на дрова, все пока в жизни, в действии, по-прежнему голосят петухи, ревут коровы, трезвонят собаки, а уж повяла деревня, видно, что повяла, как подрубленное дерево, откоренилась, сошла с привычного хода. Все на месте, да не все так: гуще и нахальней полезла крапива, мертво застыли окна в опустевших избах и растворились ворота во дворы - их для порядка закрывали, но какая-то нечистая сила снова и снова открывала, чтоб сильнее сквозило, скрипело да хлопало; покосились заборы и прясла, почернели и похилились стайки, амбары, навесы, без пользы валялись жерди и доски - поправляющая, подлаживающая для долгой службы хозяйская рука больше не прикасалась к ним. Во многих избах было не белено, не прибрано и ополовинено, что-то уже увезено в новое жилье, обнажив угрюмые пошарпанные углы, и что-то оставлено для нужды, потому что и сюда еще наезжать, и здесь колупаться. А постоянно оставались теперь в Матере только старики и старухи, они смотрели за огородом и домом, ходили за скотиной, возились с ребятишками, сохраняя во всем жилой дух и оберегая деревню от излишнего запустения. По вечерам они сходились вместе, негромко разговаривали - и все об одном, о том, что будет, часто и тяжело вздыхали, опасливо поглядывая в сторону правого берега за Ангару, где строился большой новый поселок. Слухи оттуда доходили разные.

Капитанская дочка

Отец мой Андрей Петрович Гринев в молодости своей служил при графе Минихе и вышел в отставку премьер-майором в 17.. году. С тех пор жил он в своей Симбирской деревне, где и женился на девице Авдотье Васильевне Ю., дочери бедного тамошнего дворянина. Нас было девять человек детей. Все мои братья и сестры умерли во младенчестве.

Матушка была еще мною брюхата, как уже я был записан в Семеновский полк сержантом, по милости майора гвардии князя В., близкого нашего родственника. Если бы паче всякого чаяния матушка родила дочь, то батюшка объявил бы куда следовало о смерти неявившегося сержанта, и дело тем бы и кончилось. Я считался в отпуску до окончания наук. В то время воспитывались мы не по-нонешнему. С пятилетнего возраста отдан я был на руки стремянному Савельичу, за трезвое поведение пожалованному мне в дядьки. Под его надзором на двенадцатом году выучился я русской грамоте и мог очень здраво судить о свойствах борзого кобеля. В это время батюшка нанял для меня француза, мосье Бопре, которого выписали из Москвы вместе с годовым запасом вина и прованского масла. Приезд его сильно не понравился Савельичу. «Слава богу, - ворчал он про себя, - кажется, дитя умыт, причесан, накормлен. Куда как нужно тратить лишние деньги и нанимать мусье, как будто и своих людей не стало!» Я жил недорослем, гоняя голубей и играя в чехарду с дворовыми мальчишками. Между тем минуло мне шестнадцать лет. Тут судьба моя переменилась.

Однажды осенью матушка варила в гостиной медовое варенье, а я, облизываясь, смотрел на кипучие пенки. Батюшка у окна читал Придворный календарь, ежегодно им получаемый. Эта книга имела всегда сильное на него влияние: никогда не перечитывал он ее без особенного участия, и чтение это производило в нем всегда удивительное волнение желчи. Матушка, знавшая наизусть все его свычаи и обычаи, всегда старалась засунуть несчастную книгу как можно подалее, и таким образом Придворный календарь не попадался ему на глаза иногда по целым месяцам. Зато, когда он случайно его находил, то, бывало, по целым часам не выпускал уж из своих рук. Итак, батюшка читал Придворный календарь, изредка пожимая плечами и повторяя вполголоса: «Генерал-поручик!.. Он у меня в роте был сержантом!.. Обоих российских орденов кавалер!.. А давно ли мы...» Наконец батюшка швырнул календарь на диван и погрузился в задумчивость, не предвещавшую ничего доброго.

Вдруг он обратился к матушке: «Авдотья Васильевна, а сколько лет Петруше?»

- Да вот пошел семнадцатый годок, - отвечала матушка. - Петруша родился в тот самый год, как окривела тетушка Настасья Гарасимовна, и когда еще...

«Добро, - прервал батюшка, - пора его в службу. Полно ему бегать по девичьим да лазить на голубятни».

Мысль о скорой разлуке со мною так поразила матушку, что она уронила ложку в кастрюльку, и слезы потекли по ее лицу. Напротив того, трудно описать мое восхищение. Мысль о службе сливалась во мне с мыслями о свободе, об удовольствиях петербургской жизни. Я воображал себя офицером гвардии, что, по мнению моему, было верхом благополучия человеческого.

Реальность и фантазия

Все лето в один день

И солнце явилось. Оно пламенело, яркое, как бронза, и оно было очень большое. А небо вокруг сверкало, точно ярко-голубая черепица. И джунгли так и пылали в солнечных лучах, и дети, очнувшись, с криком выбежалив весну.

- Только не убегайте далеко! - крикнула вдогонку учительница. -

Помните, у вас всего два часа. Не то вы не успеете укрыться!

Но они уже не слышали, они бегали и запрокидывали голову, и солнце гладило их по щекам, точно теплым утюгом; они скинули куртки, и солнце жгло их голые руки.

- Это получше наших искусственных солнц, верно?

- Ясно, лучше!

Они уже не бегали, а стояли посреди джунглей, что сплошь покрывали Венеру и росли, росли бурно, непрестанно, прямо на глазах. Джунгли были точно стая осьминогов, к небу пучками тянулись гигантские щупальца мясистых ветвей, раскачивались, мгновенно покрывались цветами - ведь весна здесь такая короткая. Они были серые, как пепел, как резина, эти заросли, оттого что долгие годы они не видели солнца.

ни были цвета камней, и цвета сыра, и цвета чернил, и были здесь растения цвета луны.

Ребята со смехом кидались на сплошную поросль, точно на живой упругий матрац, который вздыхал под ними, и скрипел, и пружинил. Они носились меж деревьев, скользили и падали, толкались, играли в прятки и в салки, но главное - опять и опять, жмурясь, глядели на солнце, пока не потекут слезы, и тянули руки к золотому сиянию и к невиданной синеве, и вдыхали эту удивительную свежесть, и слушали, слушали тишину, что обнимала их словно море, блаженно спокойное, беззвучное и недвижное. Они на все смотрели и всем наслаждались. А потом, будто зверьки, вырвавшиеся из глубоких нор, снова неистово бегали кругом, бегали и кричали. Целый час бегали и никак не могли угомониться. И вдруг... Посреди веселой беготни одна девочка громко, жалобно закричала. Все остановились. Девочка протянула руку ладонью кверху.

- Смотрите, сказала она и вздрогнула. - Ой, смотрите!

Все медленно подошли поближе. На раскрытой ладони, по самой середке, лежала большая круглая дождевая капля. Девочка посмотрела на нее и заплакала. Дети молча посмотрели на небо.

- О-о...

Редкие холодные капли упали на нос, на щеки, на губы. Солнце затянула туманная дымка. Подул холодный ветер. Ребята повернулись и пошли к своему дому-подвалу, руки их вяло повисли, они больше не улыбались. Загремел гром, и дети в испуге, толкая друг дружку, бросились бежать, словно листья, гонимые ураганом. Блеснула молния - за десять миль от них, потом за пять, в миле, в полумиле. И небо почернело, будто разом настала непроглядная ночь. Минуту они постояли на пороге глубинного убежища, а потом дождь полил вовсю. Тогда дверь закрыли, и все стояли и слушали, как с оглушительным шумом рушатся с неба тонны, потоки воды - без просвета, без конца.

- И так опять будет целых семь лет?

- Да. Семь лет. И вдруг кто-то вскрикнул:

- А Марго?

- Что?

- Мы ведь ее заперли, она так и сидит в чулане.

- Марго...

Они застыли, будто ноги у них примерзли к полу. Переглянулись и отвели взгляды. Посмотрели за окно - там лил дождь, лил упрямо, неустанно.

Они не смели посмотреть друг другу в глаза. Лица у всех стали серьезные, бледные. Все потупились, кто разглядывал свои руки, кто уставился в пол.

- Марго...

Наконец одна девочка сказала:

- Ну что же мы?...

Никто не шелохнулся.

- Пойдем... - прошептала девочка.

Под холодный шум дождя они медленно прошли по коридору. Под рев бури и раскаты грома перешагнули порог и вошли в ту дальнюю комнату, яростные синие молнии озаряли их лица. Медленно подошли они к чулану и стали у двери.

За дверью было тихо. Медленно, медленно они отодвинули засов и

выпустили Марго.

Превращалка

Неожиданно внимание Саши стал привлекать спор, становившийся все более громким. Спор шел за шкафом, который делил комнату на две половинки.

- Жаль, что ты воспитала такого своенравного, эгоистического сына,

который не думает об окружающих,- сказал Николай Петрович.

- Какой есть! А не нравится, можешь уходить!

Послышались громкие шаги. Потом хлопнула дверь.

Через пять минут Саша услышал глухие мамины рыдания. Так обычно было, когда она плакала в подушку.Босиком, в трусах и майке он прибежал, стал утешать, гладить волосы, целовать в мокрые от слез глаза. Но это мало помогало. Чем же утешить? Он побежал назад, к своему кубику, и задумался. А затем нажал красную кнопку,но вместо задуманного исполнения желания раздался низкий гипнотизирующий голос, похожий на голос мудрого удава Као из мультфильма про Маугли.

- Подумай хорошенько, дружок, прежде чем переведешь меня в новую

оболочку. Это будет последнее превращение. Ты навсегда потеряешь меня.

Саша послушно подумал. После этого вновь нажал красную кнопку. Тумана никакого на этот раз не было. Чудесная вещь на глазах размякла, растеклась в небольшую лужицу, которая быстро испарилась.Саша терпеливо ждал. Превращалка не обманула. Через десять минут раздался звонок. С гулко бьющимся сердцем Саша прислушался. Вот мама встала. Дверь обычно шла открывать именно она. Саша был маленький и не мог дотянуться до замка. Она долго возилась. Саша не выдержал, выбежал посмотреть. Когда она открыла, на пороге стоял дядя Коля. Но какой-то новый, совсем другой. Он весь светился добротой и виноватостью. В руках у него были цветы, сумки с продуктами и игрушками.

- Я должен сказать,- начал он,- что был не прав. Только я вышел, меня как молнией ударила мысль об этом. Как же я буду без тебя, без Саши? Чем ближе я к вам подходил, тем мне было легче, лучше...

Саша стал счастливым. Каждый вечер за ним в детский сад приходит папа. А на вопрос Сережки Дубова, где твоя превращалка, он кивал на папу Николая и с улыбкой говорил:

- Вон она!

Отцы и дети: диалог и конфликт поколений

Телеграмма

Октябрь был на редкость холодный, ненастный. Тесовые крыши почернели.

Спутанная трава в саду полегла, и все доцветал и никак не мог доцвесть и осыпаться один только маленький подсолнечник у забора.

Над лугами тащились из-за реки, цеплялись за облетевшие ветлы рыхлые тучи. Из них назойливо сыпался дождь. По дорогам уже нельзя было ни пройти, ни проехать, и пастухи перестали гонять в луга стадо.

Катерине Петровне стало еще труднее вставать по утрам и видеть все то же: комнаты, где застоялся горький запах нетопленных печей, пыльный «Вестник Европы», пожелтевшие чашки на столе, давно не чищенный самовар и картины на стенах. Может быть, в комнатах было слишком сумрачно, а в глазах Катерины Петровны уже появилась темная вода, или, может быть, картины потускнели от времени, но на них ничего нельзя было разобрать. Катерина Петровна только по памяти знала, что вот эта - портрет ее отца, а вот эта - маленькая, в золотой раме - подарок Крамского, эскиз к его «Неизвестной». Катерина Петровна доживала свой век в старом доме, построенном ее отцом - известным художником.

Дом был, как говорила Катерина Петровна, «мемориальный». Он находился под охраной областного музея. Но что будет с этим домом, когда умрет она, последняя его обитательница, Катерина Петровна не знала. А в селе - называлось оно Заборье - никого не было, с кем бы можно было поговорить о картинах, о петербургской жизни, о том лете, когда Катерина Петровна жила с отцом в Париже и видела похороны Виктора Гюго.

Ночи были уже долгие, тяжелые, как бессонница. Рассвет все больше медлил, все запаздывал и нехотя сочился в немытые окна, где между рам еще с прошлого года лежали поверх ваты когда-то желтые осенние, а теперь истлевшие и черные листья.

Настя, дочь Катерины Петровны и единственный родной человек, жила далеко, в Ленинграде. Последний раз она приезжала три года назад.

Катерина Петровна знала, что Насте теперь не до нее, старухи. У них, у молодых, свои дела, свои непонятные интересы, свое счастье. Лучше не мешать. Поэтому Катерина Петровна очень редко писала Насте, но думала о ней все дни, сидя на краешке продавленного дивана так тихо, что мышь, обманутая тишиной, выбегала из-за печки, становилась на задние лапки и долго, поводя носом, нюхала застоявшийся воздух.

Писем от Насти тоже не было, но раз в два-три месяца веселый молодой почтарь Василий приносил Катерине Петровне перевод на двести рублей. Он осторожно придерживал Катерину Петровну за руку, когда она расписывалась, чтобы не расписалась там, где не надо. Василий уходил, а Катерина Петровна сидела, растерянная, с деньгами в руках. Потом она надевала очки и перечитывала несколько слов на почтовом переводе. Слова были все одни и те же: столько дел, что нет времени не то что приехать, а даже написать настоящее письмо. Катерина Петровна осторожно перебирала пухлые бумажки. От старости она забывала, что деньги эти вовсе не те, какие были в руках у Насти, и ей казалось, что от денег пахнет Настиными духами.

Как-то, в конце октября, ночью, кто-то долго стучал в заколоченную уже несколько лет калитку в глубине сада. Катерина Петровна забеспокоилась, долго обвязывала голову теплым платком, надела старый салоп, впервые за этот год вышла из дому. Шла она медленно, ощупью. От холодного воздуха разболелась голова. Позабытые звезды пронзительно смотрели на землю. Палые листья мешали идти. Около калитки Катерина Петровна тихо спросила:

- Кто стучит?

Но за забором никто не ответил.

- Должно быть, почудилось, - сказала Катерина Петровна и побрела назад.

Она задохнулась, остановилась у старого дерева, взялась рукой за холодную, мокрую ветку и узнала: это был клен. Его она посадила давно, еще девушкой-хохотушкой, а сейчас он стоял облетевший, озябший, ему некуда было уйти от этой бесприютной, ветреной ночи. Катерина Петровна пожалела клен, потрогала шершавый ствол, побрела в дом и в ту же ночь написала Насте письмо. «Ненаглядная моя, - писала Катерина Петровна. - Зиму эту я не переживу. Приезжай хоть на день. Дай поглядеть на тебя, подержать твои руки. Стара я стала и слаба до того, что тяжело мне не то что ходить, а даже сидеть и лежать, - смерть забыла ко мне дорогу. Сад сохнет - совсем уж не тот, - да я его и не вижу. Нынче осень плохая. Так тяжело; вся жизнь, кажется, не была такая длинная, как одна эта осень».

Глобализация

В современное время, когда границы стёрты, расстояния не имеют большого значения. Термин "глобализация" пришёл на смену таким понятиям, как "взаимозависимость" и "интернационализация" и характеризует качественно новый этап развития системы международных отношений в экономической, социальной и политической сферах. Глобализация носит всеобъемлющий характер, распространяется на все стороны человеческой деятельности и затрагивает все сферы общественного и индивидуального бытия, в том числе и образование. Самым главным преимуществом глобализации является обеспечение взаимопроникновения религий, культур, традиций, ментальности, и таким образом приобщения человека к миру. Чтобы приобщиться к миру, мы полагаем, человеку нужно начать с малого - изучения иностранных языков. В XXI веке мы идем в ногу со временем, сегодня Казахстан - суверенное, независимое государство. Выход Казахстана на международную арену в области политики, экономики, в сфере образования, налаживание новых деловых и культурных контактов и экономических отношений с зарубежными партнерами - все это диктует необходимость в овладении иностранным языком. И ещё одно немаловажное подтверждение этому - вхождение Казахстана в мировое образовательное пространство. Под понятием мировое образовательное пространство мы понимаем образовательную среду, обеспечивающую усвоение общечеловеческих ценностей и развитие национальных систем образования, объединенных общими целями - образовательной и профессиональной подготовкой специалистов в различных отраслях знания. Существование такого образовательного пространства невозможно без углубленного изучения иностранного языка.

Закон и преступление

Повелитель мух

Саймона, которого они думали застать на пляже, там не оказалось. Когда Ральф с Джеком спустились на берег, чтобы взглянуть на гору, он прошел за ними несколько ярдов и остановился. Нахмурившись, он нагнулся над грудой песка, из которого кто-то пытался вылепить домик. Потом отвернулся и целеустремленно направился к лесу. Он был маленький, тощий мальчуган с острым личиком, и глаза у него так сияли, что Ральф сначала принял его за веселого хитрого шалуна. Черные густые космы нависали на низкий, широкий лоб и почти закрывали его. Шорты на нем истрепались, и он, как Джек, ходил босиком. И вообще-то смуглый, Саймон сильно загорел и блестел от пота.

Он пошел по просеке, мимо той скалы, на которую взбирался Ральф в первое утро, потом свернул вправо, под деревья. Ноги сами несли его привычным путем среди фруктовых деревьев, где каждый мог раздобыть себе вдоволь и без труда несытной, правда, еды. Цветы и фрукты росли рядом, вперемешку, и вокруг стоял запах спелости и густое жужжанье несметных пасущихся пчел. Здесь его догнали увязавшиеся за ним малыши. Они говорили все разом, что-то выкрикивали наперебой и тащили его к деревьям. Среди пчелиного гула, в закатных лучах, Саймон срывал им фрукты, до которых они не могли дотянуться, отыскивал среди листвы самые спелые и наобум совал в жадно протянутые ручки. Оделив всех, он оглянулся. Обнимая охапки отборных плодов, малыши смотрели на него неотрывно и загадочно.

Саймон бросил их и свернул на чуть заметную тропку. Скоро за ним сомкнулась чащоба. Высокие стволы поросли неожиданно бледными цветами до самых вершин, а там во тьме кипела шумная жизнь. Между стволами тоже была темень, и, как снасти затонувших судов, повисли на них лианы. Ноги Саймона оставляли следы на рыхлой земле, и по лианам, когда он за них задевал, во всю их длину пробегал трепет. Он добрался наконец до просвета. Тут лианам не приходилось далеко тянуться за солнцем, и они сплели большой ковер и занавесили чашу с опушки; здесь было каменисто и не росло ничего, кроме травки и папоротников. Темные пахучие кусты обнесли опушку стеной, и в этой ограде, как в чаще, плавали свет и жара. С краю опушки большое мертвое дерево привалилось к другим, еще крепким, и проворный вьюнок бойко исчертил его щегольским красно-желтым узором до самого верха.

Саймон остановился. Он, как тогда Джек, оглянулся через плечо на сомкнувшийся за ним проход и посмотрел по сторонам, чтобы удостовериться, что никто за ним не следит. Он двигался почти воровато. Потом согнулся и заполз в самую гущу лиан; они сплелись здесь так часто, что взмокали от его пота и он еле сквозь них продирался. Скоро он оказался в гущине, в гнездышке, отделенном сквозящей листвой от опушки. На корточках он отвел руками листья и выглянул. Все застыло на свету, только две пестрые бабочки плясали под зноем. Затаив дыхание, Саймон вдумчиво вслушивался в шумы острова. К острову подступал вечер. Крики ярких, немыслимых птиц, пчелиный гул, даже возгласы чаек, тянущих к себе на ночлег среди скал, делались теперь глуше. Шорох отяжелевших волн у рифа, на мили вдали, был невнятнее шепота крови.

Саймон снова опустил лиственный занавес. Потоки медовых лучей убывали. Скользнули по кустам, ушли с зеленых свечек, застряли в кронах, и под деревьями стала сгущаться тьма. Разом выцвели неуемные краски, отпустила жара и тревога. Подрагивали зеленые свечки. Неуверенно, осторожно выпрастывались из чашечек белые края лепестков.

День совсем ушел с опушки, стерся с неба. Тьма хлынула на лес, затопляя проходы между стволами, пока они не стали тусклыми и чужими, как дно морское. Вместо свечек на кустах раскрылись большие белые цветы, и уже их колол стеклянный свет первых звезд. Запах цветов вылился в воздух и заполонил остров.

Заключение

Произошедшие в Казахстане перемены обусло­вили процесс проектирования и внедрения новой модели образования на основе современных инфор­мационных и педагогических технологий. Сегодня акцент ставится на создание благоприятных усло­вий для формирования высокообразованной, кон­курентоспособной личности с этическим отношени­ем к миру, творческим типом мышления, развитой мировоззренческой культурой, сохраняющей при этом свою уникальность, неповторимость, одарен­ность в различных сферах науки и искусства.

Сборник текстов на казахском, русском, английском языках для формирования навыков по видам речевой деятельности обучающихся уровней среднего образования готовит учащихся к обучению предметов на трёх языках на основе системного развития у учащихся языковой и речевой компетенции в письменной речи, чтении, аудировании и говорении по темам, которые наиболее приближены к реальным жизненным ситуациям и представлены в учебных программах начального, основного среднего и общего среднего образования. Важнейшей характеристикой коммуникативно- ориентированного обучения языку является использование текста в качестве главной дидактической единицы.

Работа с текстом позволяет развить у учащихся следующие метапредметные умения: читать и понимать текст, извлекать из него необходимую информацию, анализировать текст с точки зрения его содержания, структуры, стилистической принадлежности, пересказывать и редактировать текст, самостоятельно создавать на основе текста собственное речевое высказывание.

Сборник текстов подготовлен в соответствии с требованиями уровнего овладения языками, согласно Европейской системе уровней владения языком (CEFR). Тексты соответствуют учебным программам начальной, основной и старшей школы, способствуют дальнейшему успешному изучению предметов естественно-математического цикла на английском языке.

Сборник предназначен учителям языковых предметов и направлен на решение ряда рече-коммуникативных навыков:

- развитие у учащихся фонематического слуха и навыка восприятия иноязычной речи в реальных жизненных ситуациях;

- развитие навыков письменной коммуникации в условиях международного информационного пространства;

- расширение словарного запаса;

- развитие у учащихся навыков логического изложения мысли;

- актуализиацию интеллектуально-творческий потенциала личности учащегося, его образовательную активность;

- развитие у учащихся навыка самооценки выполненной работы для формирования дальнейшего стимула к изучению языков;

- развитие у учащихся критического мышления с помощью различных типов заданий.

Работа с текстом является обязательным этапом современного урока. Несомненно, большое значение имеет содержательная сторона текстов, их эмоциональная насыщенность, соответствие нравственно-этического и эстетического содержания психологическим особенностям школьников. Работа с текстом на уроках непосредственно связана с развитием у учащихся эмоциональной и эстетической восприимчивости.

Таким образом, задача учителя состоит в том, чтобы организовать обучение не столько на акцентуации восприятия и памяти, сколько на мышлении как таковом. Учитель, умело подбирая методику подачи учебного материала, помогает учащемуся достичь максимально возможного уровня владения речью.

СПИСОК ИСПОЛЬЗУЕМОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

1. По статье Ергалиевой Р. «Гордый символ суверенитета». - Казахстанская правда. - 2015. - 11 декабря - с.12

2. М.Зверев. «Оазис в степи». (По родному краю). 1956 год

3. Путешествие во времени. Казахстан - самый, самый, самый... (интересные факты о Казахстане) «Тарих» - История Казахстана - школьникам. Алматы

4. Драгунский В.Ю. "Что любит Мишка"

5. gostei.ru/detskie-rasskazy

6. Абай. «Слова назидания» (Кара соз). (Пер. с каз. С. Санбаева), Алматы, Жалын, 1982.

7. Легендарная царица массагетовТомирис. * По книге О. Жанайдарова «Легенды Древнего Казахстана. Детская энциклопедия Казахстана».

8. Легенда о горе Казыгурт. * По книге О. Жанайдарова «Легенды Древнего Казахстана. Детская энциклопедия Казахстана». - Алматы: Аруна, 2007

9. Драгунский В.Ю. «Свурху вниз, наискосок». Школьная библиотека. «За горами, за лесами». Москва «Просвещение» 1989 год.

10. Правдивая история о cадовнике. * Истории для детей

11. Сборник "62 урока о профессиях и мастерах своего дела":

12. фрагменты из книги. Н.Абрамцева «История о садовнике» М: ООО Книжный дом Локус (2002). Твердый переплет. 352 с.

13. ISBN: 5-87791-017-5

14. К.Г.Паустовский. Поэзия дождя * Какие бывают дожди (Из повести «Золотая роза») * Большая хрестоматия для начальной школы (сборник) 1955год

15. Иван Сергеевич Соколов - Микитов «Восход Солнца» (из повести «На родной земле»)» Издательство «Детская литература», 2005

16. К.Ушинский. «Утренние лучи», «Ветер». Рассказы (читаем сами). Москва «Детская литература» 1983

17. Д.Н.Мамин-Сибиряк. «Приемыш» (Из рассказов старого охотника). Избранные произведения для детей. Государственное Издательство Детской Литературы, Москва, 1962

18. Л.Андреев «Кусака». Русские классики - детям. Изд. : Советская Россия,1978

19. Зверев М. Д. «Гибель фазанки», «Зимний днь весной» - Таинственные перья (сборник) - Государственное издательство детской литературы Мин Просв РСФСР,1963

20. Анатолий Мошковский «Пятеро в звездолете» (Глава первая. Очень важный разговор; Глава вторая. Колёсников, Глава десятая. Прощай, Земля!). Изд. «Детская литература», Москва, 1975г.

21. БигелоуАэроспейс или Космический туризм. Автор статьи: Галетич Юлия www.astrotime.ru/spacetour.html

22. С. Михалков lib.ru/tales/mihalkow/basni.txt

23. Василий Сухомлинскийpumbr.ru/luchshie-rasskazi-o-semie/

24. Бейсенбай Сулейменов zhurnal-prostor.kz/ assets/ files/ Raznoe/ Antology-1.pdf

25. МухамеджанЕтекбаевzhurnal-prostor.kz/assets/files/Raznoe/Antology-1.pdf

26. Т.Демидовичwww.murzilka.org/izba-chitalnya/archive/2014/vypusk-11/drug/

27. С. Михалков pritchi.ru/id_5652

28. С. Михалков https://deti-online.com/basni/basni-mihalkova/ne-stoit-blagodarnosti

29. Н.Носов, Собрание сочинений, стр. 288-289

30. А. Рохмистров www.murzilka.org/ izba-chitalnya/ archive/ 2011/vypusk-11/ezhik/

31. В.Осеева «Синие листья» ЭКСМО Москва 2013г. С. 28-29.

32. Николай Сладков. razdeti.ru/semeinaja-biblioteka/raskazy-dlja-detei/nikolai-sladkov-raskazy/sladkov-sud-nad-dekabryom.html

33. К.Ушинскийwww.folk-tale.narod.ru/autorskaz/UshinskiiKD/Chetyre-zhelaniya.html

34. М.Шахановpoetbolat.com/библиотека/заблуждение-цивилизации

35. С. Михалков www.murzilka.org/ izba-chitalnya/ stikhi-i-rasskazy/sergejj-mikhalkov/

36. muzei1702.ucoz.ru/publ/multfilmy_dlja_detej_o_gigiene_i_zdorove/skazki_rasskazy_stikhi_zagadki/irina_gurina_pochemu_nuzhno_kushat/15-1-0-33

37. Михаил Бруштейнmuzei1702.ucoz.ru/publ/multfilmy_dlja_detej_o_gigiene_i_zdorove/skazki_rasskazy_stikhi_zagadki/mikhail_brushtejn_volshebnyj_sup/15-1-0-31

38. Борис Житков

39. vseskazki.su/rasskazi-boris-zhitkov/garmon-chitat.html

40. www.hobobo.ru/catalog/skazka/hitryij-aldar-kose

41. www.hobobo.ru/catalog/skazka/chudesnaya-ptitsa

42. В.Голявкинwww.murzilka.org/izba-chitalnya/stikhi-i-rasskazy/viktor-goljavkin/

43. Источник: e-history.kz/ru/contents/view/283

44. К.Чуковскийoskazkax.ru/index.php?newsid=411

45. Евгений Пермяк.alog/skazka/tri-mudryih-soveta

46. НурдаулетАкышzhurnal-prostor.kz/assets/files/Raznoe/Antology-1.pdf

47. Николай Сладков razdeti.ru/semeinaja-biblioteka/raskazy-dlja-detei/nikolai-sladkov-raskazy/sladkov-lesnoe-vremja.html

48. Автор: Г. Скребицкий и В. Чаплинаhttp: //www.razumniki.ru /zimoy_rasskaz.html

49. Автор: Клаус Ругеwww.razumniki.ru/zimoy_rasskaz.html

50. ТолымбекАбдраимов., Домбра и колыбель., Детская литература.,г. Москва., 2013 г., стр.306-307

51. В.Сухомлинскийpumbr.ru/luchshie-rasskazi-o-semie/

52. Автор: Георгий Скребицкийvashechudo.ru/raznoe/raskazy-dlja-detei/raskazy-o-vremenah-goda-dlja-shkolnikov-chetyre-hudozhnika.html

53. kidslitera.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=1846&Itemid=79

54. www.hobobo.ru/catalog/skazka/chudesnaya-ptitsa

55. В. Бахревский www.murzilka.org/ izba-chitalnya/ archive/ 2005/_ipusk_5/14/

56. fb.ru/article/145646/samyie-izvestnyie-lyudi-kazahstana

57. fb.ru/article/145646/samyie-izvestnyie-lyudi-kazahstana#image438191

58. Юрий Куранов., Пир на заре., г.Москва, Советская Россия, 1982г,стр.10-11

59. Паустовский К.Г. Отрывок из повести «Золотая роза», Новейшая христоматия, стр.210-211

60. Б. Житков murzilka.org/izba-chitalnya/stikhi-i-rasskazy/boris-zhitkov/

61. А. Некрасов www.murzilka.org/ izba-chitalnya/stikhi-i-rasskazy/andrejj-nekrasov/

62. Михаил Зощенко www.alegri.ru/deti/sovety-dlja-mam/semeinaja-biblioteka/vneklasnoe-chtenie/chtenie-na-leto-perehodim-vo-2-klas/m-zoschenko-velikie-puteshestveniki.html

63. А. Калыбековаrc-dd.kz/wp-content/uploads/2015/03/МП-5-рус-.doc с.230

Содержание

Введение ..........................................................................................................

118

1 Тексты на руссском языке для начальной школы...................................

119

2 Тексты на руссском языке для основной школы......................................

175

Заключение................................................................................................

232

Список используемой литературы.................................................................

234

Introducion

Nowadays great work is being carried out to renew the content of education as a prior direction of the development of education and science of the Republic of Kazakhstan. The main aim of the renewal is to raise the quality of secondary education.

In modern conditions school must bring up, teach and develop a moral, creative and critically thinking personality who is able to raise permanently his/her own level of education and culture, to be useful to himself and to the society and to be successful in the changing world.

The change of the paradigm of education is the demand of time. Modern school shouldn't only teach but it must teach a pupil how to learn independently during his/her whole life.

Training is provided through integration with other subjects through the study of cross-cutting themes, use texts of different subject areas, development of academic language.

Teachers supplement the content of the training in accordance with the introduction of three languages, developing communication skills, which are effectively used in teaching school subjects taught in Kazakh, Russian and English languages.

The purpose of the collection of texts - to offer the teachers of secondary schools classified material and model curricula updating the content of education for elementary, secondary and high schools for the formation of skills in types of speech activity of students (listening, reading).

The collection contains texts for primary, secondary and high schools, aimed at developing the communicative competence of the students, including the text of different styles (scientific, journalistic, artistic) in the framework of lexical order. The texts are different in scope and degree of difficulty.

The selection of texts was done taking into account the age characteristics of students, text content is very informative and educational value, will help develop the skills of literate speech.

In connection with the massive introduction in 2019 of updating the content of education in High School collection includes texts in the English language in computer science, physics, chemistry, biology, science, differentiated to form the listening, reading skills.

Teachers can use these texts in their work on the formation of speech and communication skills (listening, reading).

Speech communication is the exchange of texts, therefore, teaching speech communication is teaching creation and perception of texts. Selection of texts is based on the systematization of themes which broadens and enriches every year and takes into consideration age possibilities and needs.

1. Texts in english for elementary school

Reading for pleasure

Hello

Hello, I'm Lucy. I'm 8 years old. I'm tall. My hair's black. My eyes are blue. My face is round. My nose is short. I'm beautiful. My favourite colour is blue. I like pizza and ice-cream. I can sing and dance. I can ride a bike, but I can't ride a horse. I like tennis and football. I live with my dad, mum and my brother Bob.

We all say hello!

We are all alike. We all use language. We speak many different languages. What language do you speak? How do you say hello? We say Hello in English.

What Time Is It?

"What time is it?" said the boy.

Is it Time to Eat?

"I went back to bed," said the boy.

"She went back to bed," said the boy.

Dan and the school bus

"I am Dan," said Dan.

"I see the school bus," said Dan school bus.

"I meet the school bus," said Dan school bus.

"I am happy that the school bus meets me," said happy school bus Dan.

"I need the school bus," said Dan.

Days of the week

Monday, Tuesday, Wednesday, Thursday,, Friday, Saturday, Sunday-

Seven days are in a week.

I like to sing them quiet

Monday, Tuesday, Wednesday, Thursday,, Friday, Saturday, Sunday-

Seven days are in a week

I Like to sing them loud

Monday, Tuesday, Wednesday, Thursday,, Friday, Saturday, Sunday-

Seven days are in a week

I like to clap them out

My family

My dad is writer. He's clever and kind. He likes swimming. He likes tennis. I love my dad.

My mum is a dentist. She likes chocolate and sweets. She doesn't like running. She likes reading and watching TV. I love my mum a lot.

Bob is 11 years old. He is tall. He can't sing and dance. He can ride a horse and a bike. He runs very fast. He likes tennis and roller-skating.

Friends' names

Clifford likes recess. He wants to play. Clifford gives everyone a slide! Emily Elizabeth has a new book. She likes to read. Emily reads about a crow! This was Emily's biggest day! She wants to come back! Emily wants to learn more about trains! Emily Elizabeth and Clifford think that learning is just fun!

Hats and bats

I see Hats. I see the bats.

I see Hats and the bats.

The bats sat.

Hats and the bats meet.

Hats seem happy.

I see Hats and the bats.

Special days

Christmas is coming; the geese are getting fat,

Please to put a penny in an old man's hat;

If you haven't a penny, a half a penny will do,

If you haven't got a half a penny, God bless you.

Body parts

My hands are for clapping.

My arms can huge tight.

My fingers can snap.

Or can turn out the light

My legs are for jumping

My eyes help me see

This is my body

And I love all of me

Changing seasons

It's snowing! It's snowing!

It's snowing! And I'm going out

Where the snow is the deepest to tumble about?

I'll roll a great snowball as big as myself

That will look like a world to a wee winter elf.

What can animals do?

-Baa, baa, black sheep,

Have you any wool?

Yes, sir, yes, sir,

Three bags full;

One for the master,

And one for the dame,

And one for the little boy

Who lives down the lane?

Animal song and dance

Do you have a pet? Yes, I have a dog

I have a pet. He is a dog. He says:

Woof, woof, woof, woof, woof, woof!

I have a cat. I have a pet. She is a cat. And she says:

Meow, meow, meow, meow, meow, meow, meow!

I have a mouse. I have a pet. He is a mouse. And he says

Squeak, squeak, squeak, squeak, squeak, squeak, squeak

Rain

Rain makes the grass green and it makes your garden grow. There are always tiny drops of water vapor in the air. Warm air has more water vapor than cold air, which is why it is often humid in the summer.

Warm air rises, and with it rise the water droplets. These tiny drops rise if cold air blows in. Mountains can also make them rise, which is why it rains a lot there. When the air holds lots of water droplets, clouds form. If a lot of water droplets gather in the clouds, the clouds become heavy.

Danger of the water droplets to fall as rain.

A beach story

It was an afternoon in the middle of July. I went to the beach. I liked my friends, but sometimes I want to have some personal time to think. I got out of my car and walked. The beach was always so admirable that it brought peace to my heart. I enjoyed the wonderful smell of the ocean. The smell was so strong. The sunset was beautiful. The wind made my hair fly around. I guess it's my lucky day, the beach was quiet. It was quieter than the park at night.

I walked to the middle of the beach and sat down on the sand. Once again the feeling of peace struck me again. The beach was so calm. This was rare because it was always crowded. I closed my eyes and tried to remember every detail I saw that day.

A beach story

It's a beautiful day and the girls are spending the afternoon at the beach.

They put their sunscreen and spend the day swimming, skipping rope, eating ice-cream, and relaxing in the shade with their comics.

The girls are all very different from each other in many ways, but they like each other just as they are.

A beach story

- Hi, Julia! How was your holiday?

- It was so much fun.

- Where did you go?

- I went to Halkidiki, a popular beach resort in Greece.

- Who did you go with?

- I went with my father, mother and an elder sister.

- Do you have a house at the beach?

- Oh, no! We stayed at a hotel.

- Did you play in the water?

- Sure. I went swimming much.

- How about your elder sister?

- She doesn't like the water. She prefers sitting on the beach and reading a book.

- What was the weather like during your vacation?

- It was mainly dry and hot. Sometimes it rained at nights. And the water was so clean and warm.

- And will you go there again next year?

- Of course, I will.

Fun places

My favorite holiday is my birthday. I always have parties on my birthdays. I invite a lot of friends and cook tasty food. My last birthday party was on the 9th of June. It was summer and we went to the forest for a picnic. I invited five girls and my parents also went there. We danced and played different games. We made a fire and we all had a great fun. Then we went home and made a small tea-party with cakes, juice and sweets.

My parents and friends gave me a lot of nice presents. I liked them very much.

Fun places

- Wow! It's only 2 days left till our winter holidays!

- Yes, Mark. We are going to have a proper rest at last.

- What are you going to do during these holidays?

- I'd like to spend in a ski-resort but it depends on my parents. And you? Do you have any holiday plans?

- What about going to the movies first?

- That sounds perfect.

- And we can shop a little too. You know I need new sneakers.

- OK, then. What day shall we choose?

- Next Monday would be nice.

- How kind of you to invite me.

- Come on, Mark! You must be joking! You are my best friend.

Flying kites

Jerry: Hi Fei, how's the new job going?

Fei: It's very exciting and I'm really learning a lot.

Jerry: How about if we go to lunch together?

Fei: No, I want to do something more active. I have an idea. Why don't we go to the park and fly a kite!

Jerry: Are you kidding?

Fei: No. Look, I have this kite my uncle gave me.

Jerry: Hey, it's a butterfly. It must look really cool flying high in the sky!

Fei: So, are you up for it?

Jerry: Okay... But where can we fly a kite in such a big city?

Fei: We can go down the street.

Jerry: Okay, I'm right behind you!

Jerry: Wow! So many kites!

Fei: I used to come here as a kid to play, and at night my mother and grandmother sometimes came to dance.

Jerry: All of these kites are really beautiful. Look at that long one over there. It looks like a dragon to me.

Fei: Okay, hold onto the kite while I get the string ready. On the count of three, let go. One... Two... Three... Here we go!!!

Number games

Write down numbers on the board as follows:

1, 10, 11, 6, 17, 80

2, 20, 12, 7, 18, 90

3, 30, 13, 8, 19, 100

4, 40, 14, 9, 60,

5, 50, 15, 16, 70

With the numbers on the board go through the pronunciation of the numbers with the class. Make sure they understand the difference between confusing numbers like SIXTEEN & SIXTY. In other words emphasize numbers that might sound confusing. After this, make two teams and explain that the teacher will say a number out loud and they will have to race to the board and find the number and cross it out with the marker or chalk. The student who gets it right scores a point for his/her team. Take turns doing this until all students or most get a chance.

Sources of light

Different natural and other sources of light includes Sun, candles, bulbs, lamps etc.

What sources of light do you use every day? The sun is the biggest source of light. It warms the world so plants grow and animals can live. It allows you to work and play. Without the light of the sun, all life on earth would die. We also have electric light bulbs that bring us light. How about candles and flashlights?

These light sources all need energy - from electricity, wax or batteries - to shine.

Day and night

At the same time we rotate around the sun, our planet is also spinning on its own axis. The axis is an imaginary line through the center of Earth. Earth makes one full spin on its axis every twenty-four hours, moving us from day to night and back into day. Light from the Sun shines on Earth as it spines, but it only lights up half of our planet at one time. Most people get about twelve hours of light and twelve hours of darkness every day. This gives us time to go to school or work and to play, and it is also gives our bodies time to rest and sleep.

Out at night

- Let's eat out tonight. I'm too tired to cook.

- Sounds good to me! How about sushi?

- Great! There's а sushi-bar just around the corner.

- Are you hungry?

- No, I've just had lunch.

- Let's go out and grab a coffee.

- Sounds good. There's a Starbuck's across the road.

Times of my day

- Helen, what time is it?

- It's half past eight.

- Is it time to get up?

- Yes, it's time to have breakfast.

- OK. Go to the bathroom, wash your face and hands and clean your teeth.

- Mum, now my face is clean and my teeth are white. Let's have breakfast.

- Sit down. This is your porridge and this is your tea and a sandwich.

- I don't want any porridge!

- No, dear. You must eat porridge. And then you can play with your toys and go for a walk.

- OK, Mummy. Thank you.

Days of the week

This is May. She is ten years old. She's tall and thin. She's got long brown hair. She's got brown eyes. She can sing and dance. She can't swim.

Every Monday May reads Chinese books with her friends. Every Tuesday she rides a bike to school. On Wednesdays she plays music at school. On Thursdays she sings English songs with her friends. Every Friday she cooks eggs at home. Every Saturday and Sunday she plays with her friends. Saturday and Sunday are her favorite days of the week.

Days of the week

Sunday is the first day of the week. The first day of the week is Sunday.

Sunday is a weekend day.

Monday is the second day of the week on the calendar. Monday is also the first day of the work week. (Everyone hates Monday because it's the first day back to work after the weekend!)

Tuesday is the third day of the week. It's the second day of the work week.

Wednesday is the fourth day of the week. It's the third day of the work week.

Wednesday is the middle of the week. Thursday is the fifth day of the week. It's the fourth day of the work week.

Friday is the sixth day of the week. It's the fifth and last day of the work week.

Everyone loves Friday because it's the last day of the week. In the afternoon, the weekend begins.

Saturday is the seventh day of the week. It comes before Sunday.

Saturday and Sunday are the weekend.

Four walls

- Have you got a room?

- Yes, I have. My room is big and comfortable.

- Are there any windows in it?

- Yes, there are. There is one window with yellow curtains on it.

- And where is a desk to do your homework?

- The desk is in the corner, between the bed and a wardrobe.

- I see. Are there any posters on the walls?

- Well. Not many. There are 2 posters of my favorite football team on the wall, above my bed.

- You like your room, don't you?

- Yes, I do. I enjoy spending my free time there: I play, read and do my homework in it. And I try to keep my room tidy.

Our town

- Is it your first visit to New York?

- Yes.

- So what are you going to do while you are here?

- Well, I don't know much about New York.

- You've just got two days, haven't you? You are going to be pretty busy if you want to see all the sights.

- I'm planning to start early tomorrow morning. What should I do first?

- I think you should start with the Empire State Building. It's not the highest building now, but the view is just beautiful in the morning, clear and fresh. You have to do that.

- It sounds great. I'll do that. Tell me, which is the highest building now?

- The World Trade Centre building. It's wonderful.

Animal types

There were two goats. Over a river there was a very narrow bridge. One day a goat was crossing this bridge. Just at the middle of the bridge he met another goat.

"Go back," said one goat to the other, "There is no room for both of us". "Why should I go back?" said the other goat. "Better you must go back." "You must go back", said the first goat, "because I am stronger than you." "You are not stronger than I", said the second goat. "We will see about that", said the first goat and he put down his horns to fight.

"Stop!" said the second goat.

"If we fight, we shall both fall into the river. I shall lie down and you may walk over me."

Then the wise one laid down on the bridge and the other goat walked highly over him. So they crossed the bridge comfortably and went on their ways.

Animal

Part I

- What can this little dinosaur eat?

- He can eat plants.

- Yum! Yum!

- What can this big dinosaur eat?

- He can eat little dinosaurs. He sees the little dinosaur.

- Run, little dinosaur run! The little dinosaur got away. He is safe.

Part II

- Have you got pets at home?

- Yes, I have.

- How many pets have you got?

- I have a cat and a parrot at home.

- How old is your cat?

- Tom is old, it is eleven years old. It has small ears, nice green eyes and a long tail. It likes to play with balls, climb the doors and it is very funny.

- What does it like to eat? Is Tom fat?

- Yes, it is fat. It eats much fish, sausage, meat and milk.

- And what does your parrot like?

- My parrot likes to fly and jump. It eats corn and apples.

Part III

- Where were you on Sunday? Were you at home?

- No, I wasn't. I was at the Zoo with my sister.

- What was it like?

- It was great! There were lots of people and children there. And the weather was nice.

- Were there many animals at the Zoo?

- Yes. There were a lot of wild animals in the cages: lions, tigers, elephants, monkeys, wolves, foxes, bears and giraffes.

Marco Polo

Marco Polo is famous for his journeys across Asia. He was born in Venice. When he was only 17 years old, he travelled to Asia with his father and uncle. The journey was very long. They visited a lot of places and saw wonderful things: eye glasses, ice-cream, spaghetti and the riches of Asia.

After three years they entered China, met the visitors at his Summer Palace. He was happy to see one of the greatest cities of the thirteenth century and spent 18 years in China. When he returned to Italy, he became a popular storyteller. People came to his home to hear stories about his journeys. Many of them did not believe him.

When he died, he said: 'I haven't told half of what I saw, because no one can believe it.'

My music

Ann: Albert, what kind of music do you like to listen to?

Albert: Pop, rock and classical. Why?

Ann: I have tickets to a show. Do you want to go with me?

Albert: What kind of music is it?

Ann: Pop. It's Mariah Carey.

Albert: When is it?

Ann: At 8PM tomorrow night.

Albert: Yeah, I'd like to go, that's a good idea.

My music

- What kind of music do you like - classical, popular or chamber?

- When I come home after a hard day at school I like to listen to pop-music and relax. But if I want to think something over, to solve some problems, then I prefer listening to some pieces of classical music.

- Who is your favorite composer?

- If you mean a classic, I am very fond of Mozart.

- Do you take music lessons?

- Well, I took piano lessons for several years. In fact, I finished a music school some years ago.

- Are you fond of collecting records?

- Of course, I am.

- What records do you have?

- My collection of records is not very large. I regularly buy records of modern pop-groups, singers and orchestras.

Body Language

The sun was rising and children were waking. Kareem and Hibba, wake up my precious little jewels. It is time to get ready for school.

"Ooooow,"yarn the children

Hibba washed up, wore her uniform, brushed her teeth, ate breakfast,

and put on her shoes.

"Gagga, foofoo" said Kareem.

"When I grew up, I am going to show Kareem how

to ride a bike" said Hibba. Kareem smiled and gave Hibba a hug.

" It's almost like he knows what I'm saying mommy. But he's a baby.

How can babies know what bigger people are saying?" asked Hibba.

"Maybe he just understands" said mother. It is called body language.

"Does that mean my body can talk" asked Hibba?

"More like your body understands what the other body is trying to tell you"

said mother.

Scotty

Scotty is a little puppy. He's brown and black. He's got a very good friend. His friend's name is Tim.Tim is at school. When Tim goes to school, Scotty goes with his friend to school, too.

Scotty is happy when he sees Tim. Tim is happy to see his friend, too.

Tim says: "Hi, Scotty!"

Scotty says: "Bow-wow-wow!"

One day when Tim goes to school and Scotty goes to school with Tim too,

Tim's book falls out of his school-bag.

Scotty sees it. He takes the book, runs to Tim and gives it to him. Tim is happy.

He says: "Oh, what a clever dog I've got! Thank you very much, Scotty."

Scotty is very, very happy. He jumps near Tim and says: "Bow-wow-wow!"

Sport and the English people

The British are often called "stay-at-home" people. They spend a lot of time at home. They watch television a lot.

Outside the home the British enjoy their time off in many different ways: walking, playing darts and different games.

The most popular sports are football and cricket. Football is the favourite winter game in Britain and cricket - the favourite summer sport.

Golf, tennis and horse riding are very popular, too. The British enjoy playing sports and watching them.

The Longest ever Olympics

The longest Olympic was held in London in 1908. It began in April and ran until October. It lasts 187 days. It is more than half an hour.

Victor couldn't go to the match

Victor Ivanov is a worker. He lives in Moscow. He is a football fun. Victor likes to go to football matches.

There was a very interesting football match last Saturday. It was a match between the teams of Russian and English. He couldn't go to the match, because looked after his little sister.

He cooked food for the child, he washed and dressed her. That was not very easy. To tell the truth it was very difficult.

When the mother was back from the city, she found Victor and Kate at home. They watched TV and the most interesting match between the teams of Russian and England.

Baseball and Friends

Part I

Jack and Kate loved to play baseball with their friends. On the weekends they would play for their baseball team, the Terrifying Tigers.

All of their friends were in their team, even Barry who wasn't a good baseball player. Начало формыBarry Barry wanted to be like his favorite baseball player, Rick Hernandez.

One day Jack and Kate saw their teammates making fun of Barry. Barry was very sad. Начало формы

Barry asked Jack and Kate to make them stop. But they joined with their teammates. They called Barry a crybaby and a bad baseball player.

After that day Barry decided to cheat. Barry was going to use his science skills.

Part II

At the next game Barry hit a home run at once! This shocked every player, coach and family members. Barry wasn't known for hitting the ball.

Soon the coach found out the reason and said "You're out of here!"

Barry was even sadder than before.

Later Jack and Kate went to Barry's house and told him that that they help him get back. But he must promise not to cheat again. He agreed and from then on

Barry never cheated again.

Bob's room

It is raining. The children can't play in the garden. Bob and Lucy must stay at home. They sit on the floor in Bob's room. Bob's room needs tidying. Bob wants to throw some things away, but Lucy likes these things.

There is an old poster on the wall. That's the Maradona poster. Maradona is one of the best football players in the world. He helped Argentina win the World Cup in 1986. Bob likes football very much. But he wants a new poster.

Bob wants to give poster, skateboard and tennis racket to Lucy. But she doesn't want them.

She wants old magazines and cassettes on the shelves, because she likes pop music. Bob is kind. He gives her cassettes in the blue box.

The Farmer and His Sons

A rich old farmer, who felt that he had not many days to live, called his sons to his bedside.

"My sons," he said, "Listen what I want to say to you. Somewhere on it is hidden a rich treasure. I do not know the exact spot, but it is in our farm and you must find it. "

The father died. The sons began to dig with all their might, turning up every foot of ground with their spades.

They didn't find the treasure. But at harvest time they had a rich profit more than their neighbors. They understood that the treasure was not under the ground. Their father wanted to say that they must work hard and be together. It is a big treasure.

The treasure map

Sanjay saw a bottle in the sea. There was something inside it.

He took it out.

"What is it?" asked Sarah.

"It's a map! It's a map!"

They looked round and saw a talking parrot.

"Buried treasure! Buried treasure!"

"Wow! A treasure map! Let's follow it."

"Maybe it's gold!"

"Or silver?"

"Or jewels?"

"OK. We are here and the treasure is here."

"Let's go! I'll read." said the parrot.

"Walk 80 meters north."

"1, 2, 3…..78, 79, 80."

"Go through the cave. Mind the bats! Walk straight to the beach.

Go along the beach for 200 meters. The treasure is behind the square rock."

"Over there! Over there!" Parrot shouted.

"It's empty!" cried Sarah. Inside there was an old note.

Dear Finder, sorry, but I took my gold. I needed to buy a new pirate ship.

Bye, Captain Redbeard.'

"Well, at least we had a nice walk." said Sanjay.

Planet Earth

Welcome to the Planet Earth Museum. Here you can learn some interesting facts about our planet.

There are many amazing places on the Earth. Forests are home for the world of animals and plants. Trees clean the air and produce oxygen for us to breathe.

We destroy more than 36 football fields of forests every minute and throw away thousands of trees in paper every day.

The oceans are home to millions of marine animals. A lot of the rubbish we throw to the oceans. Turtles mistake plastic bags for jellyfish and die when they eat them.

Rivers collect rain water and carry it to the oceans. Along the way, plants absorb and clean the water so it is safe for us to drink.

This is a green world and people must respect nature.

Daisy the Doctor

Part I

This is the Doctor Daisy. She is going to the work. Daisy works at the Medical Center. Her job is to help people and to treat them when they are ill.

The waiting room is already full of people when Daisy arrives.

Alice gives Daisy a pile of notes about her patients.

Children can play with toys while they are waiting. Grownups usually prefer to read magazines.

Part II

In her consulting room Daisy check her computer. Daisy's computer is linked to Alice's, so she always knows who's coming to see her.

At nine o'clock exactly, Daisy calls her first patient. He's a little boy named Isaac Sanchez.

"Poor little Isaac's been up all night with awful earache," says his mum.

Daisy checks Isaac's ears. He is afraid, so daisy shows on his teddy bear. "See, it doesn't hurt teddy," she says.

Then she looks inside Isaac's ear.

"Hmmm…his left ear's very red," she says. "He has an infection, so he'll need some antibiotics."

Daisy prints out a prescription and sings it.

Part III

Next was a mum with Aruna, a tiny baby and a small boy called Ravi. "We're here for Aruna's check-up", says the mum.

She weighs baby Aruna. She measures Aruna's body and her head. She listens to her breathing with her stethoscope.

"Aruna's doing fine," Daisy tells the mum.

Part IV

Just then, Alice knocks and opens the door from Reception.

"Someone's had an accident!" she says. "Can you see him?

Daisy hears someone crying. A young boy is holding arm and waiting.

"His … his arm doesn't stop bleeding," says his mum.

"What is your name, young man?" asks Daisy.

"A-a-a-lex" sobs the boy.

Daisy examines his arm. "You don't need to go to hospital. Michael the Nurse can treat it here."

"I was on… on the yellow swing in the playground," sobs Alex and I tried to jump off. But I…I landed on a bike - BANG! And it really, really hurt."

Alex stops crying. Michael the Nurse treats the cut.

Part V

Daisy sees all the patients; At last it's time to go home.

"I'm exhausted', she says to Alice. "I haven't lunch and I've got a headache."

"Maybe you must go to the doctor!" says Alice.

"Goodbye!"

Now Daisy is running home. But she still has a lot more patients to see: a young boy with a cough; a little girl with eczema; a wheezy girl who has asthma…

Weather

The weather is an interesting subject we can always talk about. It often changes and brings cold and heat, sunshine and rain, frost and snow. One day is often unlike the next.

We usually say: "A nice day", "Not a bad day" or "its nice weather for the time of the year" if we like the weather.

We can say: "It looks like rain", "it looks like snow" or "It's bad weather" when the weather is bad.

Seasons

In summer the sun shines, there is no wind and there are clouds in the sky which are blue and beautiful. We can see stars and the moon at night and people like to walk, play outdoor games and sports in the fresh air.

When autumn comes, the days become shorter and colder. It gets dark earlier and often heavy clouds cover the sky bringing rain with them. Sometimes there is heavy rain, so that an umbrella or a raincoat is necessary.

At last frost and snow come. Trees and houses are covered with snow and rivers and lakes with ice. But spring again brings sunshine and warm wind. Sometimes it snows but snow will not remain long, it will melt in the warm sun. Spring will bring bright sunshine, green grass and flowers.

The Little Gingerbread Man

Part I

Once upon a time there was an old woman who loved baking gingerbread. She baked gingerbread cookies, cakes, houses and gingerbread people, all decorated with chocolate and peppermint, caramel candies.

She lived with her husband on a farm at the edge of town. Children liked the sweet spicy smell of gingerbread. They came to see what would be offered that day.

Unfortunately the children gobbled up so fast that the old woman had not time to continue making the batches of gingerbread. Sometimes she suspected little hands because gingerbread pieces and cookies disappeared.

Part II

One day she made a special batch of gingerbread men because they were extra big. Unfortunately for the last gingerbread man she ran out of batter and he was half the size of the others.

She decorated the gingerbread men with care, each having socks, shirt and pants of different colors. When it came to the little gingerbread man she felt sorry for him and gave him more color than the others. "It doesn't matter he's small," she thought, "He'll still be tasty."

The Boys and the Frogs

Some Boys were playing at the edge of a pond. The family of Frogs lived there. The Boys were throwing stones into the pond and the stones skip on top of the water.

The stones were flying thick and fast. The Boys were enjoying themselves very much. But poor Frogs were afraid in the pond.

At last the oldest and bravest Frog put his head out of the water and said "Oh, please, dear children, stop your cruel play! Though it may be fun for you, but it means death to us!"

Always stop to think whether your fun may be the cause of another's unhappiness.

Jack and the Beanstalk

Part I

Once upon a time there was a boy Jack. He lived with his mother. They were very poor. All they had was a cow.

One morning Jack's mother told Jack to take their cow to the market. On the way, Jack met a man. He gave Jack some magic beans for the cow.

Jack took the beans and went back home. When Jack's mother saw the beans she was very angry. She threw the beans out of the window.

Part II

The next morning, Jack looked out of the window. There was a giant beanstalk. He went outside and started to climb the beanstalk.

He climbed up to the sky through the clouds. Jack saw a beautiful castle. He went inside.

Jack heard a voice. "Fee, Fi, Fo, Fum!" Jack ran into a cupboard.

An enormous giant came into the room and sat down. On the table there was a hen and a golden harp.

Part III

"Lay!" said the giant. The hen laid an egg. It was made of gold. "Sing!" said the giant. The harp began to sing. Soon the giant was asleep.

Jack jumped out of the cupboard. He took the hen and the harp. Suddenly, the harp sang, "Help, master!"

The giant woke up and shouted, "Fee, Fi, Fo, Fum!" Jack ran and started climbing down the beanstalk. The giant came down after him.

Jack shouted, "Mother, help!" Jack's mother took an axe and chopped down the beanstalk. The giant fell and crashed to the ground. Nobody ever saw him again.

With the golden eggs and the magic harp, Jack and his mother lived happily ever after.

Robot Time

One day there was a boy at his house. His name was Jake. He ran to the store to buy milk and food. But it was dark and the clouds were dark blue... It started raining so Jake ran to the store.

Jake bought the milk and food. Then he was running back home. Suddenly he fell in a hole. He found a robot there. It was big and was a black color.

The next day Jake turned him on…The robot took care of Jake and he followed him.

One day, our world was in trouble because a stone was falling

from the sky. The kid asked the robot to stop it. The robot hit the stone out of this world... And fell back onto the earth!

The next day Jake was walking and he found him!

The Time Machine

There was a scientist. His name was Crazycoco. He created space machine to travel around the world.

He visited the North Pole. There was a lot of snow there.

He visited Africa and looked at the animals.

He visited China and looked at the pandas.

He visited Australia and looked at the kangaroos.

He visited Spain and bull attacked him.

Our colorful World

This is Billy and Splodge. Billy and Splodge are in a spaceship. They are looking for animals in space.

Splodge sees a planet. Everything on this planet is red. Look at this forest. The trees are red and the leaves are red. But there aren't any animals here.

Splodge sees another planet. Everything on this planet is yellow. Look at the yellow sky and the yellow clouds. There is a yellow volcano too. Look at the yellow smoke! There aren't any animals here.

Now Splodge sees another planet. Everything on this planet is pink. Look at the pink sea. There are pink shells and pink plants in the sea. There aren't any animals here.

Splodge sees another planet. It's planet Earth. The sky is blue and the sun is yellow. The grass is green and the flowers are red and pink.

Space Suit

Here are some interesting facts about space suit. You can read and remember.

After, he can color a space suit and helmet of his own!

A space suit lets astronauts work and live in space. The suit protect from harsh elements. It gives them air to breathe and protects the astronauts' body from the extreme heat and cold. A suit is like a spaceship. It has lots of parts: air conditioning, heating, air to breathe and water to drink. There's even a built-in toilet!

Spaceship from Lego bricks

It's 7 o'clock in the evening. Lucy and Bob have got a new large set of Lego bricks. They go into Bob's room to make a spaceship. They work hard. It is very interesting for them. In an hour there is a large spaceship with four astronauts on the floor. It's very nice. The spaceship is white and blue. The astronauts have got red helmets. There are two small flying saucers near the spaceship.

Dad comes into the room. The children are very proud of their work. Dad says, "The spaceship is great! But where is a door?" The door is absent. The astronauts can't get into the spaceship. Bob is angry. He blames Lucy for it, Lucy blames him.

reading

Ann Can Read and swim

This is Ann. She can read.

"I am Ann. I can read," said Ann.

"It is sweet that I can read," she said. Ann can read and read.

"I can swim and swim," said Ann.

"I wish I could swim in the sea," she said.

"I should swim in the sea," said Ann.

"I could swim in the sea," she said.

"I would swim and swim," said Ann.

How we look

We are all alike. We all wear clothes. We wear different things. One girl may wear a scarf on her hand. Another may wear a cowboy hat. What do you like to wear? For example people like to wear T-shirt, jeans or shorts and sandals in summer and jacket and sweater, socks, trousers and boots in winter.

Around school

This is Emily's big day. She is going to school. Emily will learn how to read! Where will Emily Elizabeth sit? She finds her desk. Today they will learn about rain! This is Emily's big day. She likes to learn. Emily wants to learn about museums!

School days

Yesterday at school I do some math. I do it well. But I can't do one sum. After a while, I ask one of my friends. He tells me how to do it. It is great to have friends who help you. I like my friends.

Class photos

I study in Modern school in Astana. My school is three storied building. My classroom is on first floor. My classroom is big and bright. It is very clean. Our classroom has 5 lights and one door, three big windows. There is a large black-board. There is a big table and a chair for the teacher. The walls are white and clean. They are decorated with pictures of great people. I like my classroom very much!

My family

I love my family. There are five people in my family. I have one brother and one sister. My brother is seven and my sister is two. My mom and dad make the rules for my family. Our favourite thing is to play games together.

We are all people

We are all alike. We are all people. We are all different, too. We do not look the same. Some people have lighter skin. Some people have darker skin. Every skin color is beautiful color. You can have long hair or short hair. You can have straight hair or curly hair.

Friends

I am Ben. I am a dog. This is Harriet. She is a cat. This is Tom. He is a rat.

We are the best friends. Harriet can run fast. Tom can run fast. I can run fast too.

It is good that we are best of friends.

At the park

Ben is at the park. His dog Sam is at the park too. Ben rides his bike and plays with Sam. Then he goes to the pond to see the ducks. He thinks they are funny! Then they come to their house from the park. Ben lies on the sofa and then he watches the TV.

The beach

I like the beach. You can do a lot of fun things at the beach. I like swimming. We take a beach ball and play in the water. We pick up shells in the sand. I have two sisters, Maggie and Amy. They like to play in the sand. They like to make sandcastles. My brother Mark likes to play in the sand too. He dug a hole and found a crab!

Our body

Body clean is important. Every day you wake up in the morning. Wash your hands and face, brush your teeth. Take a shower twice a week. Change your dirty clothes. Use water, food, exercises. You need to grow strong, healthy person.

Thanksgiving Day

Thanksgiving holiday is on the fourth Thursday of November. Traditional food is turkey. Many families prepare turkey with fried potatoes and sauce. Many people prepare a pie for dessert at the end of the meal. Popular pie tastes like pumpkin, sweet potato and apple.

Three little witches

One little, two little Three little witches

Fly over haystacks,

Fly over ditches,

Slide down the moon

Without any hitches,

Hey-ho! Halloween's here!

My music

People cannot live without music. They listen to music, dance to music or learn to play musical instruments. There is music everywhere: at home, in a concert hall, in the park, at the seaside, in the forest and even in the street.

Music is not only a combination of pleasant sounds. It is an art which reflects life.

Animals at the zoo

The elephant

It is an elephant. They are big animals. They have a long nose. They make trumpet sound.

The lion

This is the lion. They are brave. They have a hair. The lion is the king of jungle. They can roar.

The monkey

This is the monkey. They sit on the tree. They can jump on the tree. They like fruits, especially bananas. They say eee…eee…eee.

The giraffe

This is the giraffe. It has a very long neck. They are very tall. It can reach the tall tree. They are very quiet animal.

The tiger

This is the tiger. It is big and hunts in the jungle. It can run fast. It goes GRRRRR…

The crocodile

This is a crocodile. They are green. They have a lot of teeth. Their teeth are sharp. They can swim in the water. They rumble RRRRRRR…

The flamingo

This is the flamingo. They are pink. They are beautiful bird. They have long legs. They are very noisy. They say SQUAK…SQUAK…

The rhino

This is the rhino. It is a big animal. It has a horn on his head. They are heavy. They go snort…snort…

The weather

There was Small Cloud's mother, singing River and her father, Big Sun. One day Singing River called Big Sun. Big Sun smiled and warmed the heart of Singing River. Singing River danced in the warmth. At that time Small Cloud was born. One day she said mother "I want to go over the mountain." "Yes," Singing River sighed. Your father, Big Sun, will watch over you." Whistling Wind blew her across the hot earth. Small Cloud and her friends moved across the sky. Together, they became one great cloud and rain began to fall.

The weather

The weather changes during the year. These changes are called seasons. There are four seasons: spring, summer, autumn and winter. In spring lots of animals have babies. Summer begins in June in the north. Leaves fall from the trees in autumn. In some places there is snow in winter. Bears usually sleep in winter. When it is summer in the north, it is winter in the south.

Sea adventures

This is a shark. It is in the sea. It can swim and swim. It is smart. I think it is neat that this shark can swim and is smart. It wants to eat. I think it is neat that it wants to eat.

Helicopter

It is a helicopter. I like helicopters very much. I want to fly a helicopter and travel. I like to fly in the sky. I want to be a pilot.

Types of vehicle

Jake is going on a trip. He and Mom take a taxi to the airport.

"It's my first plane trip," he tells the taxi driver.

"That's great!" the taxi driver says. Jake rolls his suitcase onto the plane. The plane moves faster and faster. Then - Whoosh! In the sky! Cars and houses look like toys.

Numbers and shapes

Shapes are everywhere you look. Everywhere you look there are shapes. Shapes are found in everything. Everything is made up of shapes.

Come on! Let's find shapes!

I see a circle, I see a square

I see a triangle over there

Come on kids; let's draw shapes in the air

SQUARE, TRIANGLE, CIRCLE!

FASTER!

YEAH!

Marco Polo

Marco Polo made his first voyage when he was 17. He went with his father and uncle. He travelled through many places. The journey was long and tough but he did not give up. Marco Polo learned a lot about traveling in unknown lands. He wanted to reach new lands and meet new people.

Rain

Kayla watched as the children ran around in the park. Kayla loved the rain. She smiled happily. More raindrops fell. The children screamed with pleasure. They loved the rain too. Kayla stood up from the bench and danced in the rain. In just a few minutes Kayla was wet, her arms spread out like a newborn butterfly. Parents called for their children to come to them. Kayla stayed in the rain, enjoying her life alone. "Enjoying the rain" Kayla whispered back, knowing the woman couldn't hear her.

At the beach

In summer schoolchildren do not go to school. They have summer holidays which are three months long. Children don't have to get up early. There is no homework to do or lessons to learn. I never stay in bed long in a bright summer morning. Every summer I go to the country to stay with my grandmother for a week or two. I help Granny to work in the kitchen garden or to look after chickens and ducks. In the village I often go for long bike rides with my cousins. Sometimes we go fishing.

I like to go to the beach in the morning when it is not too hot. I swim, sunbathe and play with my friends on the bank of the river. If my uncle is not very busy he takes my cousins and me on a hike in the forest. I like sleeping in a tent, sitting by the fire and singing songs. Summer holidays are never too long for me.

Number games

Choose a friend and send him/her a number and he will reply with something about you in front of that number. Funny right ? It could be a funny thing as well as a game like truth and dare. Only you and the other person to whom you have sent a number knows about it. For example: You sent: #2 Status message of your friend: #2 Like to have you as a friend. Lets meet this Christmas!

This game is not yet known. I will keep you updated with it as and when I get to know it. Till then I am going to send some numbers to my friends and see what they have to say about or for me.

Flying kites

Kite flying day is my favorite festival. It is also known as Makar Sankranti or Uttarayan. It is on 14th January every year.

We buy colorful kites. Kite is made of light bamboo sticks and thin papers. On the day of Uttarayan people fly kites. It looks very nice and pleasant when kites of various colors fly in the sky.

There is a competition between kite fliers. They try to cut one another kites. Chikki is special sweet for Uttarayan. It is made of Sesame seeds and pea nuts. People greet each other "Happy Sankranti" on this day.

Makar Sankranti is a harvest festival. It is celebrated the arrival of spring season. It is a day of joy for everyone. I like Uttarayan very much.

Day and Night

Part I

There are 24 hours in a day. The day is divided into day (time) and night (-time). Daytime is from sunrise (but we can say 6am) to sunset (we can say 6pm). Night-time is from sunset to sunrise.

Every day starts precisely at midnight. AM (ante-meridiem = before noon) starts just after midnight. PM (post-meridiem=after noon) starts just after midday. This means that 12am and 12pm have no meaning.

The day starts at midnight. The word day can have two meanings:

1. The 24 hours between one midnight and the next.

2. The time between sunrise and sunset (as distinct from night).

https://www.englishclub.com/vocabulary/time-day-night.htm

Part II

You probably don't think much about light and dark. After all, you can turn on a switch and the lights go on. Even in the middle of the night, you can have light.

Two hundred years ago, though, people were very aware of light and dark. They worked during the day when the Sun was shining.As the sun went down, they used candles or oil lamps to see. However, these lights were dim. Outside, there were no street lights. The only light available came from the moon and stars. Night was very, very dark.

People usually went to bed when the sun went down and woke up early.

Times of my day

I am a schoolboy. My lessons start at 8 o'clock, so I get up at 7.

Sometimes I do my morning exercises. I clean my teeth, wash my face. Then I go back to my room, make the bed. I put on my clothes and comb my hair. At a quarter to eight I take my bag and go to school. My school starts at 8 o'clock and I don't like to be late. After each lesson there is a break. When lessons are over I go home.

The teachers give us a lot of homework, so I start doing it about 16.30 or 17.00.

My parents get home about six o'clock. We watch TV, have supper together. After it I help my mother to do some work about the house. At eleven o'clock I go to bed and fall asleep.

Times of my day

I usually have no free time on weekdays that's why I look forward to my days off. On a day off I don't have to hurry any-where. I can do whatever I like. On a day off I wake up later than usual, at about 10 o'clock. I don't get up at once. I like to stay in bed for a while and think about something nice. Then I get up and have breakfast.

I like to have something special for breakfast on such days. In the afternoon I usually play football or basketball with my friends. In fine weather we often go to the country. We find a nice place and sunbathe and play different games in summer or go skiing in winter. In the evening I like to read, listen to the music or play chess with my father.

Our town

Our town is Shakhty. It is beautiful and big. Tourists can visit Lenin Square, the Pushkin Library and the Museum in Shakhty. Children and their parents can spend their spare time in the City Park. There are many cafes in it. They can take various rides in the park. They can walk and play there.

There are many shops in Sovetskaya Street. People can do shopping there. There is a theatre in Shevchenko Street.

I love our town!

Around the house

I'd like to tell you about my house of my dream. Near the front side it has a facade with columns and steps up to the front door. There are also two balconies and a terrace in my house. The windows are in the shape of arches. Through them you can see a wonderful landscape.

There are lots of trees and flowers around the house. And you can walk in the shade of these trees listening to the birds singing. Behind the house there is a swimming bath, covered with glass. There are some plastic armchairs around the swimming bath. Our house looks peaceful and calm and the calmest room is my study. After the house, grow vegetables in our garden and involved in cooking.

Our house is a beautiful place at any time of the year. In winter it's warm and cozy, in summer there is so much to do outside.

Our town

Part I

We live in a very large country. Its regions differ very much. Our Rostov region is in the very South of Russia. It is rather big. It's bigger than France. There are many cities and towns in Rostov region. But the biggest city is Rostov-on-Don , It's the centre of Rostov region. Its population is more than a million of People of different nationalities live in Rostov-on-Don. And as a rule different nations live in piece. Now Rostov-on-Don is a big industrial town. There are many plants and factories in it. There are many schools and universities. Rostov is an educational centre in the South of Russia.

My native town Bataysk is not far from Rostov. We may say that it is a part of Rostov.

Part II

I live in a small town. There is a big airport near my town.

There is a huge zoo in my city, children like to go there. I like to go to a park and feed squirrels there.

My town is not very big, there are only two cinemas in my town. There are a few famous buildings in my town. There is a big bridge in my town, we call it Main bridge.

Part III

I live in a small town. It is not modern, there are many old buildings. There is no airport in our town. It is surrounded by many villages. There are a lot of parks and gardens. Citizens go there to take a walk and feed squirrels. There is a big stadium, one theatre and one cinema in my area. I like to take part in some competitions which are held almost every month.

Animal types

A lot of people keep animals at home for pleasure. They are called pets.

The most popular pets are dogs and cats. Some dogs protect their owner's houses. Cats are not so loyal as dogs, but they can help people, too. They catch mice and rats.

Sometimes people keep exotic animals: snakes, frogs, small crocodiles and even tigers. But it's not a good idea to keep a snake or a tiger at home because it can be really dangerous.

Every child wants a pet to play with, but animals are not toys. They need everyday care. You must keep their baskets and cages clean, remember to feed them regularly.

Animal types

Ukraine has trees, such as pine, oak, fir, beech and birch. The wealth of the forest includes not only timber, but also berries, mushrooms and medical herbs. The animal world of Ukraine is different. It has hundreds of species of animals and birds. They are: wolf, fox, badger, deer, hamster, field mouse and so on. The birds are: the sparrow, titmouse, grouse, owl. Some fur animals, such as mink, silver-black fox, musk -rat, brought into Ukraine have well.

The animals include squirrels, foxes, hares and roes. The rivers and lakes are home to ducks, geese, storks and cranes. It should also be said that the animal life of the Carpathians is wonderful. Here you can find deer brown bears, wild cats and pigs, black squirrels. Bird life includes golden eagles and black wood peckers. The plants of this region are also different and beautiful. It is well worth visiting, especially in spring.

Inventions in KZ

New inventions appear every day to make our lives easier, longer, warmer, faster, and so on.

"Inventions associated with ways of cooking of different national food products include kurt, kymiz, shubat , tary , zhent and so on are being actively patented now. Earlier Kazakhs prepared kymiz by hand. At present inventors suggest power-operated devices to mix kymiz. These devices make the process easier and cut production time. The way of cooking of a dry shubat has also been patented.

Music

I love music, I think people cannot live without it. We can hear music everywhere: in the streets, in the shops, on TV, over the radio, in the cars, in the parks, everywhere. A lot of people are fond of music. They buy tapes, go to the concerts and visit Concert Halls, Opera Theatres.

I want to know more and more about popular talented groups and singers I like. Some people go to music schools, they play different musical instruments, sing in the chorus.

Musical instruments

I really wish I could play a musical instrument. I can't. I had a few music lessons when I was a kid, but I didn't keep them up. I really regret that now.

Of all the musical instruments, I'd like to play the piano. I think this is the king of musical instruments. It sounds so beautiful. Pianos also look beautiful. I imagine it's very relaxing playing it.

Another instrument I'd like to play is the guitar. I want to be a rock star, although I'm a bit old now. I suppose it's never too old though to learn to play something. I haven't given up hope.

My music

It is difficult to live without music. We hear music everywhere: in the streets, at home, over the radio and on TV, in the shops, in the parks and in the concert halls, at the seaside, sometimes in the forest. We can't live without music. We like to listen to music, we enjoy dancing to music, we can play musical instruments.

Music is a combination of many sounds. They are short and long, weak and strong. Music reflects people's mood and emotions.

I like to listen to the songs by our Russian popular singers. They are talented singers and composers, and I like to attend their concerts. My friend Mike is fond of classical music. Sometimes he spends his free time, listening to music by Wolfgang Mozart and other composers.

The Changing World of Communication

Long time ago people used stone tablet to write. The problem was that it was too heavy and couldn't store lots of information.

It was hard to transport the information. The messengers run for 10-18 days to send it to the recipient.

Thousand years after that era, a man invented paper and printing machine. Since then, it's easier to communicate.

Not so long time ago, a genius invented a machine that can produce lots of information instantly in a very short time. This machine

is so revolutionary. Soon after that, lots of new technologies were invented. Now,

millions of information can be stored in a very small chip.

With the help of the Internet, people can share and get the information in a very short time. Millions of texts, videos, music, images and many other modes of communication are produced and accessed every day.

Digital Communication

Samuel Morse sent the first telegraph on May 24, 1844. This revolutionized long distance communication.

Alexander Graham Bell made the first phone call on March 10, 1876.

John Logie Baird transmitted the first television signal October 2, 1995.

My space was created by Chris De Wolfe and Tom Anderson in July 2003.

Facebook was launched in February 2004 by Mark Zuckerberg. This replaced Myspace.

Twitter was created in March 2006 by Jack Dorsey, Evan Williams, Biz Stone and Noah Glass and launched by July 2006.

The first generation iPhone (iPhone 1) was announced January 9, 2007 by Apple Inc.

The iPad was announced by Steve Jobs on January 27, 2010. It was marketed by Apple Inc.

The Olympic Games

The first recorded Olympic competition took place in 776 B.C. The only event was a race the length. Other events were added slowly. The competition was every four years.

Only Greek men could enter. It was a high honor. The winners received crowns of leaves.

The first modern Olympic Games were in Athens, Greece in 1896. Nine countries sent athletes to the Olympic.

There were a few events for women in 1900, but many women didn't take part till 1960.

There are many traditional and new events in the Olympic Games. The biggest change was the addition of winter sports in 1924.

Sports around the World

An ABC Adventure

Aa

American Football is the most popular played sport in the United States. It was first played on November 6^th, 1869 by Princeton and Rutger. It originated from rugby and soccer.

Bb

Bobsleigh is a winter sport that originated in St. Moritz, Switzerland. This sport was first practiced in the 1870's with teams of two or four trying to make it down a slope in the least possible time.

Cc

Cricket was first played in southern England and became England's national sport in the 18^th century. Cricket is one of the sports with the longest playing time because it can take several days for a team to win the match.

Dd

This first time anyone was seen playing gold with a flying disk was in 926 in Bladworth, Saskatchewan, Canada. It started with Roland Gibson and his friends throwing tin plates at targets such as tree and poles.

Ee

Endurance Riding is an equestrian sport most popular in the UK and USA, but it is an international sport practiced word-wide. The average race is 50 to 100 miles and horses are required to have veterinary stops at every check point.

Ff

Prices Schools Login

Football is the world's most popular sport. As of January 2013, there are 207 international teams! The largest soccer tournament is called the World Cup and it is held every four years.

Gg

Prices Schools Login

Gymnastics was originally created as a form of exercise for boys and young men in the late 18th century in Liege, Belgium. Gymnastics was created by three physical education pioneers from Germany.

Hh

Century old carvings on Egyptian walls show that Hockey has been around for a long time. There are several types of hockey, including: Ice Hockey and Field Hockey that are mostly played in Canada and the US.

Ii

Ice Climbing began in Italy, England, and Germany. It is considered an Alpine sport since it is a form of regular rock climbing. Ice Climbing is very technical and requires extensive training and safety equipment.

Jj

Jujutsu or Jujitsu is a form of Japanese martial arts. This requires precise movements and no weapons. It was originally created among the samurai of feudal Japan to defeat armed enemies.

Kk

Kayaking originated in Alaska when explorers from around the world discovered North America. The word "kayak" comes from the Alaskan Eskimo. The most common modern competitive kayaking race is called Slalom Kayaking where competitors race downstream at high speeds passing through pole gates.

Ll

Longboarding, also known as "sidewalk surfing", originated in Hawaii and it has become very popular in the islands. The idea of long-boarding was actually a result of surfers needing to train even when the tide was too low or too rough. The sidewalks and roads mimic some of the movements of the waves.

Mm

Mountaineering originated in France when for the first time, a person successfully descended from Mont Blanc in 1786. Since then, mountaineering has spread rapidly around European and African countries. The largest mountain range is conquered where the Himalayas in Central Asia.

Nn

Knee-boarding originated off the pure creativity of south Californian surfers. In 1965, they used homemade knee boards to tie them to boats and take joy rides.

Oo

Orienteering is a sport that originated in Sweden as a way of training the military in land navigation. In Swedish, the word for orienteering means "the crossing of unknown land with the aid of a map and a compass."

Pp

Polo was first played in Iran but has then spread to other parts of the world such as South Asia and Britain. The horses used in polo are chosen based on quick bursts of speed, stamina, agility and maneuverability

Qq

Quidditch was first seen in a book series, later turned movie, called Harry Potter. The sport consists of two teams of seven players riding flying broomsticks, using four balls called the Quaffle, two Bludgers, and the Golden Snitch. There are six elevated ring-shaped goals, three on each side of the Quidditch pitch.

Rr

Rugby was an English sport played long before American football. It was first played in public schools. There are two types of rugby: rugby league and rugby union. Although they are both similar, they each are played differently.

Ss

Prices Schools

Surfing is a popular sport that can be seen almost anywhere where you can find a beach. Although surfing developed in several places at the same time, it is most accredited to Peru. Inhabitants of Trujillo, Peru rode boats called "caballitos de totora."

Tt

Team Penning is an equestrian sport that developed in Ventura County, California. It started as common ranch work of separating cattle into pens for doctoring while riding a horse.

Uu

Uni-cycling is practiced competitively in the mountain ranges of the United States. Unicycles where first made in the 19th century. Since then, there have been over 30 different types of uni-cycling races.

Vv

Volleyball is a very common and popular sport worldwide that was first played is Massachusetts, USA. It began as a mix of tennis and handball, and it was called "Mintonette."

Ww

Water-polo was among the first team sports introduced at the Olympic games in 1900. The first ever recorded game was in Bournemouth, England and it consisted of a mix of football and soccer.

Xx

Xare is a racket sport that originated with the ancient Greeks. Xare is a form of "Basque ball." It can be played in teams, in doubles, or individually.

Prices Schools Login

Yy

Yagli Gures, also known as oil or grease wrestling, is the Turkish national sport. Here, wrestle while covered in olive oil. Every year since 1365, Turkey has held their annual matches during the summer.

Zz

Zip-lining is very popular in areas such as Costa Rica, Nicaragua, and Florida. The first time anyone attempted to use zip lines was in a remote place in China to cross bridges.

Sports and Games

Many of you play such games as volleyball or football, basketball or tennis.

People who play a game are players. Players from other teams are their opponents. Two players playing with each other are partners. Each team can lose or win.

Most matches take place in a large stadium.

Athletics is the most popular sport. People call it "the queen of all sport". It comprises such kinds of sports as: running (for different distance), jumping (long and high jumps) and others.

From time to time international championship and races (horse-races, motor-races and cycle-races) take places. Representatives of various countries can win a gold, silver or bronze medal. Such great championships in sport are organized every four years and we call them Olympic Games. Only the best may take part in them.

The First Marathon

In 490 B.C. there was a big war between the Persians and the Greeks.

Persia was a huge empire and bigger than Greece.

There were 48000 Persian soldiers and only 10000 Greek soldiers.

The Greek sent a messenger to Sparta for help. The messenger ran two days over the mountains.

But the Spartans could not fight until there was full moon. The messenger returned the Marathon alone.

The Greek attacked the Persian army and won. The messenger ran 40 kilometers to Athens to tell that they won.

He arrived at the city very tired. "We won!" he shouted. Then he died.

From this time the marathon race was in the modern Olympic Games. It was 1896. It was won by a Greek runner, Spiridon Louis. He also was a postman.

The History of Baseball

Baseball was first played in England in 1700. In 1830 baseball became a popular sport across the country. Baseball clubs in New York united the first official league. Stadiums were built and fans could watch their favorite teams play. In 1947, Jackie Robinson became the first African-American player.

Today baseball is one of the nation's most popular sports. It often called "America's pastime".

The rabbit and the tortoise

Once upon a time there was a rabbit and a tortoise. They were good friends. They meet and play every day. The rabbit always said that he could run faster than the tortoise. So they decided to have a race. They chose a start and finish point. The rabbit ran really fast. The tortoise was behind. So the rabbit stopped under a tree. But the tortoise didn't stop. So the tortoise won the race.

Sport and Games

Sport is important for. There are a lot of interesting spots and games. I know basketball, volleyball, football, tennis, swimming, skating and skiing. I like swimming and skiing very much. In summer I swim in the river. In winter I ski in the forest. I like to play football most of all. I usually play football with my friend.

Pirate's Treasure

"Ten steps from the porch and twenty steps from the rose bushes," growled Bluebeard in Jimmy's dream one night. "Treasure is there!"

The next day Jimmy began to dig. He dug until the hole was deep. He kept digging. The hole got deeper and the dirt pile got higher. He dug until the hole was deepest and dirt pile was at its highest. He sighed. "I'm too tired. I can't dig anymore." Then he spied something… but it was only one of Woofy's bones. Instead of treasure, all Jimmy found a dog bone. He thought "That pirate lied to me!"

But when Jimmy's mother saw the hole, she clasped her hands and smiled.

"Oh, thank you, Jimmy. I always wanted a rhododendron bush planted just there. Here's $5.00 for digging that hole."

Surprise from Australia

The school ends and Erica quickly puts her books in the bag and runs out of the class. Today is a special day. She runs home and thinks about her uncle. He returns from Australia. He brings a special surprise for her! She is thinking about the surprise. "May be it is a surfboard? Or maybe it is Australian nuts? Oh, maybe he brings a kangaroo?"

Erica arrives home. "Uncle, uncle! What a special surprise?" "Well, I have for you an Australian aunt!" he smiled.

On the farm

Last summer Lucy and Bob were on his grandad's farm. Grandad has got a lot of hens. One day he gave one egg to Diana, a little cousin of Bob and Lucy. She said to Bob, "I have a great plan. I'll keep it in my pocket and soon it'll be a chicken."

"And what are you going to do with a chicken?" asked Bob.

"The chicken will become a hen. The hen will give more eggs. The chickens will become hens. The hens will give more eggs and I'll sell them. I'll be rich. I'll buy a beautiful doll and a house for doll!" said Diana.

"How clever of you! You are a good businessman," said Bob.

Suddenly Diana dropped the egg. How sad poor Diana was. But that was a lesson. Never count your chickens before they are hatched.

Health is Wealth

Part I

Once upon a time, there lived a generous and kind-hearted king. But the people weren't happy with their king. The king was lazy.

He spent days and weeks and months in his bed eating something or sleeping. He almost became inactive. The king became a potato couch. The people started to worry about the king. One day he realized that he couldn't move his body. He became very fat.

He invited doctors from various parts of his country. Unfortunately no one could help the king.

Part II

One fine morning, a holy man (Rishi) visited the region of the King. He heard about the ill-health of the king and told the minister to meet him at his place. When the minister met him, he informed the minister that he could easily cure the king. The minister became very happy.

Part III

The holy man resided at a distant place. The fatty king asked the minister to come near, but the holy man refused. Then he ordered to come to meet him.

After strenuous efforts, the king met the holy man. The holy man encouraged him and said he was good and very soon the king would gain his health. He asked the king to come for treatment every day from the next day. Also the holy man told the king that he would treat the king only if he came on foot to his place.

Part IV

The King was unable to walk even a few steps on the road, but he reached the holy man's place. Unfortunately, the holy man was not at home and the king came the next day for treatment.

This was repeated for two weeks and the king never met the holy man. He never had any treatment. Suddenly, the king realized that he felt lighter, lost weight and felt more active than before. He realized the reason why the holy man asked him to reach his place by walking.

Very soon, the king regained his health, and the people were very happy in his kingdom.

The King had a lot of wealth, but no amount of wealth could make him healthy.

Health is Wealth!