Алишер Навоий-мангуликка тенг бўлган даҳо!

Mir Alisher Navoiy

hayoti va ijodi.

Alisher Navoiy 1441-yil 9- fevralda Xirot shaxrida tug'ildi.Uning otasi G'iyosiddin kichkina bir necha qarindoshlari temuriylar saroyiga yaqin turgan amaldor aristokrat, buvilari esa temuriy shag'zodalarning enagalari bo'lgan.Alisher go'dakligida temuriy shag'zodalar bilan birga tarbiyalandi.To'rt yoshida o'qishga berdilar.Ziyrak va qobilyatli Alisher maktabdagi boshqa bolalardan ajralib turar va kattalarning diqqatini o'ziga jalb qilar edi.

Navoiy Xirotda qoldi va o'qishni davom ettirdi.U adabiy asarlarni qunt bilan o'qiy boshladi.

Ota va ona Alisherning xar tomonlama bilim olish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratib berdilar.Alisher zamonasining mashxur muzikashunosi Xo'ja Yusuf Burxondan muzika o'rgana boshladi.xamda tarix, adabiyot,xusnixat va boshqalar bilan jiddiy shug'illana boshladi.Alisher ayniqsa adabiyotni sevdi.Oila muxiti bolaligidayoq unda adabiyotga zo'r xavas tug'dirgan edi.Alisherning otasi marifatparvar kishi va san'at xamda adabiyot muxbirlaridan edi.Alisher badiiy asarlarni o'qish va o'rganish bilan kifoyalanib qolmadi.

Uning o'zi xam sherlar yoza boshladi.Navoiyning necha yoshidan boshlaqb she'r yozganini bilmaymiz.

Lekin shunisi ma'lumki,u 10-12 yoshlaridayoq badiiy zavq vadidi xamda ilk she'rlari bilan tanilib,katta san'atkorlar va olimlarning diqqatini o'ziga jalb qilgan edi.Alisher otadan yosh yetim qoldi.U marifatparvar xukumdor Abulqosim Bobur qaramog'ida tarbiyalana boshladi va 15 yoshida Culton Xusayn Bayqaro bilan birga Abulqosim Boburning saroyida xizmat qila boshladi.Abulqosim Bobur 1456-yilda mashxatga jo'nadi.Navoiy va Xusayn Bayqaro xam Abulqosim Bobur bilan mashxatga borib,o'sha yerda o'qishni davom ettirishadi.1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etadi.Navoiy mashxatda qolib o'qishni davom ettiradi.

Mansab va davlat orzusida yurgan Xusayn mirzo Marvga borib,taxtni egallash uchun kuch to'play boshlaydi.Navoiy Mashxadda Sayid Xasan Ardasher va Kamol Turbatiy kabi davirning mashxur shoirlari bilan tanishadi. Navoiy taxminan 18-19 yoshlarida Abduraxmon Jomiy bilan tanishadi.Navoiyning bilim saviyasi va adabiy qobilyatidan mamnun bo'lgan Jomiy uni xam shogird,xam farzand deb biladi.Ko'p o'tmasdan shogird va uystozning munosabaatlari ikki ulug' shoir va mutaffakkirning do'stligi va xamkorligiga aylandi.Navoiyning otasidan qolgan mol-mulkni musodara qildirgan.Navoiy qattiqmoddiy qiyinchiliklarga duch kelgan. Navoiy shu axvolda Samarqandga keldi.Samarqandda xam tastlabki payitlarda moddiy qiyinchilikda yashadi,lekin shunga qaramay,Samarqand madrasalariga qatnadi,ilm-fan, san'at va adabiyot axli bilan yaqinlashdi,bilim saviyasi istedodi va qobilyati bilan tez orada obro' va etibor qozondi.Navoiy Samarqandda Sakkokiy va boshqa shoirlarning badiiy merosi bilan yaqindan tanishdi.

Samarqanddagi madaniy yodigorliklar,ayniqsa Ulug'bek

Observatoriyasi va Uluf'bek madrasasi unda katta

Tassurot qoldirdi.

Navoiy keyinchalik bu tassurotlarini o'z asarlarida, jumladan, ,,Xamsa''sida ifodaladi.

Navoiy Samarqandda 1469-yilga qadar turdi.Toju-taxt orzusida yurgan Xusayn Bayqaroning Xirot taxtini egallab olishi uchun shu vaqtlarda qulay bir voqea yuz berdi.1468-yilningoxirlarida Abusaid G'arbiy Eronni egallash uchun jang olib boradi.Jangda Abusaidning qo'shini yengilib,uning o'zi o'ldiriladi. Shu vaqtda Xirot ostonalariga yaqinlashib qolgan Xusayn Bayqaro fursatdan foydalanib,1469-yil Xirotga kiradi va taxtni egallaydi.Xuddi o'sha yilning aprel oyida Navoiy Xirotga qaytib keladi.Alisher Navoiydek obro'li va tadbirli kishilarga muxtoj bo'lgan Xusayn Bayqaro Navoiyning Xirotga qaytishidan mamnun bo'lib,uni saroyga chaqirdi va muxirdorlik vazifasini topshirdi.Bu mansab eng katta mansablardan biri bo'lib,davlatning xar qanday xujjatini muxirdor orqali rasmiylashtirilar,muxirdor muxr bosar va imzo chekar edi.Muxirdorlik vazifasi Navoiyning ijodiy ishlari bilan ko'proq shug'illanishiga imkon bermas edi.Shuning uchun u bu vazifadan istefo berdi.Lekin Xusayn Bayqaro o'z davlat apparatida Navoiydek tadbirli va donishmand kishining bo'lishini zarur deb xisoblab,oradan ko'p vaqt o'tar-o'tmas,Navoiyni amirlik yani vazirlik vazifasiga tayinladi.Xusayn Bayqaro bilan uning o'g'illari o'rtasidagi nizo-adovatlarni bartaraf qilishga xarakat qilar edi.Ayniqsa u obodonchilik va madaniy xayot soxasida juda katta xizmatlar qildi. Alisher Navoiy o'z atrofiga olimlar,yozuvchilar va san'atning turli soxalaridagi kishilarni jalb etdi.

Mashxur rassom Bexzod,xattot Sulton Ali kabi kishilar xam bevosita Navoiyning xomiyligida kamolga yetgan

edilar.Navoiy olim,san'atkor va yozuvchilardan unumli ishlashni,o'z qobilyati va imkoniyatlaridan to'g'ri foydalanishni talab qilar edi.U ijodiy ishga beparvolik bilan qarovchi,shoshma-shosharlik bilan yuzaki ish qiliuvchi kishilarni yoqtirmas,ularga qattiq tanbex berar edi.U xam marxamatli,xam talabchan ustoz edi.

Navoiy vazirlik vaqtidan xam,undan keyin xam obodonchilikka katta axamiyat berdi.Podsholikning dastlabki yillarida Xusayn Bayqaro Navoiyning obodonchilik soxasidagi faoliyatini qo'llab-quvvatladi,davlat xazinasidan mablag' ajiratdi.Shu bilan birga,Navoiy obodonchilik ishlariga o'z mablag'ini ayamay sarf etdi.Samarqandda juda muhtojlikda yashagan Navoiy Xirotga qaytganidan keyin,otasidan qolgan mol-mulkga ega bo'ldi,Xusayn Bayqaro unga Xirot,Sabzavor va boshqa joylardan katta mulk ajiratib berdi.Navoiy ko'pchilik asarlarni o'zbek tilida yozib,bu tilning badiiy durdonalar yaratish uchun katta imkoniyatlarga ega ekanini ko'rsatib berdi,o'zbek yozuvchilari oldiga o'z ona tilida ijod etish vazifasini qo'ydi.ularga bu yo'lda xar jixattan yordam berdi.Shu bilan birga,u fo'rs - tojik tilini xam o'z ona tilidek sevdi,bu tilda xam ajoyib asarlar yaratdi va fors - tojik shoirlariga katta ehtirom bilan yondashdi,ular bilan ijodiy xamkorlik qildi,arab tili va uning leksikasi bilan shug'illandi.

Navoiy dastlab lirk sherlari bilan keng shuhrat qozona boshladi.1465 - 66 yillardayoq Navoiyning kitobxonlari uning she'rlarini to'plab,devon tuzadilar.Navoiyning o'zi esa 1470-yilning boshlarida birinchi devoni ,,Badoyul bidoya''ni tuzdi.Keyinroq,1476 - 1483 yillar oraqsida, ikkinchi devonni ,,Navodirun-nixoya''ni yarati.

Lirik turda katta tajriba orttirib,shuhrat qozongan Navoiy, endi o'zbek tilida yirik epik asarlar yaratish vazifasini o'z oldiga qo'ydi.Vazirlik mansabidan istefo berganidan keyin ,,Xamsa''yozishga tayyorlana boshladi.U oz vaqt davomida ,,Xamsa''uchun kerakli barcha materiallarni to'pladi.Nizomiy,Xisrav Dexlaviy va boshqa shoirlarning ,,Xamsa''si yoki ,,Xamsa''sikli bo'yicha yaratga aloxida dostonlarini,xalq og'zaki ijodi xamda tarix asarlarini mukammal o'rganib chiqdi va ,,Xamsa'' yozish fikrini Abduraxmon Jomiyga aytdi.Jomiy uning maqsadi va rejalarini maqulladi,maslaxatlar berdi.Navoiy 148-yilda ,,Xamsa''ni yozishga kirishdi.U ,,Xamsa''ni yozish uchun juda qisqa muddat - ikki yildan sal ko'proq vaqt sarf qildi.1483-yilda ,,Xamsa''ning birinchi dostoni ,,Xayratul - abror'',1484-yilda ,,Farxod va Shirin'', ,,Layli va Majnun'', ,,Sabai sayyor'', 1485-yilda ,,Saddi Iskandariy'' dostonlarini yozdi.Bu dostonlarida u davirning juda muxim praoblemalarini qo'ydi,o'rta asirning ilg'or mutaffakiri sifatida progressiv fikr-qarashlarini ilgari surdi.

1501-yilning 3 yanvarida Alisher Navoiy vafot etdi. Butun Xirot qattiq motam tutdi.Musubatli xabar tezda butun Xursonga,Movvarunnaxirga va boshqa joylarga borib yetdi.

Navoiy Lirikasi.

Alisher Navoiy ulug' lirk shoirdir.U Saddiy,Xofiz, Xisrav Dexlaviy va Abduraxmon Jomiy kabi mashxur sharq lirk shoirlarining,Xorazimiy,Sayfi Saroiy,Atoiy, Sakkokiy va Lutfiy kabi o'zbek dunyoviy adabiyoti namoyondalarining eng yaxshi adabiy tradsiyalarini davom ettirdi va rivojlantirdi,xalq poetik ijodiyotining g'oyaviy-badiiy boyliklaridan unumli foydalandi.Badiiy adabiyotning xayotga,jamiyat extiyojlariga xizmat qilish uchun kurashgan Navoiy lirik poeziyaning tematikasi, g'oyaviy motivlari va obrzlari sistemasini boyitdi, takomillashtirdi.

Navoiy juda katta va boy lirik xazina yaratib qoldirdi. Bu lirik xazinaning asosiy 45 ming misraga yaqin o'zbek tilidagi sherlarini o'z ichiga olgan ,,Xazoyinul maoniy'' va 12 ming misradan ziyod fors-tojik tilidagi sherlarni o'z ichiga olgan ,,Devonni Foniy'', fors-tojik tildagi 6 falsafiy qasidadan iborat.