Жаппарова Г. С. География пәні бойынша тақырыптарды меңгертудегі сатылай кешенді талдау технологиясының педагогикалық- психологиялық негізі

Астана қаласы

№76 мектеп-лицейінің

тарих және география пәні мұғалімі

Жаппарова Гулниса Сериковна

География пәні бойынша тақырыптарды меңгертудегі сатылай кешенді талдау технологиясының педагогикалық- психологиялық негізі

Қазақ елі өзінің егемендігін қабылдаған алғашқы жылдарынан бастап-ақ білім беру ісіне үлкен жауапкершілікпен қарауда. Бүгінгі ғаламдастыру дәуірінің талабына сай білім беру барысында оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, танымдық әрекетін дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға, ұлттық құндылықтарын бағалай білуіне ерекше назар аударуда.

Оқытуды іске асыру адам баласына белгілі заңдылықтарды, білімді меңгеру негізінде жүзеге асады. Егер оқушы оқуды өзімнің міндетім деп санамаса, білім алуға деген өзінің жауапкершілігін сезінбесе, оны оқытуды да өз деңгейінде ұйымдастыруға болмайды. Дұрыс ұйымдастырылған оқыту үрдісінде оқушының белсенділігі артады, білімі тереңдейді, ақыл-ой қабілеті, танымдық дүниесі байиды, ғылыми ұғымдарды өз мәнінде түсініп, іздену нәтижесінде түрлі мазмұндағы сұрақтар қоюға, оған нақты жауап алуға дағдыланады. Оқыту үрдісінің өзіне тән компонентері бар. Олар: оқытудың мақсаты, мазмұны, формалары мен әдістері, сонымен қатар нәтижесі. Ал, нәтижеге жетудің бірден-бір жолы - білім беру технологияларында екендігі баршамызға аян. Сондықтан да жалпы білім беретін мектепте география пәнін білім берудің оқыту технологияларымен, оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерімен оқыту ісі күн тәртібінің басты мәселелеріне айналуы тиіс.

Географияны оқыту әдістемесі - педагогика ғылымының бір саласы ретінде оның бүкіл құрылымдық жүйесін, жеткен жетістіктерін басшылыққа алады. Солардың бірі - біз сөз еткелі отырған педагогиканың дидактикалық ұстанымдары.

Дидактикалық ұстанымдар - оқытудың мазмұнын, ұйымдастыру түрлерін, үдістерін оқытудың мақсаты мен заңдылықтарына сай анықтайтын қағидалар жүйесі. Оқыту үрдісінде кез келген мұғалім дидактиканың ұстанымдарын басшылыққа ала отырып, оқытудың мазмұнын, оқыту үрдісінің ұйымдастыру формалары, үрдістерімен бірге тығыз байланыстыра келе, оқушылардың тұтас диалектикалық дүниетанымын, білімін қалыптастыруға тікелей әсер етеді.

Қандай пәнді алсақ та оны оқытуда жалпы дидактикалық және арнайы ұстанымдар басшылыққа алынады. Мысалы, географияны оқытуда жалпы диалектикалық ұстанымдар: ғылымилық, саналылық, түсінуге лайықтылық, алдын-ала болжау, көрнекілік, т.б. басшылыққа алынғанымен, оның әр саласының ішкі ерекшеліктеріне қарай арнайы ұстанымдары болады. Кез келген білім беру технологиясын жалпы дидактикалық ұстанымдарымен қатар өзіне тән ұстанымдары да бар.

Сатылай кешенді талдау технологиясы мынандай ұстанымдарға негізделген: ғылымилық, жүйелілік, деңгейлік, саналылық, белсенділік, сабақтастық, шығармашылық, ойлауды қалыптастыру, тәрбиелік.

Ғылыми ұстаным.

Ғылымилық ұстаным дегеніміз - жеке пәндер бойынша мектепте оқылатын ғылымды фактілер, ұғым және заңдылық жүйесі ретінде пайдалану болып табылады және ең алдымен оқу материалын андап алу мен оқыту үрдістерін қалап алуда көрінеді. Педагог-ғалым Т.А.Ильина тәрбие беру мен оқытудың мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін, әсіресе, ақыл-ой тәрбиесін беру мен дамыту үшін ғылымилық ұстанымның маңызы зор екендігін ашып көрсетеді [1].

Ғылым - дамып, толығып отыратын үрдіс. Сондықтан ғылымда әлі орнықпаған, даулы талас туғызатын, практикада тексерілмеген ғылыми тұжырымдар мектеп бағдарламасына енгізілмейді. Сондай-ақ, ғылымилық ұстаным тұрпайылықтан, аса қарапайымдылықпен тым оңтайлатып жіберуден, кейбір жеке ғылыми қағидаларды бұрмалаудан, ғылыми терминдерді ретсіз пайдаланудан, т.б. сақтандырады. Бірақ солай екен деп мектептегі география пәнін тым қарабайырландырып жіберуге болмайды. Сол үшін де сатылай кешенді технологиясына оқулықтан тыс, бірақ оқушы ұғымына ауыр тимейтін ұғымдарды кіргізіп отыру мақсаты қойылды. Ол - ғылымда зерттелген, дәлелденген, дау туғызбайтын теориялық мәселелер. Олар оқушылардың жаратылыстану саласы бойынша ғылыми түсінігін кеңейтіп, ғылыми тілде сөйлеу дағдысын қалыптастырып, реферат, ғылыми жобалар жазуға өз ықпалын тигізеді.

Жүйелілік ұстанымы.

Ұлттық білім беру жүйесінің басты мақсаты - оқушыға терең, мазмұнды, тиянақты, жүйелі білім беру. Сатылай кешенді талдауда мазмұнды, тиянақты, жүйелі білім берудің басты мақсаты - адамды ғылыми ойлауға, болмысты тануға, оны қабылдаудың әдіс-тәсілдерін жетік білуге, өзін-өзі дамытуға, өз бетімен білім алуға, ізденуге қажеттілік туғызу. Осының нәтижесінде оқушы бір ғана салалық білім алумен шектелмей, жан-жақты білім алуға, өзін қоршаған дүниенің заңдылықтарын тұтастықта қабылдауға қалыптасады. Сатылай кешенді талдауда мазмұнды, тиянақты, жүйелі білім тұтастық, жүйелілік ұстанымдарына негізделеді. Жүйелілік - мектеп оқушыларына егер де білімділік немесе адамдық мінез-құлықтың түрлерін қалыптастыру қажет деп және оның жүйелі болуын қамтамасыз ету керек деп санасақ, алдымен жүйе дегеніміз не дегенді анықтап алу керек. Ол, біріншіден, біздің тұтастырып бергелі отырған біліміміздің мазмұн-мағына жағына тығыз байланыстылығы. Яғни, әуелі бір мазмұн-мағына туралы, айтып түсіндіріп, келесісінде екінші бір мазмұн-мағына туралы, айтып түсіндіріп, келесісінде бір мазмұн-мағына ауысып кетпей бұрынғы мен соңғының іштей бірлестігін сақтай отырып, жалғастыра айту. Одан әрі екінші бір жүйелілікті сақтау - берілгелі отырған ұғымның жай, ең оңайдан бірте-бірте өрбіп өсуі, бірте-бірте күрделеніп, көздеген тұтас ұғымға келуі арқылы болады. Осы жүйелілік мектепте пәндерді сатылай кешенді талдау технологиясы арқылы оқытудың, үйретудің басты бір ұстанымы ретінде алынып отыр. Сатылай кешенді талдау бойынша білім берудің жүйелі болуы тек жеке пән бойынша осы айтылғандардың орындалуына ғана байланысты емес, ол әрбір пән өзегінде ұқсастық, жақындық бар басқа пәндермен де байланысты болуы керек.

Бүгінгі күннің бағытына көз жіберсек, байланыс атаулының адам баласының бүкіл жаратылысына арқау екендігі байқалады. Кезінде ғылымдардың әр саласын жеке-жеке өз объектілері бар деп және тек соны ғана терең зерттеу керек деп есептесе, қазір бірін екіншісімен байланыстылықта зерттеу кеңейтіп келеді. Мысалы, биогеография, биофизика, әлеуметтік психология, т.б. Сондықтан мектептегі жүргізілген сатылай кешенді талдаудағы түрлі дидактикалық байланыстың болуы сатылай кешендегі жүйелілікті құрады. Сатылай кешенді талдау технологиясында талдауға алынған сөйлемнің мағынасын ашу, оған өзіндік көзқарасын қалыптастыру және дидактикалық талаптардың ережесіне сәйкес жұмыстардың жүргізілуі, оның белгілі бір жүйеге келтірілуі қарастырылды. Өйткені қандай да бір жаңа білімді меңгерудің беталысы танымдық қабылдаудан басталады. Яғни, бұл - оқушының оқып отырған пәні мен құбылыстың немесе үрдістің оның санасында тікелей сәулеленуі. Сондықтан мұғалім танымдық қабылдауға арнайы дайындық жасап, оны мақсатқа сай ұйымдастырып, оның нәтижелі болу мүмкіндігін іздестіруі керек. [2].

Жүйелілік ұстанымы сатылай кешенді талдау технологиясында ерекше орын алады. Оқулықта берілген материалдардың жүйесі сақтала отырып, географиялық білімге негізделіп жасалған сызба бойынша тілдік қатысымның жазылым әрекеті арқылы талдау үлгілері беріледі. Сол жүйені басшылыққа ала отырып, оқушы географиялық білімді өтілген материалдарды жүйелі баяндауға, жүйелі жазуға, жүйелі талдауға да дағдыланады. [3]. 8

Күннен қашықтығы: 150млн км. d =t•c, t =d :c, с=d: t .

Орбитадаға айналу жылдамдығы: 29,8км/с.

Орташа тығыздығы: 5,5·10³ кг/м³.

Күнді айналу ұзақтығы: 365 тәул. 6 сағ.

Табиғи серігі: Ай.

Массасы: 6 ·10

Радиусының орташа ұзындығы: 6371км. R=lэ:2π, Д:2 =R.

Диаметрінің ұзындығы: Д = l.э :2π·2, 2•R= Д.

Экваторының ұзындығы: 40075,7км. lж.э=2π·R.

Меридианның ұзындығы: 40008,5км.

Жер бетінің жалпы ауданы: 510млн км². S =4 •π·R²

1.1. Әлемдегі зат атаулының басым көпшілігі жарқыраған алып шар тәрізді

плазмалақ денелер-жұлдыздарда шоғырланған

1.2. Галактика- жүздеген миллиард жұлдыздардан тұратын жұлдыздық жүйе.

1.3. Құс жол галактикасы- Күн жүйесі галактикасы. 150млрд. астам жұлдыздар мен 100млн. астам тұмандықтарды біріктіреді. Диаметрі шамамен

100 000 жарық жыл. Күн жүйесінің жалпы массасының: 99,9% Күнге тиесілі. Барлық планеталар бір жазықтықта дерлік эллиптикалық (шеңберге жақын) орбита бойынша Күн маңында айналады.

1.4.Жарық жыл- ғалымдардың ғырыштағы қашықтықтарды шамалауда пайдаланатын өлшем бірлік, ол жыл ішінде = 9,46·10¹² км жарық сәулесі өтетін қашықтық. Ауасыз бос кеңістікте Жарық жылдамдығы 300 000 км/с тең.

1.5.Планета- гр. "адасқан жұлдыздар". Күн төңірегінде 9 ғаламшар айналып жүреді. Плутоннан басқалары бөлінеді.

А. Табиғи серіктер- ғаламшарлардың маңында айналып жүрген шағындау аспан денелері. Мысалы: Ай- Жердің жалғыз серігі. Ол, Жерден 384 000 км қашықтықта орналасқан.

Б. Орбита- лат. "із, жол". Планеталардың Күн төңірегіндегі жолы. ℓ =2П•R.

Кіші планеталар (астериодтар-жұлдыз тәріздестер).

А) Көлемі: Үлкен- Церера, көлденеңі-770км.

Көбі ергежейлі, көлденеңі 0,5-100м аспайды. 6000-нан астам астероид

бар екені белгілі, оның 1800 орбитасы ғана анықталған

Ә) Орбитасының орналасуы: негізінен Марс пен Юпитер (астероид сақинасы) орб. Аралығындағы кеңістікте орн., бірақ созылыңқы орбиталар бойынша үлкен планеталар сияқты Күн төңірегінде айналады.

Б) Пайда болуы туралы гипотеза:

1. Орбитадағы формасы мен көлбеулігі түрлі болғандықтан, үлкен планеталар қозғалыс жолын кесіп өткендіктен, планеталар өзіне қосып алуы ықтимал. Бұдан жүздеген миллиондаған жылдар бұрын Марс пен Юпитер аралығында орналасқанүлкен планетаның қираған сынықтары деген гипотеза.

2. Түрлі бөлшектердің бірін-бірі тартуының нәтижесіне тозаңды орталықтың қоюлануы процесінен п.б.

1.7. Кометалар -астероидтарға қарағанда Күн системасының массасы аз денесі.

А) Орбитасының орналасуы: Кометалардың қозғалыс орбиталары көпшілігінде созылыңқы эллипсоид, иіпті парабола формалы б.

Ә) Құрылысы: қатты ядродан және сиретілген газбен қоршалғн-комадан тұрады. Ядросы қатты бөлшектер қосылған түрлі заттардың (су, метан, аммиак, көмір қышқыл газы және басқалар) мұз сеңінен тұрады.

Б) Комета түрлері: 1. "Потенциальды" комета: Осындай мұз сеңдері, Күннің тартылыс сферасына тап болып , әр түрлі эллиптикалық орбиталар бойынша кеңістіктк қозғалыста болады және онвң не басы, не құйрығы жоқ "п." комета аталады.

2. Құйрықты комета: Үлкен планеталардың тартылыс күшінен орбитасын өзгертіп, Күнге жақындағанда ғана олар нағыз комета болады. Күн жылуының және курпускул тасықындарының бомбалауының әсерінен "комета мұздары" тез ыдырап және буланып ядроның қатты бөлшектері тозаңға айналады. Ядро қабыққа оранады, одан шыққан газ бен тозаңнан құйрық п. б. , ол барлық уақытта млрд-даған км созылып, Күнге қарсы жаққа бағытталады. Күнге жақын ұшқан сайын кометаның ядросы газ бен тозаңнан айрыла береді. Ірі меторитпен кездесуі кометаның бұзылу процесін тездетеді.

1.8. Метеор -планета аралық кеңістікте массалары грамдап өлшенетін түрлі мөлшердегі материалдық түзілістер: тозаңдар, сынықтар шексіз көп.

А) Химиялық құрамы және тығыздығы:

1. Темірлі, тасты (кремний мен оттегі басым).2. Темірлі тасты.

Ә) Түрлері: Метеор денелері Жер атмосферасына түскен кезде қызып, жанып кетеді. Кейде жарқыл із байқалады бұл метеорлар. Ең ірілері және жарығырағы- болидалар, олар отты шар түрінде аспанда ұшып жүреді, тіпті күндіз де көрінеді.

Метеорит: Жер бетіне жеткен ірі метеор денесі. Метеориттердің құлаған ізі түрлі мөлшердегі метеор кратерлері.

2.1 Географиялық полюстер- Жер шарының айналу білігінің (ось) оның беткі бөлігімен түйісетін нүктелерін (оңтүстік және солтүстік) атайды.

Географиялық полюстердің ығысуы. Жер шарының полюстері ығысады, жылдамдығы жылыны 10 см-ге тең. Г.п. орын ауысруына ғаламшардағы салмақ күшінің өзгерістері әсер етеді.

А) Литосфералық тақталардың жылжуы.

Ә) Мұздықтардың еруі.

Б) Дүние жүзілік мұхитқа қосылуы.

В) Жер сілкініс негізіндегі жер қыртсының қозғалысы.

2.2. Магниттік полюстер- Жердегі магнит өрісі шамамен 3,5 млрд жыл бұрын пайда болған, бұл уақыт аралығында м.п. Бірнеше рет орын ауыстырған.

Полярлық шұғыла- Жердегі мағгнит өрісі әсерінен атмосфераның жоғарғы қабаттарындағы (100км биікте) сиреген ауаның жарық шашуы. Пайда болу себебі: ғарыштағы ұсақ бөлшектер мен ауа құрамындағы заттардың Жердің магнит өрісінде өзара әркеттесуі нәтижесінде п. б. Бұл заттардың ағыны магниттік полюстер арасын қамтып, полюстер маңында тұтасады. Олардың Жер атмосферасы құрамындағы газдарға шағылысуы нәтижесінде полярлық аудандарда сәуле (полярлық шұғыла) п.б.

3.1. Сфероид немесе эллипсоид- өз білігінен айналуы және соның нәтижесінде п.б. ішкі айналу күші әсерінен Жер полюстері маңында қатты сығылады. Сонд. оның экваторлық радиусы полярлық радиустан 21,4км артық, осындай полюс маңындағы сығылған шарда айтады.

Жердің осындай пішіні нақты математикалық өлшемдермен берілген, ол өлшемдер географиялық карталар жасауда кеңінен пайдаланылады.

Геодезиялық, картографиялық жұмыстар үшін Ф.Н. Красовский эллипсоиді қолданады. Жер эллипсоидының өлшемдері: экваторлық радиус: 6378,245 км, п.р. : 6356,8 63км, меридиан ұз.: 40008,550км, э. ұз.: 40075,696 км, Жер беті ауданы: 510млн км², Жер көлемі: 1,083·10¹² км³.

3.2. Геоид- Жер бетінің нағыз геометриялық пішіні, оның шекарасы шамамен Дүниежүзілік мұхиттың беткі деңгейі арқылы өтеді, ал материктерде ол ауырлық күшін өлшеу нәтижесіне қарай шамалас алынуы мүмкін. Геоидті неміс ғалымы И. Листинг 1893ж. Ұсынған. Жер фигурасының нақты шартты аты ("геоид" жер тәріздес). Ол Жердің ішкі қойнауындағы әр түрлі құрылымдар мен олардың салмақтарының түрліше болуына тәуелді. Ауырлық күші ықпалымен геоид пен эллипсоид арасындағы ауытқу ± 50... 100 м-ге жетеді. Геоид беті Жер бедерімен тіпті сәйкес келмейді, жазық, таулармен күрделенген , сондықтанда ауырлық күші үнемі жер бетін тегістеуге бағытталған.

Планеталардың фигуралары олардың айналу жылдамдығына тең. Жер айналымы жылдамдығының әрбір өзгерісі оның полярлық сығылу дәрежесіне әсер етуі тиіс. Эллипсоид, геоид та шардан онша үлкен айырмашылық жасамайды, Сондықтан да оны нақты өлеу жұмыстары болмасы, оны шар тәріздес деп есептеуге болады.

Осы ұстанымдарға мысал. Мұнда тақырып және ғылыми ұғымдар өзіндік жүйеленген, ретіліктің сақталуы тақырыптың толық үсінікті баяндалып, жеңіл меңгерілуі хақ.

Ал Ж.Аймауытов былайша тұжырым жасайды: "Ақылды күшейтуге білімнің санынан да сапасы, яғни, маңызды, сымбатты, жүйелі болып, миға қонуы артығырақ әсер береді. Шәкірттің алған білімдерінің арасында жүйелі байланыс болса, жаңа мағлұматтарды соған жалғастырып, миға тоқу да жеңіл тиеді. Ескіге сүйеніп, жаңа мағлұматты сіңіріп алу -ақыл күшейткендіктің белгісі. Мектептің беретін білімінің мағынасы баланың зауқын тартқандай, ой жұмысына құлшындырғандай, ғылымға қызықтырғандай болу керек. Сонда ғана бала мектептен шыққан соң алған білімінен айырылып қалмай, тынған білім жамауға, ақыл шарасын кеңейтуге жұт етпек. Мектеп бала алған білімін өмір жүзінде пайдалана білуге үйрету керек" [4, 301-6.]. Бұдан шығатын қорытынды оқушыға жүйелі білім беру тек теориялық материалға ғана қатысты емес, жүйелілік ол жаттығуларда, берілген мәтіндерде, тапсырмаларда да қатаң сақталып отыруы керек. Сонда ғана оқушы алған білімін парктикалық тұрғыда тиімді пайдаланып, сөйлеу дағдысын дұрыс қалыптастыра алады.

Деңгейлік ұстаным.

Бұл - сатылай кешенді талдау технологиясының ең басты ұстанымының бірі. Сатылай кешенді талдау технологиясының деңгейлік ұстанымы он деңгейден тұрады.

Бірінші деңгей - географиялық материалдарды толық жазылым бойынша сатылай кешенді талдау. Бірінші деңгейдегі талдау үлгісі соңғы деңгейлердің барлығына тірек, негіз болады. Жазылым бойынша географиялық материалдарды сатылай кешенді талдауда бірнеше іс-әрекет қатар жүзеге асады. Мұғалім де, оқушы да жазады, дауыстап айтады, естиді, көзімен көреді, естіген нәрсені есінде ұзақ сақтайды.

Бұл деңгейде мұғалім география білімі салаларының әр түріне негіз етіп алынатын сызбаларды басшылыққа ала отырып, географиялық анықтамаларды оқушының ұғымына сай, түсінігіне жеңіл дәлелдемелер түрінде қатесіз жазбаша түрде ұсынады. Мұнда жаңа сабақты меңгерту мен практикалық жұмыс қатар жүреді. Дәстүрлік оқытуда ережелерді құрғақ жаттап, мұнан соң жаттығулар орындалса, мұнда түсіндіру де, жаттығу жұмысы да қатар жүргізіледі. Сондықтан балаға берілетін білім ұғынықты болады. Жаңа материалды жете меңгерген оқушы кез келген тапсырманы өте сауатты орындайды. Бірінші деңгейде мұғалім көбірек күш жұмсайды. Өйткені бұл деңгейде оқушыға теориялық білім беріледі, талдау машықтығын қалыптастырады, сауатты жазуға, қажетті ақпарды іріктеп алуға, оның мазмұндық заңдылығының жан-жақты болуына ерекше көңіл бөледі.

Екінші деңгей - географиялық материалдарды қысқаша жазылым бойынша талдап, айтылым бойынша толық ауызша сатылай кешенді талдау.

Географиялық материалдарды қысқаша жазылым бойынша талдап, айтылым бойынша толық ауызша сатылай кешенді талдау -айтылым, тындалым, жазылым түрінде жүзеге асады.

Сатылай кешенді талдау технологиясының бұл деңгейінде оқушы талдауды ауызша толық баяндап, жазуда талдаудың қысқа түрін қолданады. Дұрыс баяндауға қажетті толық талдау үлгісі алдыңғы сатыда үйретілген. Сондықтан оқушы кез келген сөзді көрсетілген жүйе бойынша баяндауға машықтанады. Сондай-ақ, алдыңғы деңгейде де, бұл деңгейде және кейінгі деңгейлерде үнемі тыңдалым арқылы жүзеге асып отырады. Тыңдалым арқылы баяндаушы оқушының жауабын сыныптағы барлық оқушы мұқият тыңдайды, талдау барысында жіберілген кемшілікті байқайды, оны түзетуге әрекет жасайды. Тыңдалымды дұрыс жолға қою арқылы мұғалім оқушыны мұқият тыңдауға, тез шешім қабылдауға, дұрыс жауапты іркіліссіз айтуға баулиды. Осы арқылы оқушыларды бірте-бірте іскерлік қарым-қатынасқа үйретеді.

Үшінші деңгей - географиялық материалдарды жазылым бойынша ықшамдау принципімен өрнектеу, айтылым бойынша ауызша толық сатылай кешенді талдау.

Бұл деңгейде де тілдік қатынастың бірінші - айтылым; екінші - жазылым; үшінші - тыңдалым әрекеттері қатар іске асады. Бұл талдау - күрделілігімен ерекшеленеді. Мұнда бірнеше ұғым немесе құбылыс алынып, әр саты бойынша ұқсас заңдылықтар жинақталып, талдау арқылы дәлелдеме жұмысы жүргізіледі. Сондай-ақ талдаудың бұл деңгейіндегі көзделетін мақсат - оқушыларды ой ұшқырлығына баулу, танымдық дүниесін байыту.

Төртінші деңгей - географиялық құбылыстарды жазылым бойынша символдар арқылы ықшамдау принципімен өрнектеу, айтылым бойынша ауызша толық талдау.

Бұл деңгейде оқушылардың алдыңғы игерген білім-білік, дағдыларын жинақтап, сауатты баяндау, әңгіме әдісі қолданылады.

Бесінші деңгей - диалог арқылы талдау.

Бұл деңгейдегі талдау үлгілері көбінесе ауызша орындалады. Оқушылар бұл талдау арқылы аңғарымпаздыққа, әріптесінің жауабын мұқият тындауға, ойын әрі жалғастырып кетуте машықтанады. Әрі мұндағы іс-әрекет көбіне ойын түрінде жүргізіледі. Ойын арқылы баланы ой ұшқырлығына, танымдық дүниесін байытуға машықтандырады. Мұнда ұлттық ойындарымыз орамал тастамақ, арқан тарту, жалғастыр ойындары білімді меңгертудің құралы болып табылады.

Алтыншы деңгей - жат жазу.

Бұл деңгейде оқушылардың сатылай кешенді талдау арқылы меңгерген теориялық білімдерін жатқа жаздыру арқылы: а) теориялық білімді меңгеру деңгейін; ә) талдауды сауатты жүргізу машығын; б) тыныс белгілерді дұрыс қою дағдысын байқаймыз, қорытынды шығарамыз. Мұндағы мақсат - келесі сабақтарда қате жібермеуге баулу. Осы арқылы мұғалім әр оқушының географиялық материаддарды талдау деңгейін байыптап, кез-келген тақырыпты меңгерудегі әр оқушының деңгейін байыптап, олармен жүргізілетін қосымша жұмыстардың бағытын айқындайды. Ес бастысы, келесі уақытқа талдау деңгейіне берік негіз қаланады. Өйткені уақытқа талдаудың негізгі қағидаларының бірі - сауатты талдау.

Жетінші деңгей - уақытқа талдау:

а) өте жылдам талдайтын оқушы - 3 минутта;

ә) жылдам талдайтын оқушы - 5 минутта;

б) баяу талдайтын оқушы - 7 минутта.

Егер алдыңғы деңгейлерде жұмыс тиянақты, ширақ, жігерлі жүргізілетін болса, бұл деңгейдегі талдау өз нәтижесін береді. Тез әрі қатесіз талдап үйренген бала уақытқа талдау кезін қызыға орындайды. Бұл деңгейге жету үшін мұғалімнен үлкен жауапкершілікті, уақытты тиімді пайдалануды, талдауды жүйелі жүргізіп отыруды талап етеді. Сонда ғана жоғарыда көрсетілген уақыт мерзімінен шыға алады. Бала тестіге білім арқылы қол жеткізеді. Бүгінгідей жаттау арқылы емес.

Сегізінші деңдей - компьютерлік талдау. Мұнда бүгінгідей ақпараттық технологияның кез келген түрін тиімді пайдаланып, оқушыларды ақпараттық сауаттылыққа баулу қажеттілігі жүзеге асады.

Сатылай кешенді талдаудағы тест жұмысы оқушылардың игерген білімін тексеру мен бағалау, танымдық әрекетін, ізденімпаздық деңгейін, оқу әрекетіндегі әдістер мен тәсілдердің тиімділігін анықтау жолы ретінде қарастырылады. Бұл - оқушының білімін, біліктерімен дағдыларын тексеріп, бағалауда, сондай-ақ олардың шығармашылық қабілеттерін анықтаудағы ең тиімді әдіс. Сондықтан да сатылай кешенді талдауда біз көбіне ашық тест үлгісін қолданамыз.

Оныншы деңгей - шығармашылық жұмыс. Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулуда географиялық талдаудың оныншы шығармашылық деңгейі басшылыққа алынады. Шығармашылық деңгейде оқушыларға берілетін тапсырманың мақсаты көрсетіліп, оны әрі қарай жетілдіріп орындау оқушыдан талап етіледі. Оқушы шығармашылық деңгейде алдына қойған мақсатына жету үшін өз бетінше іздене отырып, ой-қиялын дамытады, шығармашылық деңгей -оқушының интеллектуалдық ойлау дәрежесін дәлелдейтін деңгей.

Мұнда оқушылар географиялық ұстанымдар, ғылыми жобалар, өзіндік шығармашылық жұмыс жазып, оны сабақтан тыс уақыттарда, географиялық саяхаттарда тиімді қолданады.

Сатылай кешенді талдаудың саналылық ұстанымы -талдауға берілген материалды оқушының құрғақ жаттамай, терең түсініп, саналы меңгеруі. Саналылық ұстанымы оқушылардың белсенділігі, өз бетімен жұмыс істеу мүмкіншілігімен тығыз байланысты.

Саналылық ұстанымының белгілері: білімге құмарлық, жігерлілік, тұрақтылық, зейінділік, интеллектуалдық, жинақылық. Мұндай қасиеттер оқушыда бірден пайда болмайды. Оның қалыптасуына мұғалімнің шеберлігі, пәнге деген қызығушылық, ынта-ықылас себеп болады. Сатылай кешенді талдау технологаясының саналылық ұстанымының ең маңызды белгілерінің бірі берілген материалдың мазмұнын саналы меңгерту болып табылады. Сатылай кешенді талдау кезінде оқушылар өздерінің алған білімдерінің мазмұн тереңдігін бағамдап, соған орай саналы түрде жұмыс істеуге дағдыланады.

Сатылай кешенді талдау технологиясында саналылық ұстанымының өзекті қағидасы - оқушылардың жас ерекшелігі, білім дәрежесі мен оқып отырған сыныбын ескере отырып, мұғалімнің түсіндіруі, оқулық тілі және баяндау желісінен тұратын үш түрлі ерекшелікті басшылыққа алуында. Мұғлім алдымен оқушылардың бастауыш сыныпта немесе алдындағы сыныптарда алған білімін сұрақ-жауап арқылы естеріне түсіріп, жаңа тақырыпты бұрынғы білімдеріне сүйене отырып түсіндіреді. Теориялық материалдар мен анықтамаларды санада тұрақтандыру үшін тілдік талдаулар, жаттығулар жүргізіледі. Талдау барысында грамматикалық ұғымдар мен терминдердің мәнін нақты түсініп баяндауына, оны дәлелдеуге, оқушының өз тарапынан мысалдар келтіруіне мұғалім ерекше көңіл бөледі. Сатылай кешенді талдауда грамматикалық материалдарды талдау арқылы түсіндіру басты назарда болады. Мұғалім сызба арқылы талдаудың үлгісін ұсына отырып, әр оқушымен жеке жұмыс жасауына толық мүмкіндік туғызады.

Бұл географиялық есептерді шығаруды тиімді жолға қоюдың көзі. Географиялық есептерді шығарудың алгаритімі мынау.

Тапсырма

1. Анықтама:

2. Жалпы формуласы:

3. Таңбалардың анықтамасы:

3.1. -? 3.2. - ?

4. Белгісізді анықтау:

Берілгені:

5. Шешуі:

6. Жауабы

Атмосфералық қысым арқылы биіктікті анықтау.

1. Анықтама: Атмосфералық қысым.

2. Жалпы фор/ы:

һ = (760-Р)·10

3. Таңбалардың анықтамасы:

3.1. Р-атм.қысым. 3.2. Һ-биіктік.

3.3. 760мм- қалыпты а/қ.

4. Белгісізді анықтау: Һ =?

Берілгені: Төбедегі а. қ. :646,7мм.

5. Шешуі:

һ = (760-Р)·10 =(760мм-646,7мм) ·10 =1133м

6. Жауабы: һ = 1133м.

Күн мен Жердің ара қашықтығы.

1. Анықтама: Ара қашықтық т.б.

2. Жалпы фор/ы: d =t•c

3. Таңбалардың анықтамасы:

3.1. d -?. 3.2. c- ?. 3.3. t -?.

4. Белгісізді анықтау: d =?.

5. Шешуі: d =t•c

8мин•60сек=480, 480+20 = 500

500•300 000 = 150 000 000 км.

6. Жауабы: 150 млн км.

Төбенің биіктіктегі температурасын анықтау.

1. Анықтама: Температура.

2. Жалпы фор/ы:

Тб= tе(белгілі) - һ : 1000 · 6.

3. Таңбалардың анықтамасы:

3.1. Тб-темп/а биікт. 3.2. Һ- биіктік.

3.3.tе -төбенің етегіндегі темп.

4. Белгісізді анықтау: Тб =?

Берілгені: Джомолунгма 8848м.

Етегінде - +16 ºС.

5. Шешуі:

16 ºС -8848м : 1000м • 6 = -37,1 ºС.

6. Жауабы: Тб= -37,1ºС.

Оқушы есеп шығарудың алгаритмі арқылы кез -келген белгілі шамаларды, тапсырманы орнына қойып өздігінен жұмыс жасап, заңдылықтар шешімін таба береді.

Белсенділік ұстанымы оқытудың жаңа әдістемелік жүйесінің бірі - оқушылардың іс-әрекеттерін белсендіру мен білім алуға құштарлығын арттыру. Қазіргі кезде оқытудың тиімді әдістерін зерттеп, оны іс жүзінде қолдануға ұсыну -күрделі мәселелердің біріне айналды. Оқушыларды қоршаған орта заттарымен, құбылыстарымен таныстырып, олар жайында ғылыми ұғымдарын жүйелеп, көзқарастарын қалыптастыруда орта мектепте сатылай кешенді талдай оқытудың мәні зор.

Белсенділік ұстанымының негізгі бір үрдісі - есте сақтау. Сатылай кешенді талдау кезінде белсенділік пен ізденушілікті қажет ететін материалдың мазмұнының терең болуы, оқушылардың логикалық ойлауын, өз беттерімен түйін жасай білуге себеп болатын нақыл сөздер мен даналық сөздерді таңдай білуі басты назарда ұсталынады. Оқушылардың меңгерген білімдері қатаң жүйеленіп, негізінің берік қаланғаны жөн.

Белсенділік ұстанымы оқытушы іс-әрекеті мен оқушының танымдық іс-әрекетінің сипатын анықтайтын бастапқы, негізге алынатын қағида болып табылады. Ол оқытушы мен оқушының іс-әрекеттерінің елеулі жақтарын бейнелейді, кез келген мазмұнда және ұйымдастырылу жағдайымен сатылай кешенді талдау технологиясымен оқытудың тиімділігін анықтайды.

Сабақтастық ұстанымында сатылай кешенді талдау географияық білімінің барлық салаларымен сабақтаса жүргізіледі. Оқушы физикалық географиялық талдаудан соң экономикалық талдауды жасайды. Талдау кезінде географиялық білімінің барлық салаларын сабақтастыра жүргізу үшін бағдарлы жұмыс жасалады. Сабақтастық -үздіксіз білім берудің көпдеңгейлі сипаттамасы болып табылады. Мұның өзі оқушы білімінің бір саламен ғана шектеліп қалмай, географияның барлық салаларын терең меңгеруіне мүмкіндік туғызады. Сатылай кешенді талдаудағы сабақтастық - оқушылардың сатылай кешенді талдауды біртұтас қабылдауы.

Географияның халықтар географиясы саласына қатысты тақырыпты ашып көрейік.

Әйелдер

Ерлер

Шығармашылық ойлауды қалыптастыру ұстанымы - бүгінгі таңда білім саласының алдында жүйелі дайындалып берген білімді, дағдыны меңгеретін, қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру ұстанымы. Оқушылар бойында "Шығармашыл әрекет тәжірибесін" қалыптастыру міндеті қойылып отыр. Географиялық бірліктерді теориялық жағынан сауатты меңгеріп, практикалық машығы қалыптасқан кез келген оқушы шығармашылық деңгейге жете алады. Бұл - сатылай кешенді талдау технологиясының оныншы деңгейі. Мұғалімнен талап етілетін басты нәрсе - әр деңгейді өз дәрежесінде сауатты да ұқыпты жүргізу.

Тәрбиелік ұстаным.

Сатылай кешенді талдау технологиясында білім беру мен тәрбие қатар жүргізіліп отырады. Оқушы білім ала отырып, алдымен ұстазынан тәрбиенің үлгісін алса, бірте-бірте жолдастарының жағымды қасиеттерінен үлгі-өнеге алады, жүре келе өзін-өзі тәрбиелеуге дағдыланады. Ол өзіне-өзі сын көзімен қарап, өз бойындағы кемшіліктерді, өзі жасаған ағаттықтарды байқап, оны түзетуге әрекеттенеді.

Сыртқы саяси ұстанымы:

Халықаралық ұйымдарға кіруі:

Сауда әріптестері:

Д.ж. экспорттық, импорттық көрсеткіші:

Туризмнің алатын орны:

Туристік нысандар:

Сыртқы экон/қ байланыстардың маңызды салалары:

Бұл тақырыптық алгаритмдер арқылы оқушылар өзіндік болжамдар жасайды, еліміз ұстанған эканомикалық, мәдени, тарихи, экологиялық бағытардың тиімділіген түсініп, сезіне отырып өзіндік дүниетанымы қалыптасады.

Тақырыпта қолданылған қосымша ғылыми ұғымдар арқылы сауатты, мәдениетті сөйлеуге дағдыланады.

Қорыта келгенде, сатылай кешенді талдау технологиясында жалпы дидактикалық ұстаным да, технологиясының өзіндік ұстанымы да мақсатты түрде қолданылып, оқушылардың сапалы білім алуына кепілдік бере алады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Т.А.Ильина. Педагогика. - А., "Мектеп", 1984, 488 б.

2. К.Д.Ушинский. Родное слово. - М., 1952, 575-стр.

3. Қ.Қадашева. Жаңаша жаңғыртып оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері: өзге тілді дәрісханалардағы қазақ тілі: дисс. . АлМУ. 13.00.02. - А, 2001, 374 б.

4. Ж.Аймауытов. Бес томдық шығармалар жинағы, 5-т. -А, "Ғылым", 1995, 301 б.