Шығармашылық сабақ жай сөйлемнің түрлері

Қызылорда облысы Қазалы ауданы Әйтеке би кентіндегі

Б.К.Мергенбаев атындағы №226гимназияның

қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Жөлекеш Мирамкүл Жеткербайқызы

Тақырыбы .№

Жай сөйлемнің түрлері

Сыныбы 11-сынып

Мақсаттары

Сабақ мақсаттары

Барлық оқушылар: Жай сөйлемнің түрлері мен ерекшеліктерін ажырата алады.талдау үлгісінің құрылымы мен қолданылу ерекшелігін түсінеді,қолданаалады

жасайды

Оқушылардың көбісі: :

Талдау үлгілері арқылы өз пікірлерін түсіндіре алады.өзіндік тәжірибесін топ ішінде белсенділігі жоғары

Оқушылардың кейбірі: кешенді талдау барысында жұмыс түрлерін шығармашылық деңгейде орындай алады.

Тілдік мақсат:

Оқушылар

Негізгі сөздер мен тіркестер:

Жай сөйлемнің т.үрлері

Сыныптағы диалог үшін пайдалы тілдік бірліктер

Жай сөйлем.жақты,жақты-жақсыз,толымды -диалог,жалаң-жайылма

Талқылауға арналған сұрақтар:

Жақсыз сөйлемнің жасалу ерекшлігі

Толымсыз сөйлемнің ерекшелігі

Сіз неліктен... екенін айта аласыз ба?

Тыңдалым мен оқылым бойынша ұсыныстар...

Жетістік критерийлері

Оқушылар жақты,жақсыз,жалаң-жайылма,толымды-толымсыз,атаулы сөйлем түрлерін адырата алады,жасалу құрылымындағы ерекшеліктерді қолдана алады,

Алдыңғы білім

Жоспар

уақыт

Жоспарланған әрекеттер

Ресурстар

Сабақтың басы

2+5 мин

3 мин

1. Сәлемдесу

2. Сабақта жұмыс істеуге жағдай жасау

3. Гимназия оқушыларының психологиялық тұрғыдан қарым-қатынасқа дайындау

4. m.itest.kz/kazakh-tili</<span> ҰБТ-ға дайындаламыз.

Бітіруші сынып оқушыларын жай сөйлемнің түрлері тақыры бойынша меңгерілген білімдері ,қай жерден қаншалықты көмек қажет ,анықтау мақсатында 1-тапсырма Жеке тапсырма

«Фишбон әдісін қолдану Қосымша №1

5. Бітіруші түлектердің назарын ұйымдастыру . Оқушылардағы проблемаларға сай топқа бөлінеді.Көшпелі топтар ұйымдастыру

6. Сабақтың жалпы мақсаты мен оны жүргізу жоспарын ашу

Сабақ

тың

ортасы

10+5

4+4+2

Жұптық

2-тапсырма

Мәтін- анықтаманы Қазақ тілі ҰБТ-ға дайындаламыз оқу әдістемелік құралына сай толықтыру.

Топтық тапсырма

«Сұрақ қою, қайта сұрақ қою» әдісі Қосымша №2

Күтілетін нәтиже.

Оқушы жасай алады:

• өз бетінше ойлап, ақпаратты меңгере алады ;

• мәтінмен өз бетінше жұмыс жасау дағдысы дамиды;

• ақпаратпен ықыласты жұмыс жасайды;

• мәтінге сұрақ қою, белгілеу, тұжырымдау;

• кластастарының жауаптарын ықылас қоя тыңдау және сұрақтар қою;

• өз оқуына және кластастарының оқуына жауапкершілікпен қарау;

таным әрекеті процесінде қарым-қатынас шеберлігі

Жүзеге асыру қадамдары

1-қадам: мәтінді толық немесе бір бөлігін оқыту (мәтіннің күрделілігіне қарай, балалардың жас және даму ерекшелігіне қарай), оқылған мәтіннің мазмұнына әр деңгейлі сұрақтар қою - сұрақтарды мәтін бойынша оқушылардың өздері немесе мұғалімнің өзі қоюына болады.

2 -қадам: оқушылар оқығандары бойынша бір-біріне сұрақ қояды және талқылайды.

3-тапсырма

1-топ Топтық тапсырма

№

Мысалдар

Жақты сөйлем

Жақсыз сөйлем

Жалаң сөйлем

Жайылма сөйлем

Толымды сөйлем

Толымсыз сөйлем

Атаулы сөйлем

1

Маған сабақтан қалуға болмайды.

Көлдің биік қабағы.

2

Қайта-қайта келе берді.

3

Бізге көбірек оқу керек.

4

Сырдың суы ышқынып ағады.

5

Беті дуылдап кетті.

Есік жақта киім ілгіш.

6

Жиналыстан шығып үйіне жүгіре басып келеді.

7

Орман іші тыныш еді.

8

Әке-шешенің өтірігі бала жүрегін суындыра береді.

9

Масылдық мінезден арылу қажет.

10

Көптен күткен істің сәті түсе қалды.

11

- Қайдан келесің?

12

Мезгілсіз шақырған қораздың басын жұлмақ керек.

2-топ

Үлгі бойынша сөйлемдерге талдау жасау.

Арман шиті мылтықпен кешке қоян атып әкелді.Біраздан кейін көз байлануға айналды.

3-топ

Сұрақтарға жауап

1. Толымды және толымсыз сөйлем дегеніміз не? Олар қандай жағдйда қолданылады?

Жайылма сөйлем қалай жасалады?

2. Бастауышы жасырын тұрған сөйлем қалай аталады?

Жалаң сөйлем дегеніміз не?

3. Жақты сөйлем дегеніміз не? Мысал келтір.

Берілген сөйлем жай сөйлемнің қай түріне жатады?

Абай Ділдамен оңаша қоштасты.

4. Жақсыз сөйлемнің жасалу жолдарын айтып бер.

Құрылысына қарай жай сөйлем қандай түрлерге бөлінеді?

5. Атаулы сөйлем дегеніміз не? Мысал келтір.

Айтылу мақсатына қарай жай сөйлем қандай түрлерге бөлінеді?

6. Берілген сөйлем жай сөйлемнің қандай түріне жатады?

Жаз. Қайнаған күн. Қара бұйра жер, көк торғын аспан.

Толымсыз сөйлем қандай жағдайда жиі қолданылады?

Соңы

3+2

Сергіту логикалық сұрағы жоқ ,жауабы бар тест нұсқасын әзірлеу

Рефлексия

Фишбон әдісін қолдану Қосымша №1

Қорытынды бөлімін толтыру

Қосымша №2 Мәтін -анықтаманы толықтыр!

Жай сөйлем түрлері

Жай сөйлем құрамы мен құрылысына қарай бірнеше түрге бөлінеді. Сөйлемде тұрлаусыз мүшелердің болу, болмауына қарай жалаң сөйлем және жайылма сөйлем болып бөлінеді.

Жалаң сөйлем - тұрлаусыз мүшелер болмай, тек бастауыш пен баяндауыштан құралған сөйлем.

Жайылма сөйлем - тұрлаулы мүшелермен қатар тұрлаусыз мүшелер де бар сөйлем.

Сөйлемде бастауыштың болу, болмауына қарай жақты сөйлем, жақсыз сөйлем болып бөлінеді.

Жақсыз сөйлем - бастауышы бар кейде айтылмай тұрса да, бастауышын баяндауышы арқылы табуға болмайтын, баяндауыштың өзі ғана сол сөйлемге ұйытқы болатын жай сөйлем түрі.

Жақсыз сөйлемнің баяндауыштары мынадай тұлғада келеді:

1. -қы, -кі, -ғы, -гі жұрнақты қалау рай етістікке бол көмекші етістігі тіркесіп келеді: айтқысы келді.

2. Тұйық етістікке керек, жөн, мүмкін, тиіс сияқты сөздер тіркесіп келеді: баруы керек, айтуы тиіс т.б.

3. -ып, -іп, -п жұрнақты көсемшеге бол (көбіне болма тәрізді болымсыз түрінде) көмекші етістігі тіркесіп келеді: айтып болмайды, ұғып болмайды.

4. Баяндауыш құрамында бастауыш тұлғалы сөзі бар, бірақ сөйлем мүшелеріне жіктеуге келмейтін тұрақты тіркестерден болады: шек сілесі қатты, шарасы қалмады.

Толымды сөйлем - сөйлемде ойға қатысты айтысуға мүшелері түгел жай сөйлемнің түрі.

Толымсыз сөйлем - айтылуға тиісті тұрлаулы я тұрлаусыз мүшенің бірі түсіп қалған жай сөйлемнің түрі.

Мысалы: Кәлен бір ытқып сыртқа шықты. Күпі сыртынан қайыс белбеуін буып алды. Көзінен жасы ыршып кетті. Осы үш сөйлемнің алдыңғысы - толымды cөйлем, өйткені оны сөйлем етіп тұрған баяндауышы (не істеді? - шықты) да, бастауышы (кім шықты? - Кәлен) да бар және сөйлем білдіретін ойға қатысты пысықтауыш (қайда шықты? - сыртқа және қалай шықты - бір ытқып ) та жұмсалған. Сондықтан бұл - толымды сөйлем. Екінші сөйлемде баяндауыштың (не істеді? - буып алды) иесі бастауыш жоқ, сөйлемде түсіп қалған, бірақ оны табуға болады: кім буып алды? - ол (Кәлен). Үшінші сөйлемде көзінен сөзінің анықтауышы (кімнің көзінен?) түсіп қалған. Сондықтан екінші, үшінші сөйлемдер толымсыз сөйлемдер деп танылады.

Атаулы сөйлем - ойды білдірмей, тек соған байланысты заттың құбылыстың, мезгілдің, мекеннің аты аталып көрсетілетін жай сөйлемнің ерекше түрі.

Атаулы сөйлем жеке дара қолданылатындықтан, шартты түрде сөйлем деп танылады. Бірақ оның мәні тек өзінен кейін қолданылған сөйлемдер арқылы түсініледі. Атаулы сөйлем өз ішінде сөйлем мүшелеріне жіктелмейді. Мысалы: Кеш. Ымырт жабылған кезі. Көкшетау маңы. Айнадай тұнық сулы Көлшүмектің қасы. Көлшүмектің жағасындағы көк ала қамыс, судыр құрғақтар айнаның жиегіне салынған салынған әдемі өрнек сияқты. Мұнда алғашқы 4 сөйлем мезгілді (1-2 сөйлемдері кеш және ымырт жабылған кез) және мекенді (3-4 сөйлемдер: Көкшетау маңы және айнадай Көлшүмектің қасы) атап қана тұр.

Мысалдан көргеніміз атаулы сөйлем бір сөзден де, бірнеше сөзден де құрала береді.

№

Топтық тапсырма 1-топ

Мысалдар

Жақты сөйлем

Жақсыз сөйлем

Жалаң сөйлем

Жайылма сөйлем

Толымды сөйлем

Толымсыз сөйлем

Атаулы сөйлем

1

Маған сабақтан қалуға болмайды.

Көлдің биік қабағы.

2

Қайта-қайта келе берді.

3

Бізге көбірек оқу керек.

4

Сырдың суы ышқынып ағады.

5

Беті дуылдап кетті.

Есік жақта киім ілгіш.

6

Жиналыстан шығып үйіне жүгіре басып келеді.

7

Орман іші тыныш еді.

8

Әке-шешенің өтірігі бала жүрегін суындыра береді.

9

Масылдық мінезден арылу қажет.

10

Көптен күткен істің сәті түсе қалды.

11

- Қайдан келесің?

12

Мезгілсіз шақырған қораздың басын жұлмақ керек.

№

Топтық тапсырма 1-топ

Мысалдар

Жақты сөйлем

Жақсыз сөйлем

Жалаң сөйлем

Жайылма сөйлем

Толымды сөйлем

Толымсыз сөйлем

Атаулы сөйлем

1

Маған сабақтан қалуға болмайды.

Көлдің биік қабағы.

2

Қайта-қайта келе берді.

3

Бізге көбірек оқу керек.

4

Сырдың суы ышқынып ағады.

5

Беті дуылдап кетті.

Есік жақта киім ілгіш.

6

Жиналыстан шығып үйіне жүгіре басып келеді.

7

Орман іші тыныш еді.

8

Әке-шешенің өтірігі бала жүрегін суындыра береді.

9

Масылдық мінезден арылу қажет.

10

Көптен күткен істің сәті түсе қалды.

11

- Қайдан келесің?

12

Мезгілсіз шақырған қораздың басын жұлмақ керек.

Топтық тапсырма

2-топ

Үлгі бойынша сөйлемдерге талдау жасау.

Арман шиті мылтықпен кешке қоян атып әкелді.Біраздан кейін көз байлануға айналды

3-топ

Сұрақтарға жауап

1. Толымды және толымсыз сөйлем дегеніміз не? Олар қандай жағдйда қолданылады?

Жайылма сөйлем қалай жасалады?

2. Бастауышы жасырын тұрған сөйлем қалай аталады?

Жалаң сөйлем дегеніміз не?

3. Жақты сөйлем дегеніміз не? Мысал келтір.

Берілген сөйлем жай сөйлемнің қай түріне жатады?

Абай Ділдамен оңаша қоштасты.

4. Жақсыз сөйлемнің жасалу жолдарын айтып бер.

Құрылысына қарай жай сөйлем қандай түрлерге бөлінеді?

5. Атаулы сөйлем дегеніміз не? Мысал келтір.

Айтылу мақсатына қарай жай сөйлем қандай түрлерге бөлінеді?

6. Берілген сөйлем жай сөйлемнің қандай түріне жатады?

Жаз. Қайнаған күн. Қара бұйра жер, көк торғын аспан.

Толымсыз сөйлем қандай жағдайда жиі қолданылады?

Рефлексия қорытынды бөлігін толтырады.

Бағалау парағы2-5 ұпай аралығы

2-ұпай өз пікірін жеткізе алмады.

3-пікірі бар,талдау жұмыстарында қателіктері бар

4- өз пікірін қорғай алады,талдау сауаттылығы жақсы

5-пікірін дәлелді түсіндіре алады,талдау сауаттылығы жоғары

Тексерілді: