'ХХІ ғасыр індеттері' (10 класс)

Батыс Қазақстан облысы, Жаңақала ауданы, Жаңақала жалпы орта білім беретін мектебі

Химия және биология пәні мұғалімі Дюсегалиева Эльмира Алшекенқызы

Тәрбие сағаты

Тақырыбы:"XXI ғасыр - індеттері"

Жоспар.

1.Әнұран

2.Видеоролик.

3.Слайд арқылы алкоголь,нашақор,темекі,спид туралы түсінік беру.

4.Дәрігермен сұхбат.

5.Психологпен сұхбат.

6.Сұрақ-жауап.

7."Суреттер сөйлейді"(плакатқа сурет салып,түсіндіру)

8."Ойды жалғастыру" (суреттер арқылы)

9."Сен білесің бе?" - тест сұрақтары.

10."СПИД - монологы" - көрініс.

11.Үй тапсырмасы (берілген тақырыптарға эссе жазу)

12.Қорытынды.

Көрнекіліктер: интерактивті тақта,плакаттар,видеоролик

Есірткі деген не?

Есірткі - сіздің санаңызға әсер ететін және

белгілі бір түрде миыңызға "шабуыл"

жасап,жағдай туғызатын зат.Бұл "шабуыл"

барлық мүмкін болатын психологиялық немесе физикалық әсерді туғызуы мүмкін.

Ең көп тараған есірткілер:

Каннабис,гашиш немесе марихуан түрінде;

• Опиаттар,мысалы,опий,морфин,героин және метадон;

• Галлюциногендер,мысалы,ЛСД және псилоцибин ("таңғажайып саңырауқұлақ");

• Транквилизаторлар,мысалы,валиум және либриум;

• Ұйықтататындар;

• Кокаин және крэк;

• ХТС ("Экс-ти-си") немесе "экстазалар":

Есірткінің түрлері

Қоздырғыш Тыныштандырғыш Ақыл-ойды

ауыстыратын

Миыңыздың Ойлау Көңіл- күй өзгереді,

жұмысын қабілетіңізді галлюгация

тездетеді. тежейді. туғызады.

Кокаин , Героин,опиаттар, ЛСД,каннабис

амфетаминдер, барбитурат,спирттік ("анаша")

Экстазалар,кофе, ішімдіктер;

темекі;

Есірткіге байланысты қауіптілік

• Қанағатшылдыққа,депрессияға,қорқыныш-үрейге әкелуі мүмкін;

• Психологиялық асқыну тууы мүмкін;

• Ашуланшақ және агрессивті бола түсесіз;

• Күн тәртібіңізді қадағалауды ұмытасыз,салмақ жоғалтасыз;

• Организмнің ашығуы жүреді,ауруларға иммундық қабілетіңіз төмендейді;

• Бүйректің,жұлынның,мидың өте ауыр ауруларын туғызады;

Қай кезде абайлау керек?

Есірткілерден үнемі абай болу

керек.Қауіптен аулақ болудың ең жақсы

жолы - жалпы олардың дәмін татпау керек.

Ал сіз есірткіге тәуелді болсаңыз,онда

өзіңіздің жеке шаншу инеңіз болсын.Және

ол инеңізді ешқашан,ешқандай жағдайда

екінші біреуге бермеңіз.

Алкоголь деген не?

Алкоголь - бұл ашытылған ерітінділерден

алынған есірткі.Ол шарап пен сыраның

құрамында мастандыратын элементті құрайды.Әр

түрлі спирттік сусындарға әр түрлі стақандар

қолданылатындықтан,бокал шарап пен үлкен

кружка сырадағы алкогольдің мөлшері кішкентай

стақан арақ немесе коньяктағы 1 алкогольдің

мөлшеріне тең барлық уақытта 2,5 куб см-де

болады.

Алкогольді неге қолданады?

• Адамды жақсы сезіндіреді,өзін жеңіл әрі ашық сезінеді.

• Егер кезі келген уақытта аз-аздан ғана ішу қауіпті емес.

• Алкогольді қолданғандардың көпшілігі ішкіштер болып кетеді.

• Кейбіреулері - созылмалы алкоголиктер болады

Алкогольмен байланысты қауіптіліктер

• Босаңдандыратын есірткі;

• Асқазан,жүрек ауруларын,дәрумен жетіспеушлік,бауыр циррозын туғызады;

• Ми жасушаларын және ойлау қабілетіңізді бұзады;

• Алкоголизм белсіздікке әкеледі;

• Көп ішкен сайын бағалау қабілеті төмендейді;

• Келеңсіз оқиғалар мен төбелестің болу мүмкіндігін жоғарылатады;

Темекі

Темекі түтіні - адам ағзасындағы зиянды және улы

заттардың жиындысы.Ол улы зат - темекіні бірінші

рет 1560 жылы Францияға алып келіп таратқан

француздың Португалиядағы елшісі Жан Никоның

атымен аталған. Медицина ғылымының докторы

Л.В.Орловскийдің баяндауынша,темекі шегетіндер

стенокардия ауруымен 13 есе,миокард инфактымен

12. есе және адам қан тамырларының қатерлі сырқаты

-эндартериитпен ауыратыны айқындалды.

Халық мақалдары:

Жасында темекісін будантатқан,

Күркілдеп қартайғанда сұлап жатқан.

Шылымшы - өзін көрге тығушы.

Шылымды әр тартқаның -

Табытыңа темір шеге қаққаның.

Аз уақыт шылым шеккенде Ұзақ уақыт шылым шеккенде
болатын теріс әсерлері

1)Қан тамырлары мен бас 1)Тері, тіл, тамақ, таңдай,

қан тамырлары тарылады; жұтқыншақ сілемейлі

2)Сала тамыр қысымдары қабатының бұзылуы

жоғарылайды; нәтижесінде жұқпалы

3)Жүрек жиі соғады; ауруға оңай шалдығады;

4)Қанға қаныққан газ енеді; 2)Иіс сезуі нашарлайды;

5)Өкпеге шылым шайыры 3)Бетіне әжім ерте түседі;

жиналады; 4)Қолқасы асқынады;

6)Ауа уланады; 5)Өкпе эмфиземасына шалдығады;

6)Жүрек,қан-тамыр жүйелерінің

ауруына шалдығады;

Темекінің ең бастыларына:

• Никотин

• Синиль қышқылы

• Көмір қышқылы

• Сірке қышқылы

• Азот

• эфир майы

Туындайтын аурулар:

• Фарингит Тыныс

• Трахеит жолдарының

• Бронхит созылмалы аурулары

• Атеросклероз Қан

• Тромбофлебит тамырларының

• Эндартериит тарылуы аурулары

• Астма Созылмалы

• трахеобронхит аурулар

Медицинада мынадай жағдайлар белгілі:

• Үйде шеккен шылым түтінінен жас нәресте уланып өлген;

• Әкесінің темекі шегетін мүштегімен су сорып ішкен үш жасар бала да іле-шала уланып қайтыс болған;

• Темекішілердің балалары әлжуаз,жиі ауырғыш және күйгелек болып өседі;

СПИД туралы

• Қазіргі уақытта медицинаның, ғылыми дамуына байланысты көптеген аурулардың алдын ала егілетін вакцинасы, емі бар. Ал, ЖҚТБ ауруының қауіптілігі оның емінің табылмай отырғандығында. Бұл дүние жүзінің халқын аландатып отырған ғаламдық мәселе. Сондықтан да әрбір адам осы ауру туралы жан - жақты білсе, мұндай дертке, қайғыға шалдықпай алдын алады.
  ЖҚТБ(СПИД) - жұтқырылңан қорғаныш тапшылығының белгісі. ЖҚТБ ауру емес, ол тек басқа жұқпалы аурулардың жұғуына жағдай жасайды. Вирус әр түрлі жолдар арқылы жұқтырылып, адамның қорғаныш қабілетін төмендетеді

• ЖҚТБ туралы не білеміз?
  ЖҚТБ- ның шығу тарихы
  Ғалымдардың есептеуі бойынша ЖҚТБ ең алғаш ХХ ғасырдың 70 - жылдары, АҚШ, Гаити, Африкада тіркелген.
  1979-81 жылдары Нью - Йорк пен Лос -Анджелес дәрігерлері, адамдардан имунитеттің нашарлағанынан байқаған. Олар қан тамырдың ісігі (саркома Капоши) және пневманияның сирек формасымен ауыратын адамдар.
  1982 жылы ауруларды бақылау орталығы жаңа ауру ЖҚТБ- ны тіркеді.
  1983 жылы француз Люком Монтанье мен американдық Роберт Галло ауру қоздырғыш туралы алғашқы мәлімет айтты.

Вирус жұғу жолдары

• Вирус тек адам организмінің жасушасында өмір сүреді. Вирус ауырған адамнан сау адамға қалай жетеді? Ол үшін вирус, ауырған адамнан сыртқа шығуы керек. Сыртқа шыққан вирус сау адам организіміне жетуі керек.
  І. Вирустың ластанған шприц және ине арқылы жетуі. Бұл нашақорлардың бір ғана лас шприцті пайдалауынан пайда болады.
  ІІ. Қан құю, ластанған қанды сау адамға құйғанда жұғады.
  ІІІ. Анасы ауырса, құрсақтағы баласына беріледі немесе емізгенде сүт арқылы д вирус беріледі.

Вирусты өлтіруге болады ма?

• Вирусты 56С қыздарса, спирт, ацетон, эфир, гидрохлорид, т.б дизинфекциялық заттар әсерінен өледі. Өкінішке орай АҚТҚ вирусын өлтіретін заттар адам клеткасына да зиянын тигізеді. ЖҚТБ ауруын емдейтін тиімді дәріледі жасаудын қыйындығы осында

• Аурудың алғашқы белгілері
  Аурудың белгілері өте көп және әр түрлі. Олар сатылап өтеді.
  1.Лимфа түйіндерінің үлкеюі, бөрткендер, апта бойы безгек ұстау, 1 айдан кейін қаннан АҚТҚ вирусына антидене табылады.
  2.Терінің саңырауқұлақтармен зақымдануы, жүдеу, іш өту, дене температурасының көтерілуі.
  3.Өкпе қабынуы, ісік Капоши саркомасы іріңді және басқа жұқпалы аурулар.
  1,2 саты белгілері вирустың жұқтырылғанын білдірсе, 3 саты аурудың басталғанынан хабар береді.

• Вирус мына жағдайларда берілмейді

• 1.Жөтеліп, түшкіргендегі ауа тамшылары арқылы;
  2. Құшақтасқанда, қол алысқанда, жуынғанда, бассейінде, яғни тұрмыстық жолмен;
  3. Қан сорушы жәндіктер шаққанда.
  ЖҚТБ ауруы эпидемиядан (жұқпалы аурудың бір құрлық ішінде таралуы) пандемияға
  (жер шарындағы барлық құрлықтарға таралуы) айналды. Сондықтан да ауруды жұқтырмау өз қолымызда, аурып ем іздегенше, ауырмайтын жол іздейік, адамзат!

• Дәрігермен сұхбат.

Сұрақтар

• 1.ЖҚТБ -ағзаға қалай әсер етеді?

• 2.СПИД тудыратын вирус қалай жұғады?

• 3.СПИД таралуының қалай алдын алуға болады?

• 4.СПИД-тен сақтандыратын вакцина бар ма?

• 5.Маскүнемдік пен нашақорлық арасында байланыс бар ма?

• 6.Нашақорлық қайдан шығады?

• 7.Арақ ішкен адам неге көп өмір сүрмейді?

• 8.Темекі тартқаннан кейін адамның ең алдымен ауыратын мүшесі?

• 9.Темекі түтінін сорғанда адам неге тұншығып қалмайды?

Психологпен сұхбат

Оқушыларға сұрақтар:

• 1.Сенің жақын досың ішімдік ішуге әуестенгенін байқап қалдың.Қандай көмек берер едің ? Әлде саған бәрібір ме?

• 2.Саған кенеттен нашақор балалар жолықты.Сені де сол ортаға шақырды,еліктірді немесе қорқытты.Сен не істер едің?

Суреттер сөйлейді.

Ойды жалғастыру.

Сен білесің бе?
"Денсаулық" тобы

1)Спирттердің жалпы формуласы:

А)CnH2n+2 Ә)CnH2n+2+ОНБ)CnH2n

2)ЖҚТБ-ң алғашқы анықталған жері:

А)Америка,Лос-Анджелес Ә)Африка Б)Америка,Нью-Йорк

3)ЖҚТБ инфекциясы қандай адамдар арасында тіркелген:

А)Нашақорлар Ә)Гомосексуалистер Б)Таксикамандар

4)ЖҚТБ вирусын алғаш рет қай жануардан тапты:

А)Кенгуру Ә)Маймыл Б)Есек

5)Нашақорлық қай елде дамыды:

А)Еуропа-Азия-Қытай Ә)Америка-Австрия-Австралия

Б)Америка-Жапония-Лиос

"Тазалық" тобы

1)Ең ауыр және емделуі қиын нашаның түрі қандай?

А)Гашиш Ә)Апиын Б)Марихуан

2)ЖҚТБ вирусының ашылған жылы:

А)1981ж Ә)1983ж Б)1985ж

3)ЖҚТБ инфекцияның негізгі таралу жолдары қандай?

А)Жыныстық жолмен,қан арқылы анадан балаға

Ә)Стақаннан,дәретханадан,жүзу алаңында

Б)Сүйісу,құшақтасу,сөйлесу.

4)Қазақстанда есірткі заттар шоғырланған жерлер:

А)Қызылорда,Жамбыл,Алматы Ә)Оңтүстік Қаз,Жамбыл,Шу

Б)Оңтүстік Қаз,Батыс Қаз,Шу

5)БҰҰ жанында нашақорлыққа қарсы қандай халықаралық орталық бар:

А)БҰҰ нашақорлыққа қарсыкүрес одағы Ә)"Наркоман"

Б)"Денсаулық"

СПИД құрбаны (монолог)

• (Төбе кұйқаңды шымырлатып ышқына шыққан азалы да ащы әуен.Жарқ-жұрқ етіп,жоғарыдан айқыш-ұйқыш,су-су сорғалаған өткір сәуле астында бүйі тигендей болып дөңбекшіген біреу.Біресе ұшып тұрып,біресе қайта құлайды.Құлайды да қайта тұрады.Есірік айқай.Сандырақ Жан төзгісіз азапқа түскен адам.)

• Өзімнен өзім сыр таптым,
  Өле алмай жүрген сырқатпын.
  Шіріген картоп сияқты,
  Бұрышында қалған бір қаптың.
  Өзімнен өзім тістенем,
  Шарабым да тұр ішпеген.
  Ұйықтайын десем қорқамын,
  Көрмейтін сұмдық түс көрем.

(Тіршіліктен теперіш көрген жас жігіт егіліп жылап тұр.)
-Мен жағдайы әжептәуір отбасында дүниеге келдім.Әп деп өсе бастағаннан ештеңеден таршылық көргенім жоқ.Басқа балалар ішпегенді іштім, кимегенді кидім.ір сөзбен айтқанда,өте ерке болып өстім. әке-шешем бар дегенімді жасады.анда-санда әкем мен тентек болған кезде,айқайлап ұрса бастаса анам: «Ойбай,жалғыз балада нең бар?»-деп ара түсетін.
(Сонау балалық шағы есіне түскен жігіт жүзін қимастық сағыныш басып біраз үнсіз қалды.)

Әлпештеп алды анам алдымнан шығы,
Қасымнан кетпес қиғаш қадам шығып.
Ата-ана перуана боп перзенті үшін,
Күн кешер көрсетпе деп жаманшылық.
Ардақтап ата-анаңды сол секілді,
Қынжылтпай қызмет көрсет адамшылық.
Түседі еске кей кез бала кезім,
Бала кезім... кетуші ем дала кезіп.
Ақ қайынға шайқалған қараушы едім,
Қараушы еді мөлдіреген қара көзім.

- Иә, ата-анамның еркелеткені мені одан әрі құтырта түсті.Жетінші сыныпқа жеткенше екі-үш мектепке ауысып үлгердім.Неге дейсіз ғой.Тәртіпсіздігім үшін.Бір күні көрші подъезге жаңа отбасы көшіп келді.Олардың да мен секілді ұлы бар екен.Сонымен «іздегенге сұраған» дегендей,екеуміздің жұбымыз жазылмайтын болды.Оның менен айырмашылығы наша «дегшен» пәленің дәмін ерте татқан екен.Енді мен де шеге бастадым.Нашаның адам баласына әкелетін қасіретін ол кезде кім білген? Егерде білген болсам тіріде жолаймын ба?!

• - Содан арада екі-үш жыл өтті.Бұл кезде мен темекісіз, есірткісіз тұра алмайтын дәрежеге жеттім.Өзім секілді достарым да көбейді.Олар арқылы сарғыш сұйық құйылған инеге де аңсарым ауды.Не құдіреті барын,сол инені көрсем аузымнан суым шығып,есім кететінБұл кезде әкем автомобиль апатынан қайтыс болды.Жалғыз анамның жиған-тергені есірткінің айырбасына кетті.Мен сол құлдырағаннан құлдырай бердім.

Бірде қатты салқын тиіп ауруғанаға түстім.Дәрігерлер менің СПИД-пен ауыратынымды анықтапты.Төрт-бес жыл білмей жүріппін.
Таусылмақ дәм.Бітпек өмір-өзенім.
Менің-дағы жетті кетер кезеңім.
Оны көптен тарқамаған қайғы мен
Жүрегімнің мұң көзінен сеземін.
«Өлермін» - деп күңірінем,күйзелем,
Мені есірткі найзасымен түйреген.
Өз әлімше арман-көлде жүзе алмай,
Қанатымнан жараланған күйде мен.

-Соңғы кезде өмір-тірлік, табиғат, жаратылыс туралы көп ойланатын болдым.О, жаратылыс! Жарық дүние! Кеш мені! Шынында да адам өмірі ғажап екен ғой.Бір-ақ өмір! Осы бір-ақ рет берілген өмірінде қартайғанша жүріп, о дүниеге аттансаң арманың бар ма? Бұған кім кінәлі? Балалық па, шалалық па, әлде еркелік пе? Қазір ғой ішім жидіп күйіп кетеді,өкініштің улы запыраны бүкіл денемді қалтыратады.Бәрі кеш енді.

О, Жаратқан!
Жұмыртқадай жұмыр жер мен төңкерілген тайқазандай көк аспан! Сендер естисіңдер ме, мына менің зарымды? Айтыңдаршы,құтқаратын күш бар ма, мына мендей бейбақты.
Бұл тірлікте не тындырдым, не көрдім,
Құрбанымын СПИД деген кеселдің.
Ақтамай-ақ кетіп барам арманың,
«Жалғыз бала» деп өсірген әкемнің.
Кім кінәлі,аялаған анам ба?
Бар қажетті даярлаған қоғам ба?
Тек қана өзім кінәлімін сол үшін

Улы дерттің құрбаны мен болам да.
Жас жеткіншек!
Өздеріңе өлер кезде айтып кету борыщым,
Ауырсаңдар бұл кеселмен,
Дәрігер де бере алмайды қол ұшын.
Құтқаратын күш жоқ,онда әлсіз тірі өліксің,
Жат әдет пен темекіге, есірткіге жоламаңдар сол үшін!
(Азалы да ащы әуен қайта ойнады.)Жан төзгісіз азапқа түскен жас бейбақ аласұра дөңбекшіп,жерге құлайды.Бұл оның ақтық сөзі еді.

Үй тапсырмасы

(Эссе) "Алкоголь мен тұқымқуалаушылық"

• "Нашақорлық - жастардың обасы"

• "Ішімдік және отбасы"

• "Адам денсаулығы және зиянды әдеттер"

• "А лкогольдің адам денсаулығына әсері"

• "Никотин және спорт"

• "Темекінің адам денсаулығына әсері"

• "Ішімдік пен темекі шегуден экономикалық шығын"