Открытый урок по крымскотатарскому языку на тему 'Ыргъат Къадыр' 5 класс

7 сыныф

Мевзу: Ыргъат Къадыр. Омюр ве яратыджылыгъы.

«Догъдым бир заманлар…» шиири.

Дерс макъсадлары:

1. Белли бир къырымтатар шаирнинъ аяты ве иджадынен талебелерни таныштырув;

2. Янъы сёзлерни огретюв ве балаларнынъ тиль байлыгъыны зенгинлештирюв;

3. Талебелернинъ ифадели окъув алышкъанлыгъыны инкишаф этюв.

Донатма:

Слайдлар, дерслик, лугъат сёзлери, Ы. Къадырнынъ фотосурети, эпиграф.

Дерс кетишаты:

Тешкилий къысым:

• Селямлышув, танышув.

• Невбетчинен субет:

- Бугунь айнынъ къайсы куню?

- Я афтанынъ анги куню?

- Дерсте ким ёкъ?

- Эвге насыл вазифе берильди? (Амди Герайбайнынъ шиирлерини эзберлеп кельмек).

Эв вазифени тешкерюв:

1) Айтынъыз, балалар, А. Герайбай не вакъыт ве къаерде догъды?

( 1901 с. Кефе уезднинъ Янъы - сала коюнде догъды)

2) Къаелерде окъуды?

( А. Герайбай Акъмесджиттеки рушдие (орта) мектебинде окъуды. 1923 с. Станбулгъа кете, анда филология факультетинде окъуй)

3) Не ичюн Совет Акъиемети А. Герайбайгъа къаршы чыкъты?

(Чюнки о озь шиириетинде бутюн халкъны дженке котерильмеге чагъыра эди)

4) А. Герайбай не вакъыт ве насыл вефат этти?

(А. Герайбай 1928 с. миллетчиликке къабаатланып апске алына ве 17 декабрь куню махкеме коллегиясы оны олюм джезасына укюм эте. 1930 с. 13 сентябрьде (29 яшында) шаир большевиклер тарафындан къатиль этильди).

5) А. Герайбайнынъ насыл шиирлерини билесинъиз?

(А. Герайбай «Джигитке», «Къартал», «Оксюз», «Яз», «Яш татарларгъа», «Татар оджасына» киби шиирлерини язды.

Балалар эзберлеп кельген шиирлерини окъуйлар. Бааланув.

Янъы мевзуны анълатув.

• Дерснинъ макъсадыны илян этюв (слайд № 2)

• Янъы мевзу илян этиле ве дефтерлерге яздырыла (слайд №1)

• Дерснинъ эпиграфы (слайд №3)

Оджанынъ сёзю.

(слайд №4)

Къырымтатар адлары ичинде Ыргъат деген ады расткельмей. Бу лагъаптыр. Ыргъат Къадырнынъ ады - Халиль олгъан (толусынен Халиль Джемиль огълу Къадыров).

(слайд №5)

Ыргъат Къадыр 1905 сенеси Къырымда, Алушта Районнынъ Ускут коюнде догъды.

Ускутнинъ манзарасы акъкъында Ы. Къадыр бойле язгъан эди:

«…..Ускут кою орманлы дагълар, багъчалар, гурь, буюк джевиз тереклери. кокнен опюшкен сельбилер ичинде ерлешкен. Якъын дагълардаки чокъракълардан чыкъкъан, шырылдап, ташлар арасындан тез-тез акъкъан, гурь сувлу озен. Ускутнынъ ортасындан кечерек, денъизге догъру узана ве онъа къошула эди.

Ускут коюнинъ тюм-тюз дамлары олгъан чокътан-чокъ эвлери денъизден бир бучукъ-эки километр узакъта башлайлар, сонъ дагъларгъа догъру узаналар. Сокъакълары эгри-догъру, энишли-ёкъушлы, чакъыл тёшюльген. Эгер сакът олмасанъ. аягъыны чыкъармакъ яхут къырмакъ мумкюн. Эвлернинъ чокъусы ири ташлардан япылгъан. чамурнен сылангъан, эки къатлы, кичик пенджерелери. ашагъыда - биринджи къатта, айване араны, экинджи къатта исе озьлери яшайлар.

Ягъмурлы куньлери топракътан япылгъан эвлернинъ дамлары акъа тургъан. Ягъмур сувларыны токътатмакъ ичюн дамгъа чыкъа, токъмакълай, таптай эдилер…»

Агъыр ачлыкъ йыллары… Къорантасыны кечиндирмек ичюн Халильнинъ бабасы байларнынъ эвинде ыргъатлыкъ япа.

- Балалар, «ыргъат» сёзю не бильдире?

(«Ыргъат» демек «батрак») (слайд №6, №7)

Анасы «балаларым ач ве чыплакъ олмасын» деп, зенгинлернинъ эвлерини джыйыштыра. темизлей, сыгъыр сагъа, чамашыр юва. Сабадан акъшамгъадже тынмайып ыргъатлыкъ япа.

Халиль 12 яшында бабадан оксюз къала. Анасына ярдым этерек, ыргъатлыкъ япа. Бунынъ ичюн де, Халиль шаир олгъан сонъ, Ыргъат деген лагъапны озюне ляйыкъ коре.

(слайд №8)

Балалыкъ ве осьмюрлик йыллары бабадан оксюз къалгъан Халиль пек хорлана.

Ве озюнинъ аджыныкълы омрюни, балаларнынъ хорлукъларыны «Ыргъатнынъ хатырасы», «Анам», «Кель, аптем» шиирлеринде тасвирледи. Биринджи шиирини

Ы. Къадыр 1923 с. язып башлай. Бу вакъыт о Акъмесджитте ишчи факультетинде окъуй эди. Окъувны битирген сонъ озь догъгъан коюде, Ускютте, бир къач йыл джемаат ишлеринде чалыша.

Арбий хызметте булунгъан йыллары (1927 с.) о аскерлик, ватанперверлик акъкъында пек чокъ шиирлер язды. Мисаль ичюн, «Къызыл аскер маршы», «Поста», «Партизанлар маршы» ве иляхре. Ордудан къайткъан сонъ Ы.Къадыр Къырым педагогика институтына окъумагъа кире.

Ы. Къадырнынъ шиирлери хусусан яшлар тарафындан окъула ве севиле эди.

«Догъдым би заманлар бир дым эвчикте…», «Тувгъан коюм» ве дигер шиирлеринде шаир догъгъан ерине севгисини терен эеджаннен тасвир эте. (слайд №9 (5).

Ыргъат Къадыр тувгъан коюни бир вакъыт унутмай эди ве Акъмесджитте яшагъан вакъытта, янына языджы достларыны алып, Ускютке барып, джемаатнен корюшювлер кечире эди. Яшларгъа зенаат алувда. медений ишлерде ярдым этер эди.

Меселя, «Кель, аптем!» шииринде шаир къырымтатар къызларыны окъувгъа чагъыра, озь такъдирлерини озь къолуна алмагъа давет эте.

(слайд №8) 1941 сенеси кельди. Ыргъат Къадыр Джебэге кетти ве анда эм силянен, эм де къалеминен душмангъа къаршы куреш алып барды.

Шаир джиан дженкнинъ биринджи куньлеринден башлап, бир къач кере яраланды ве 1945 сенеси агъыр яралангъан сонъ, арбий госпитальде вефат этти.

(слайд №11) Дженкчи ве шаир Ы. Къадырнынъ хатырасы эбедий къалды. Онынъ эсерлери бугунь де бизлерге рух ве къуванч бере.

Балалар, демек, Ыргъат Къадырнынъ балалыкъ ве осьмюрлик йыллары насыл кече? Не айта билесинъиз? (Халиль пек чокъ хорлана. ыргъатлыкъ япа эди. Онынъ къорантасы пек фукъаре яшай эди). Бугунь биз сизнен Ы. Къадырнынъ «Догъдым бир заманлар…» шииринен таныш оладжакъмыз. Биринджи сатырлардан белли ола ки, шаир озь балалыгъы, догъгъан эви ве кою акъкъында сёз юрьсетеджек.

Мий уджюми (слайд №14, №15)

- Балалар. сизинъ эпинъизнинъ эвинъиз бардыр. Сизлер ичюн эвинъиз недир?

(Бина, къоранта, севги, бахт, мусафирлер, юртум, шенълик, тынчлыкъ в.и.)

- Сизинъ эвлеринъиз насыл? Насыл шараитлерде яшайсыз?

(Балабан, ярыкъ, сыджакъ, комфортлы в.и.)

-Эвлер чешит-тюрлю ола биле: балабан, земаневий, я да эски, кичкене, фукъаре).

(слайд №14, №15)

Венна диаграммасы.

- Эски эвлер насыл ола?

(алчакъ таванлы. кичкене пенджерели, серс, дешетли, фукъаре…)

- Янъы эвлер насыл ола?

(дюльбер, балабан, ярыкъ, къавий, юксек таванлы. зенгин …)

- Балалар, сизинъ фикиринъиздже, Ыргъат Къадырнынъ эви насыл эди?

Эбет, эски, чюнки онынъ къорантасы фукъаре яшай эди. Ве бу делиль (факт) биринджи сатырдан белли ола:

«Догъдым бир заманлар бир дым эвчикте…». Оджа шиирни окъуй

Лугъат иши

ДЫМ - серс, сылакъ

ДЕРЕЧИК - ущелье. горная долина

ДУМАН - туман

ИРМАКЪ - озенчик, чокърачыкъ

ДЁНМЕК - кезинмек

ЭНМЕК - тюшмек

ЧАЛЫ-ЧЕГЕР - кустарник

УЮШМАКЪ - сговариваться

Шиир боюнджа суаллер:

- Не акъкъында бу шиир?

- Бу шиир автобиографик шиир деп айтмакъ мумкюнми?

- «Бу гъурурлы зенаатымны башладым…» сатырында насыл зенаат акъкъында айтыла? (шаир)

- Улу озен ве Кучук озен - бу ненинъ адлары? Бу койлернинъ земаневий адларыны билесизми? (Генеральское и Малореченское).

«Эвим» сёзюне СЕНКАН

1 СЫРА - Эвим

2 СЫРА - севимли, сыджакъ

3 СЫРА - севем,ашыкъкъам

4 СЫРА - эвимни севем

5 СЫРА - эвим - юртум

Эр бир къорантанынъ озь эви бар. Бизим миллетимиз насыл?

Я миллетимизнинъ эви недир?

Къырым - миллетимиз ичюн не?

Догъру, Ватан. Ватан акъкъында насыл аталар сёзлерини билесинъиз?

Такъымлар ичинде чалышув.

Вазифе.

Карточкаларда берильген сёзлерден Ватан акъкъында аталар сёзлери тизмек.

№1

Бульбуль, адам, ватансыз, йырсыз.

№2

Ананъ, экинджи, Ватан.

№3

Ватаныны, ананы, севмеген, севмез.

Нетидже чыкъарув. Бааланув.

Эвге вазифе: Ы Къадырнынъ омюр ве яратыджылыгъы акъкъында окъумакъ. «Догъдым бир заманлар бир дым эвчикте» шиирини ифадели окъув.