- Учителю
- Программа по родному языку в1-4 классах
Программа по родному языку в1-4 классах
2-4 класстарга номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы.
«2-4 класстарга номчулга программазы» ооредилге планын езугаар 2-4 класстарга номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы 2 шак. Чылда 68 шак. Оон иштинде 8-9 хире шакты класстан дашкаар номчулгага чарыгдаар.
Тайылбыр бижик.
Тыва уругларны шын, кижизиг, эртем-билиглиг кижилер кылдыр ооредири - амгы уенин школаларыны эн-не кол сорулгаларынын бирээзи. Ужук-бижик номчуп билип эгелээринин эн-не кол дозу- эге класстар. 7-10 харлыынга чедир уругнун чугаа-домаанын ангы-ангы хевирлеринин (бижимел чугаа, номчулга, дыннап билири) сайзыраарынга таарымчалыг уези. Ынчангаш тыва литературлуг номчулга эге школага чугула эртемнернин бирээзи.
Бердинген программа 2-4-ку класстарнын уругларынга таарыштыр кылдынган.
"Литературлуг номчулга" номунда кирип турар чогаалдар программага дууштур темалар аайы-биле болуктей бердинген.
Эге класстарнын чечен чогаал номчулгазынын программазы чечен эстетиктиг болгаш литература шинчилелдиг принциптерге даянмышаан, оон ундезилеттинген болгаш проблема-тематиктиг принципке чагыртып турар.
Ынчангаш эге школанын 2-4 класстарынын класс бурузунде ол-ла темалар катаптап кирип турар. Ынчалза-даа олар анаа-ла катаптап турар эвес, а уругларнын назы-хары улгадып, чувени шингээдип алырынын болгаш билиинин, деннели бедээни-биле чергелештир чогаалдарнын хемчээли, утказы болгаш дылдын уран-чечен аргалары чоорту нарыыдап, чаа чуулдер-биле немежип бар чыдар.
Чижээлээрге, 2-ги класска чылдын уелеринде бойдустун онзагай демдектеринин дугайында уругларнын алган билиглери 3-ку класска улам ханылаар болгаш тодараттынып, делгемчиир. Номчуур чогаалдарнын хемчээли улгадып, дыл-домаа, ооредилге-кижизидилгелиг ужур-утказы, чогаалдарны сайгарар негелделери улам нарыыдап орар дээш оон-даа оске.
ЧЕЧЕН-ЭСТЕТИКТИГ ПРИНЦИП
Чечен-эстетиктиг принциптин негелдезин езугаар уругларныц ооренир ужурлуг чогаалдарынын санынга программаже колдуунда чечен чогаалдын бедик шынарлыг улегерин (созуглелдерин) киирип, оларныц шилилгезин шын тодарадыры негеттинер. Чогаалдын чугле сонуурганчыг утказын билиндирип, ооредиглиг, солун созуглелдерни номчуп бээри-биле кызыгаарланып болбас. Долгандыр турар хурээлелдин байлаан, оон чажыттарын коргузуп турар уран-чечен аргаларын болгаш кижилер аразында харылзааларнын байын коргузуп турар дээди, чараш сеткилдерни оттуруп, амыдыралда онза, чараш чуулдерни эскерип база танып-билип алырын, чуртталгага ажы-толдун бот-хамаарылгазын хевирлээри чугула.
Чечен (уран) чогаалдары уругларны номчулгага ынак, бугу-ле чараш чуулге хандыкшылдыг, ону шын унелеп билир кылдыр чанчыктырар ужурлуг. Чечен-эстетиктиг принцип уран чуулдун аразында харылзааларны идепкейлиг тургузарын тодаргайлаар болгаш ону быжыглаарынын аргаларын баш удур айтыр.
ЛИТЕРАТУРА ШИНЧИЛЕЛДИГ ПРИНЦИП
Литература шинчилелдиг принциптернин негелделерин езугаар уругларны эге школадан эгелеп чечен чогаалдын будуш-шынарынын эн онзагай талаларын, ону илередип турар кол уран аргаларын бодууну-биле таныштырар. Кандыг-даа чогаалды сайгарып турар уеде овур-хевир бирги черде турар дээрзин сагындырбышаан, созуглелдин (чогаалдыцнутказын шын шицгээттирерин принцип негеп турар.
Авторнун идеялары, бодалдары, сагыш-сеткили чечен овур-хевирни дамчыштыр илереттинер. Чечен овур-хевирни тургузарынын кол чепсээ болгаш ону шын медереп билип алырыныц кол аргазы сос болур. Чечен чогаалга сос тодаргай уткага (ону чугаа азы сезуглелдин узундузунден билип алыр) чагыртыр болгаш ол чогаалдын утказындан, оон ында кирген бугу-ле овур-хевирлиг системазындан ангыланып шыдавас. Бо талазы-биле литература шинчилелдиг принцип мурнунда турганы - свету чогаалдан, овур-хевирден ангылай коруп турган лингвистиктиг сайгарылганын принцивинге удурланышкак.
Чогаал сайгарылгазынын уезинде свету тускайлап коор чорукту болдурбас. Чогаалдын чечен овур-хевирлиг системазында ону долдуруп чоруур боттуг кезектер, бодалдар, ужур-уткалар, харын-даа оларга хамаарылга чок состерни домактар-биле харылзаалыг кылдыр сайгарар.
Чогаалдан "ушта тырттынган" ангы-ангы чурумалдыг кезектер ап, оларны уругларга сайгарар кылдыр бээр чорукту эге класстарга болдурбас.
Чечен чогаалды эпитеттер, деннелгелер, метафоралар болгаш дылдын оске-даа чурумалдыг уран аргаларын мооннеп чыып кааны кылдыр коруп болбас. Эге школага дылдын чурумалдыг уран аргаларынын сайгарылгазы бердинген чогаалдын утказынга дууштур чоруттунар болгаш уругларныц чогаалды ханы билип, ында кирген овур-хевирни долу, четче сактып алырынга дузалаар.
Литература шинчилелдиг принцип номчулга номнарынче янзы-буру темалыг болгаш утка-шынарлыг чогаалдарны кииреринин аргазын берип турар. Программа езугаар сумелеп турар чогаалдарнын жанрлары база хой янзы: тоолдар, тоолчургу чугаалар, мифтер, тывызыктар, улегер домактар, дурген-чугаалар, кожамыктар, улустун ырлары, шулуктер, шиилер, чечен чугаалар
Бо принцип номчулга болгаш чогаал сайгарылгазынын уезинде чогаалдын темазын, идеязын композициязын, уран-чечен аргаларын база оске-даа чугула нарын айтырыгларны таарыштыр чугаалажырыньн, ону уругларга чоорту билиндиреринин угланыышкынын берип турар.
НОМЧУЛГА ПРОГРАММАЗЫНЫн ТУРГУЗУУ БОЛГАШ КОЛ-КОЛ СОРУЛГАЛАРЫ
Номчулга программазы дорт кезектен тургустунган:
1) номчулганын тематиказы;
2) класстан дашкаар номчулга;
3) номчулга талазы-биле алган билиглери, чанчылдары болгаш мергежилдери;
4) чогаалдарньн хевирлери-биле (жанр-лары) практиктиг таныжылга.
Класска-даа, класстан дашкаар-даа номчуур чогаалдарнын данзызын программада киирбээн, чугле оларнын чижек тематиказын болгаш анаа киирер айтырыгларнын кыска тайылбырын (аннотациязын) класстар аайы-биле сумелеп киирген. Ынчангаш моон сонгаар ооредилге номнарынын ("Торээн чугаа" номнарынын) авторлары кайы класска кандыг тодаргай чогаалдарны киирерин боттары хостуг шилип алыр аргалыг.
Чамдык кол темалар класс бурузунун программазында бар. Ынчалза-даа олар анаа-ла катаптап турар эвес, а уругларныц назы-хары улгадып, билиинин деннели бедээни-биле чергелештир чечен чогаалдарнын хемчээли, утказы болгаш дылдын уран-чечен аргалары чоорту нарыыдап, чаа чуулдер-биле немежип бар чыдар.
4-ку класска номчуур чогаалдар уругларны 5-ки класстан эгелеп ангы-ангы эртемнерни, литератураны болгаш тоогуну ооредиринге белеткээр болганда, тыва чоннун шаандагы болгаш амгы амыдыралын, хосталга, аас-кежик дээш демиселин, тоогузун улустун аас чогаалындан болгаш чечен чогаалдын эн-не дээре дээн чедимчелиг материалдары-биле бадыткаары чугула.
Башкы уругларны бичиизинден эгелеп коллективтиг езуга, бот-боттарынга негелделиг, шынчы, ак сеткилдиг, 6
быжыг туруштуг, эрес-дидим болурунга, мозулуг аажы-чанга, куш-ажылга кижизидер сорулгалыг.
Уругларнын номчулга кичээлдеринге ооренир чуулдери оларга долгандыр турар бойдус болгаш ниитилел дугайында билиглерни бээр, оларнын кижизидилгезинге улуг рольду ойнаар ужурлуг. Эрес-дидим, ак сеткилдиг, амыдыралга тура-соруктуг, бурунгаар чуткулдуг, куш-ажылга ынак, телептиг кижилер дугайында чуулдерни номчуп, сайгарып тургаш уругларны моральдыг мезу-шынарга, ужур-чурумга кижизидер. Ниитиге ажыктыг куш-ажылды алдаржыткан чогаалдар дамчыштыр уругларны куш-ажылга ынак болурун, ацаа боттарынын хире-шаа-биле киржирин, ону хундулээрин; куш-ажыл кижи бурузунун хулээлгези болгаш эргези, амыдыраарынын база бир чепсээ дээрзин билиндирер.
Торээн чурт, оон бойдузу, кижилери болгаш оларнын чаагай чанчылдары, эртем, техника, культура, уран чуул талазы-биле чедиишкиннеринин дугайында чуулдер уругларны патриотизмнин, интернационализмнин езузунга, эстетиктиг овур-хевирнин аажы-чанынга кижизидеринге деткимчени бээр болгаш уругларнын угаан-медерелинин саизыраарынга улуг ужур-дузалыг.
Тыва Республиканын куруне сулдезин, тугун, ыдык ырын уругларга таныштырар сорулга-биле, 2 - 4 класстарнын номчулга номнарынга киирерин сумелеп турар. 2-ги класска ыдык ырынын аялгазын дыннап, созунун утказын билиндирбишаан, аянныг номчуп ооредир. 3 - 4 класстарга созун долузу-биле шээжилеп, аялгазын сактып ап, ырлажып турар апаар.
Эге школа оореникчилеринин амыдыралчы арга-дуржулгазы байлак эвес, номчаан номнары, чогаалдары эвээш дээрзи билдингир. Оларада амыдыралды хайгаарап база чогуур туннелдер кылыпкы дег номчукчу дуржулгазы ам-даа четче хевирлеттинмээн.
Оон ужурундан эге школага чечен чогаал номчулгазы ангы-ангы чогаалчыларнын чогаадыкчы салымынын ылгавырлыг талазы, допчу намдары, чогаадыкчы ажыл-херекте-ри-биле таныштырарын негевес. Чогаалчыларнын допчу намдарын, чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын, чечен чогаалды монографтыг (авторлар аайы-биле) ооредиринин принцивин ортумак класстардан эгелээш, улуг класстарга чоорту киирген болур ужурлуг.
Ынчангаш эге школага чечен чогаал номчулгазы ниити литература курузунун эге уе-чадазы болбушаан, ортумак школага литература талазы-биле узуктел чок билиг бээринин чугула кезээ болуп турар.
Эге школага чечен чогаал номчулгазынын программазы уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынче кол кичээнгейни угландырып турар. Оон иштинде бир онзагай черни оореникчилерни шын чугаалап ооредиринин чугула хевири (аргазы) - номчулганын чанчылдарын шингээттирип хевирлээри болгаш ону сайзырадырынче угланган ажылдарны чорудары кол черни ээлеп турар.
Номчулга кичээлдеринин кол сорулгазы - ыыткыр (дынналдыр) номчуурунун хевиринден эгелээш, ханы, медерелдиг иштинде номчуурун чедип алыры.
Номчулганын шын, медерелдиг, аянныг номчуур шынарларынын болгаш дынналдыр база иштинде номчуур хевирлерин уругларга шингээттирерде, янзы-буру аргаларны ажыг-лап, ажылдарнын хевирлерин чоорту нарыыдадып тургаш, билиндирерин сумелеп турар.
Ооредилгенин бирги чылында сос номчуурунун аргаларын шингээттирип, ангы-ангы состерни, сос каттыжыышкыннарын домактар болу бээр кылдыр ун аайы-биле (интонация) кожуп, чугурту номчулгаже чоорту шилчиир.
Ийиги чылында угаан ажылыныц база бир чадазынче унуп, иштинде номчулганын чанчылдарын боттандырар.
Ушку чылында номчулганын темпизин элээн дурген шуудадыр. Номчулга уезинде уе камнаарынын чогумчалыг аргаларын чеп ажыглаарын шингээттирер.
Дортку чылында номчулганын кол шынарларын (шын, чугурту, медерелдиг, аянныг) колдуунда шингээдип апкан турар. Литературлуг шын адаашкын езугаар болгаш рольдар аайы-биле аянныг номчуурунун чанчылдарын ап, номчулганыц чогуур темпизин шын сагып билген турар ужурлуг.
Эге школанын бугу-ле чадаларында башкы уругларны номчуп билир кылдыр ооредири-биле чергелештир уруглар боттары номчаан чогаалыныц утказын сайгарып, ында кол чуулду илередип, оон чогуур (улуг эвес) туннелдер кылып шыдаптарынче угланган ажылдарны база чорудар. Оон ангыда номчаан созуглелдерин кезектерге чарып, оларга тус-тузунда ат тыварынга, абзацтар дузазы-биле план тургузарынга, номчаан чуулунун утказын делгеренгей (долу) азы допчу кылдыр чугаалап оорениринге чанчыктырар.
Чечен чогаал эртеминге хамаарыштыр 3 - 4 класстарга дараазында бодуун билиглер-биле база таныштырып болур: автор дугайында кыска дыннадыглар, номчаан чогаалынын жанры, темазы, улустун аас чогаалынын бичии жанрлары - тывызыктар, улегер домактар, дурген-чугаалар, янзы-буру тывызыктыг бодалгалар дээш оон-даа оске.
Литературлуг номчулганы дамчыштыр чечен чогаалды уругларга ханы билиндирерде, оларныц хире-шаа-биле чогаадыкчы чоруунга ундезилеп, ону ооренип коруп тургаш, иштики сагыш-сеткилдин анаа хамаарылгалыг болурунун дуржулгазынга даянырын база сумелеп турар.
Чечен чогаал кижинин угаан-медерелинге, сагыш-сеткилинге салдарлыг болганда, ол уран чуулдун нарын хевиринге хамааржыр.
Чечен чогаал номчуп, чечен овур-хевирлер-биле танышкан тудум, уругларнын ниити сайзыралы, чувени угаап, медереп билири, сагыш-сеткилинин бодалдары улам делгемчиир, ханылаар, байлакшыыр. Авторнун созуглелинге дууштур уругларныц аас-биле харыылары, чечен овур-хевирге хамаарыштыр билип алган бугу-ле ажыктыг чуулдери оларнын чечен чогаалды шингээдип ап турарынын херечизи болур.
Программада бердинген чижек тематикаларга хамаарыштыр номчуур ужурлуг чогаалдар иштинден уруглар торээн черинин, долгандыр турар хурээлелдин; эш-оор болгаш уе-чергелеринин, оларнын чуртталгазынын, оюн-тоглаазынын, ужуралдарынын; бойдус болгаш оон камгалалынын; тыва чоннун чаагай чанчылдарынын; торээн чуртунун тоогузунден барымдааларнын дугайында билиглерни шингээдип алырлар.
9
Эге школанын чечен чогаал номчулгазы дараазында кол-кол сорулгаларны чедип алырынче угланган:
-
уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектеринханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелдиберип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алырынын аргаларын сайзырадыр;
-
чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир кылдыр уругларны еередир; оларнын боданыр аргаларын болгаш чогаадыкчы бодалдарын сайзырадыры;
-
шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран сезун чарашсынар болгаш ханы шицгээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер;
-
уругларнын ном-биле ажылдап, оон билиг тыварынга номну ургулчу номчуурунга негелделиг, чечен чогаалга сундулуг, уран состун тургузукчулары - чогаалчыларнын чогаадыкчы ажыл-херектеринге сонуургалдыг болурун чедип алыр;
-
долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларныц боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билиринин дуржулгазын байыдар;
-
хемчээл, утка, тематика, жанр талазы-биле ангы-ангы чогаалдарны ханы, шын билиндирер;
-
номчаан чуулунун утказын шингээттирерден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннелин делгемчидеринин дуржулгазын байыдар болгаш амыдыралга оларныц мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлээр;
-
чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар;
9) уругларнын чугаазын сайзырадыр болгаш оларга чугаалап, номчуп, дыннап билиринин база созуглелдернин ангы-ангы хевирлерин сайгарып шыдаптарынын чанчылдарын шингээттирер.
2 класс
Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы
(68) шак.
Номчулганын тематиказы
Номчулгага болгаш чугаа сайзырадылгазынга
оореникчилернин кол билиглери, мергежилдери болгаш чанчылдары
№
Разделдин ады
Кичээлдин ооренир чогаалдары
Кичээлдин ниити
темазы
Немелде болгаш хуузунда номчуур чогаалдар
Кичэлдин хевири
шагы
уези
1
Экии, литературлуг номчулга! 1ш
С.Маршак Сентябрьнын бирги хуну.
С Сарыг-оол Ном
К.Ондар Ужук дою
Сентябрь 1-билиглер хуну.
Л.Чадамба
Сентябрь ай аалдап келди
Холушкак кичээл
1
2
Ооренип оорен 4ш
Ч.Кара-Куске Арыг-силиг
чараш бижиир
Эртем чокта-эртен
База дун
Ооредилге дугайында улегер домактар
Чаа билиг кичээли
1
3
Ооренип оорен 3ш
К-Э Кудажы Ногаан, кок болгаш кызыл карандаштар
Эртем чокта-эртен
База дун
Холушкак кичээл
1
4
Ооренип оорен 3ш
С Баруздин Берге бодалга
Проект «Эртем чокта эртен база дун»
Эртем чокта-эртен
База дун
Школачы амыдырал, оореникчи дугайында шулуктер бижип турар чогаалчылар дугайында кыска медээлер. Ооредилге дугайында шулуктер дилеп тывар.
Холушкак кичээл
2
5
Чылдын уелери. Тодуг -догаа кузумейни. 3ш
Б.Ховенмей.Куску хову.
Г.Скребицский.Кус
Кус
1
6
Чылдын уелери. Тодуг -догаа кузумейни.
В.Бианка Сайтылаа куске
Кус
М.Очур-оол Сарала кус
Чаа билиг кичээли
1
7
Чылдын уелери. Тодуг -догаа кузумейни.
Чогаадыг «Кус»
Кус
Билиг хынаарынын кичээли
1
8
Улустун аас-чогаалы 8ш
Тыва улустун тоолу Дилги биле Ала -Сааскан
Тоолдар
Мечи Сылдыс
Чаа билиг кичээли
1
9
Улустун аас-чогаалы
Тыва улустун тоолу.
Инек сокпа. Хунажык анай
Тоолдар
Холушкак кичээл
1
10
Улустун аас-чогаалы
Тыва улустун тоолу.Чаан биле куске.
Тоолдар
Холушкак кичээл
1
111
Улустун аас-чогаалы
Тыва улустун тоолу.Ийи куске
Тоолдар
Холушкак кичээл
1
12
Улустун аас-чогаалы
С Бюрбю Бора-Шиижек
Тоолдар
Холушкак кичээл
1
13
Улустун аас-чогаалы
А Шоюн Селбер койгунак
Тоолдар
Холушкак кичээл
1
14
Улустун аас-чогаалы
К Чуковский Ыылааш Сээк
Тоолдар
Холушкак кичээл
1
15
Улустун аас-чогаалы
Г Скребицский.Коданнын аян чоруу.
Тоолдар
Холушкак кичээл
1
16
Аккыр харлыг кыжым 4ш
Е Танова Кышкы ыржыгаш.1
К Ондар.Харжыгаш
Кыш
Чаа билиг кичээли
1
17
Аккыр харлыг кыжым
Ч.Ондар Ча1а чылдын йорээли
Кыш
С.Комбу Хар кадай
1
18
Аккыр харлыг кыжым
С.Михалков Чаа чылда
Кыш дугайында тывызыктар
1
19
Аккыр харлыг кыжым
Эдертиг»Кыш»
Кыш
Билиг хынаарынын кичээли
1
20
Уругларнын чугурту болгаш медеелдиг номчулгазын хынаары
Билиг хынаарынын кичээли
1
21
Тос чузун малымайны 8ш
С Сарыг-оол .Бызаа
Азырал амытаннар
Чаа билиг кичээли
1
22
Тос чузун малымайны
ССарыг-оол Бодаган
Азырал амытаннар
Холушкак кичээл
1
23
Тос чузун малымайны
С сарыг-оол кулун
Азырал амытаннар
Холушкак кичээл
1
24
Тос чузун малымайны
С.Сарыг-оол Халбанмай
Азырал амытаннар
Холушкак кичээл
1
25
Тос чузун малымайны
С сарыг-оолАнай.
Ч. Кара кускеАнайжыгаш
Азырал амытаннар
Холушкак кичээл
1
26
Тос чузун малымайны
Ч.Кара Куске.Анайларым
Азырал амытаннар
Холушкак кичээл
1
27
Тос чузун малымайны
Ю Кунзегеш Узер хуна
Азырал амытаннар
Холушкак кичээл
1
28
Тос чузун малымайны
Проект»Тос чузун малымайны»
1
30
Арыг силиг -кадыкшылдын ундезини. 3ш
Л. Чадамба Арыг-шевер
кадыкшыл
Чаа билиг кичээли
1
31
К Чуковский Чунар херек
кадыкшыл
Холушкак кичээл
1
32
Н Носов Былчак хавактыг
Федя.
кадыкшыл
1
2-ги классты доозуп тургаш, оореникчилер дараазындп чуулдерни шингээдип алган турар.
Номчулганын чанчылдары:
Бирги чартык чылда 2 -3слогтардан тургустунган на-рын эвес сестерни будуну-биле адап, 3 - 4 слогтарлыг эл:):>и нарын эвес сестерни слогтарга чарбышаан, шын, медерелдиг номчуп билир; домакка сестерни бот-боттарындан адырбайи, утка талазы-биле аразында тудуш холбаалыг кылдыр номчуур; номчулганын темпизи чоорту дургедеп, таныш эвес созуглелди номчуурунун дургени минутада 35 - 45 хире сес
Ийиги чартык чылда утка талазы-биле билдингир состерни болгаш домактарны шын, аянныг, медерелдиг, илдил чокка, тода рыцналдыр номчуп шыдаптар; созуглелдер чугу ла утка илередир состу ун-биле (унну бедидип азы чавызадып тургаш) ылгап билир: таныш эвес созуглелди номчуурунун дургени 1 минутада 55 - 60 хире сес; улегерлеп алган сестергс болгаш чамдык тыва сестерге (чижээ, кылыг сезунуц хевиринге болгаш эрткен деепричастиеге) ударениени шын хереглеп билир.
Медээ, айтырыг, кыйгырыг демдектерин барымдаалап домактарныц аянын ун-биле дамчыдып билир.
Аянныг номчуурунга белеткенир талазы-биле бот-онаалганы башкыдан алгаш, улуг эвес созуглелди иштинде номчуп билир.
Созуглел-биле ажыл.
Номчаан чуулунге хамаарыштыр айтырыгларга харыы берип, утказын чугаалап, кол бодалды илередип билир. Чо-гаалдыц киржикчилериниц кылып турар чуулдерин унелеп, чылдагаанын тайылбырлап шыдаптар. Сезуглелди боттары-ныц сестери-биле катаптап чугаалаары.
206
Номда бердинген айтырыглар болгаш онаалгаларны омчаан чуулунге хамаарыштыр ажыглап билири: номчаан эзуглелдин адын номнун допчузундан тып шыдаары.
Башкыныц дузазы-биле кезектерге чарып каан созуглелдерге аттар тывар. Абзацтарны барымдаалап тургаш, план тургузарынга баштайгы чанчылдарны алыр.
Шулук чугаалап, тоол ыдып билир.
3 класс
Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы
(68) шак.
Номчулганын тематиказ
3ку класстын литературлуг номчулганын программазы.
«Литературлуг номчулга» номунда кирип турар чогаалдар программага дууштур темалар аайы-биле болуктей бердинген.
Номчулганыц тематиказы
Будун чылда (68 шак), неделяда 2 шак.
№
Разделдин темазы
Шагы
Экии, Литературлуг номчулга!
2 шак
Улустун, аас чогаалынын биче хевирлери
Тывызыктар
Улегер домактар
Оюн удээн чугаалар.
Салаалар-биле ойнаар оюн-
нар: «Чыдыг кодан», «Алагатай»
Узун-тыныш
4 шак
Ооренип оорен
Аккырмаа биле ийи. С. Сурун-оол
Бодалга бодааным. Н. Носов
Ийи 2. Е. Такова
Эдилелдин ээзинде. Ч. Ондар
4 шак
Чылдын уелери.
Тодуг-догаа кузумейни
Куску аргага. О. Саган-оол
Кайгамчыктыг картошкам. Э. Кечил-оол
Кыштын тыныжы. Ч. Ондар
. Аккыр харлыг кыжым.
Кыш. В. Ховенмей
Кыштын шулукчузу. М. Кенин-Лопсан
Кыш. А. Пушкин
Харжыгаш. М. Кенин-Лопсан
Ак кодан. Л. Толстой
Соок-Ирей. Л. Чадамба
Хоглуг чазым
Онза уе. О. Саган-оол
Часкы тарылга. Л. Чадамба
Чараш чайым
Каас уе. Л. Чадамба
Чодураа. С. Сурун-оол
Чайлагга. С. Сарыг-оол
Хоглум чайым. Э. Кечил-оол
16 шак
Эки кылган ажыл - элеп-читпес алдар
Шартылаа биле кымыскаяк. Ю. Кюнзегеш
Лжыл. К). Кюнзегеш
Арзылац биле пар. О. Сувакпит
Салаалалар. О. Сувакпит
3 шак
Хоктуг ужуралдар, солун болуушкуннар
Мыйыт. К-Э. Кудажы
Ууттунмас тоорук. С. Сурун-оол
4 шак
Бойдустун чажыттары
Алдын шынаа. М. Пришвин
Чогум чул ол, уруглар? С. Комбу
Хек. С. Сурун-оол
Кушкаштарныц медээзи. Г. Скребицкий
3 шак
Бойдуска хумагалыг болуулу!
Оскус ангыр. М. Кенин-Лопсан
Хурээлелди камгаланар! Ч. Кара-Куске.
Эмнеп алган. О. Сувакпит
2 шак
Авторлуг тоолдар
Сагынгыр куске. С. Пюрбю
Угаанныг куске. С. Маршак
Кажар диин. С. Пюрбю
Оптуг Чыккылаа. С. Пюрбю Бодаган. Т. Кызыл оол
Багай чанчыл. Т. Кызыл оол
7 шак
Торээн чуртум камгалакчылары
Шолалатканым. Э. Кечил-оол
Ийи алышкы. А. Барто
Бистин проективис. («Бистин ачаларывыс (акыларывыс) - Ада-чуртувустун камгалакчылары»
3 шак
Улус аразындан ие караа чымчак
Ием холу. Б. Ховенмей
Ававыс чокта. С. Тока
Ава созун дыннаваска. Э. Кечил-оол
2 шак
Улустун аас чогаалы. Тоолдар
Чыраа кулун
Хам Бору биле Шинчээчи Бору
Хараган бажында дук
3 шак
Бистин бичии оннуктеривис
Мени таныыр. К. Ондар
Сайдаяк. С. Комбу
Оол биле кушкаш. О. Саган-оол
Элик оглу. О. Саган-оол
3 шак
Тоогу болгаш тоолчургу чугаалар
Дуза дилээн адыг. (Тоогу чугаа)
Аскыр Дагаа чуге дан бажында алгырар апарганыл? {Тоолчургу чугаа)
Дээлдиген уну- (Тоолчургу чугаа)
3 шак
Ойнаксанчыг оюннарым
Чылгылаар мен. Ч. Кара-Куске
Чунгу. Ч. Кара-Куске
Таныжылга. А. Шоюн
2 шак
Кижи болуру чажындан
Шериг-оолдун олчазы. С. Сурун-оол
Алышкылар. Ч. Кара-Куске
Чаан болгаш Моська. И. Крылов
Ошку биле Бору. (Басня) Л.Толстой
3 шак
Оске чоннарнын аас-чогаалы
Ыят чок крокодил. (Кхмер тоол)
Ийи элчиген. (Кыргыс улустуц тоолу)
2шак
Чонум чаагай ёзу-чанчылдары
Танды кежии. К-Э. Кудажы
Мунгашталган балыктар. М. Кенин-Лопсан
Артыш. Е. Танова
3 шак
Ниити шагы
68 шак.
Номчулгага болгаш чугаа сайзырадылгазынга
оореникчилернин кол билиглери,
мергежилдери болгаш чанчылдары
Номчулганыщ чанчылдары.
2-ги класска алган билиглерин улам ханыладыр болгаш быжыглаар.
Утка болгаш дыл-домаанын талазы-биле чедингир созуглелди пауза, интонация болгаш номчулганьщ темпизин барымдаалап шын, медерелдиг, аянныг номчууру. Номчулга уезинде нарын сестерни, ылацгыя кылыг сестерин, чуве аттарын, утка талазы-биле тудуш холбаалыг сестерни (чуве ады-биле эдеринчи, демдек ады-биле чуве адыныц каттышканы) бот-боттарындан адырбайн, тудуштуруп номчууру. Сезуглелде чугула утка илередир свету ылгап билири. Баштай иштинде номчааш, оон соонда аянныг, ыыткыр номчууру. Диалогту аянныг рольдап номчууру. Иштинде оожум болгаш шилилгелиг номчулганын аргаларын шингээдип алганы. Номчулганын темпизин сагып шыдаары. Таныш эвес созуглелди номчууруну дургени 1 минутада 65 - 70 хире сес.
Созуглел-биле ажыл.
Созуглелдин кезектерин чогаалда болуушкуннарнын дес-дараалашкаан болгаш утка талазы-биле харылзааларын тодарадып билири.
Улуг эвес созуглелди ангы-ангы кезектерге чарып, кезек бурузунге ат (эге) чогаадыры; башкынын дузазы-биле созуглелдин планын тургузары.
Номчаан чуулунун утказын делгередир болгаш кысказы-биле допчулап чугаалаары. Чогаалдыц кол бодалын илере-дип, бодунуц состери-биле ону бадыткаары. Чогаалдыц киржикчилеринин чугаазын, чуну кылып турарын барымдаа-лап, оларга унелел бээри.
Болуушкуннун чылдагаанын тайылбырлап шыдаары. Хайгаараан, керген-билген чуулдериниц дугайында башкыныц дузазы-биле сайгарган чуруктарга хамаарыштыр кыска чугаалар тургузары.
3-к\ класска «Литературлуг номчулга» эртеминге календарь-тематиктиг план.
№
№
Кичээлдиё темазы
Шактарныё
саны
Кичээлдиё сорулгазы
Кичээлдин чорудуунун кезектери.
Номнуё
арыны
Онаалга
Эрттирер
х\н\
Факты кыр
1-ги улдуё (18 шак).
Экии, «Литературлуг номчулга» - 2 шак
1
1
Моорей «Угаангырлар, сагынгырлар»
1
Эрткен ==редилге чылында ==ренген билглерин катаптап, сактып солун м==рейге киржири.
Литературлуг номчулга ному-биле таныжар;
а. 3-4
2
2
Е. Танова. Шулук «Тыва черге й=рээл».
1
Тыва кижиниё тыва черин х\нд\леп, хайырлап, \нелеп билиринге уругларны кижизидер. Тыва чон биле чери тудуш, тыва кижиниё б\г\-ле амыдыралынга тыва черинин чаражын болгаш ажыктыын билиндирип, тыва черинге уругларныё чоргааралын оттуруп, аёаа ынак болурун чедип алыр.
Рифма деп чул деп эге билигни билиндирер.
«Тыва черге йорээл» деп шулукту аянныг номчуур.
а.5-7
Ажылчын кыдыраашта онаалга. Арын 5.
Ш\л\кт\ номчааш, утказын сактып алыр.
Улустуё аас чогаалыныё биче хевирлери - 4 шак.
3
1
Тывызыктар.
1
Тывызыктарныё янзы-б\ру хевирлерин таныштырып ==редир Чугаа домаан чеченчидип сайзырадып, боттарынга тывызык чогааттырып ооредир.
Словарь-биле ажылдаар. Тывызыктарнын с=з\глелин кичээнгейлиг номчуур.
а.8-12
Ажылчын кыдыраашта онаалга. Арын 6.
4
2
Улегер домактар.
1
/легер домактар деп ч\л дээрзин билиндирип ==редир.
Улегер домактарнын утказынын ханызын сайгара бодап билирин сайзырадыр.
Тыва чонунуё чараш дылын х\нд\леп билирин кижизидер.
/легер домактарны номчааш, кандыг темага хамааржырын илередир.
а.12-14
Ажылчын кыдыраашта онаалга. Арын 7.
5
3
Оюн \дээр чугаалар.
1
Оюн \дээр чугааларнын дугайында ниити билигни билиндирер.
Шаандагы тыва оюннар чидип турарын билиндирип, эш-==р\нге тарадып ойнаарын с\мелеп кижизидер.
Оюн удээн чугааларны аянныг номчуур.
а.15-18
Номнун 18-ки арында онаалга
6
4
Узун-тыныш.
1
Тыва аас-чогаалынын узун-тыныш деп оюнун таныштырып ооредир. Тыва улустун аас-чогаалын х\нд\лээр, \нелээр болурун хевирлээр.
Узун-тыныштарны номчуур
а.16-20.
Айтырыг №1 арын 19
+=ренип ==рен - 4 шак
7
1
С. Сурун-оол «Аккырмаа биле 2»
1
С=зуглелдин утказын билип, кичээнгейлиг номчуурунга ооредир.
Эки, кызып ооренирин кыйгырып, кижизидер.
«Аккырмаа биле ийи» утказын эдерти чугаалаар.
Словарь-биле ажылды чорудар. Уруглар бот-боттарын хынажып номчуурлар.
Диригжидилгени оореди
а.20-22.
Ажылчын кыдыраашта онаалга. Арын 9.
«Аккырмаа биле ийи» деп чечен чугааны номчааш, кол утказын тодарадыр
8
2
Н. Носов. «Бодалганы бодааным».
1
Аянныг, шын номчулганы чедип алыр.
Словарь курлавырын делгемчидип, танывазы тыва состер-биле ажылдаар
Башкызыныё чугаазын эки дыёнаарынга кижизидер.
«Бодалганы бодааным»деп чечен-чугааныё утказын эдерти чугаалаар.
Словарь-биле ажылды чорудар. Уруглар бот-боттарын хынажып номчуурлар.
а.23-25.
Ажылчын кыдыраашта онаалга. Арын 9.
9
3
Е. Танова.
«Ийи 2»
1
а.25-29
Номнун 29-ку арында онаалга
10
4
Ч. Ондар.
Шулук «Эдилелдин ээзинде»
1
Аянныг, шын номчуурун сайзырадыр.
Арыг-силиг болурунга кижизидер.
«+=ренип ==рен» деп б=л\кке ==ренген ч\\л\н темалар аайы-биле т\ёнеп, ==реникчилерниё шиёгээдип алган турар ужурлуг билиглеринге хамаарыштыр эё-не кол айтырыгларга
харыыладыр.
а.29-30
Ш\л\кт\
шээжи-биле
доктаадып алгаш
аянныг чугаалаар.
Чылдын \елери. Тодуг-догаа к\з\мейни - 2 шак.
11
1
О. Сагаан-оол. «К\ск\ аргага»
1
к\ст\ё эгелээниниё дугайында уругларныё бодалын деткиир; эрте к\ст\ё д\шкени-биле холбаштыр бойдуста кандыг =скерлиишкиннер эгелээрин к=рг\зер; ш\л\кт\ аянныг номчуп, ооё утказын сайгарар.
Словарь-биле ажылдаар. Номчаан ч\\л\нге хамаарыштыр айтырыгларга харыылаар.
а. 33-35
ш\л\кт\ аянныг номчуур, номда айтырыгларга харыы бээр. Чурук чуруур.
12
2
Э.Кечил-оол
«Кайгамчыктыг картошкам»
1
ш\л\кт\ё утказынга д\\шт\р уругларныё ногаа аймаанга \нелелин деткиир; картошка болгаш =ске-даа нога аймаан =ст\р\п, ооё эки д\ж\д\н алыр дизе, ажылыр болур чорукка чаёчыгарын сагындырар.
«Кайгамчыктыг картошкам», «Кыштын тыныжы» деп шулуктерни аянныг номчуур.
А33-34.
Э.Кечил-оол
«Кайгамчыктыг картошкам»доктаадыр..
Эки-кылган ажыл - элеп-читпес алдар-3ш
13
1
Ю.Кунзегеш «Шартылаа биле Кымыскаяк»
1
Улуг кижилерни болгаш оларныё б\д\р\п кылган ажыл-ижин х\нд\леп билиринге, чоок кижилерниё ==р\шк\з\н деёге \лежип, сагыш-сеткилин деткиир чорукка кижизидери.
Словарь-биле ажылдаар. Номчаан ч\\л\нге хамаарыштыр айтырыгларга харыылаар.Баснянын утказын билиндирери.
А.36-38
Аж.кыд.
онаалга ар13
14
1
О.Сувакпит «Арзылан биле пар»
1
Ажылды кедилиг,эчизинге чедир кылырын, багай аажы-чаёга ==ренмейн, чараш \легер-чижекке,бот-кижизидилгеге хевирлээри. Аныяк салгалды т=лептиг м=з\-шынарга кижизидери.
«Арзылан биле пар» деп басняны аянныг номчуур, утказын билиндирери
Ар.39-40
Басняга таарышкан улегер домак бижиир, аж.кыд.ар.14
Хоктуг ужуралдар, солун болуушкуннар -4ш
15
1
К-Э Кудажы «Мыйыт»
1
Бойдус деп ч\л дээрзин билиндирбишаан, кижи - т=рээн бойдузунуё ээзи, ооё камгалакчызы болур; ооё каас-чаражынга, бай-байлаанга сагыш-сеткили ==р\п, аёаа хумагалыг болур к\зелдерни уругларга шиёгээттирер.
К-Э.Кудажы «Мыйыт» чечен-чугааны номчуур,утказын чугаалаар.
Ар 43-46
Номчуур ар 43-46, чогаалда балыктарнын аттарын орус дылче очулдурар
16
2
С.Сурун-оол «Ууттунмас тоорук»
1
Т=рээн чериниё каас-чараш, бай-байлак бойдузунга уругларныё чоргааралын оттуруп, аёаа хумагалыг болурун болгаш дириг амытаннарга сагыш човаачал, кээргээчел биче сеткилин кижизидер.
С.Сурун-оол «Ууттунмас тоорук» чечен-чугааны номчуур,утказын чугаалаар.
Ар 47-49
Деннелгелерни тыпкаш, бижиир
17
3
Чогаадыг «Солун таварылга»
1
18
4
Проект «Мээн торээн чуртум»
1
Т=рээн чериниё каас-чараш бойдузун магадап, ооё бай-байлаанга чоргаарланып, аёаа камналгалыг болгаш ынак болур к\зелин оттурар.
2 улдун
Бойдустун чажыттары-3ш
19
1
М.Пришвин «Алдын шынаа»
С.Комбу «Чогум чул ол, уруглар?»
1
К\ск\ бойдуска =скерлиишкиннерни хайгаарап шыдаптарынга болгаш бойдустуё чурумалдарын илереткен чечен домактарны с=з\глелдер иштинден тып ==рениринге чаёчыктырар.
Т=рээн чериниё бойдузунга кижи ынак болур ужурлуг.
Ар
50-51
С=з\глелдиё утказын абзацтар аайы-биле чугаалап ==ренир.
20
2
С.Сурун-оол «Хек»
1
Т=рээн чериниё каас-чараш бойдузун магадап, ооё бай-байлаанга чоргаарланып, аёаа камналгалыг болгаш ынак болур к\зелин оттурар.Аянныг номулгага чаёчыктырар.
Чечен-чугаанын утказын эдерти чугаалаар.
Словарь-биле ажылды чорудар. Уруглар бот-боттарын хынажып номчуурлар.
Ар52-54
Боралдыр деп куштун дуг-да кыска тоол чогаадыр
21
3
Г.Скребицкий «Кушкаштарнын медээзи
1
Тывада бар куштар-биле уругларны таныштырып, куштарныё ноча-менди, айыыл чок чурттаарынга, к=в\дээринрге авторнуё к\зээшкиннеринге каттыжып, оларны чарашсынар, чаптаар чорукка кижизидер.
Ар 55-56
Ажылчын кыд. ар 17
Чылдын уелери. Аккыр харлыг кыжым - 4ш
22
1
Б.Ховенмей «Кыш»
М.Кенин-лопсан «Кыштын шулукчузу»
1
Уругларныё хуузунда хайгааралынга болгаш ш\л\ктерниё утказынга \ндезилээш, кыштыё онзагай демдектерин, ооё болуушкуннарын шиёгээдип ап, кыш дугайында бижиттинген уран-чечен бодалдарны сактып алырын билиндирер.
Шулук «Кыш» шээжилээр
Ар
57-59
Айтырыгларга харыылаар,шулукте деннелгелерни ушта бижиир.
23
2
А.Пушкин «Кыш»
М.Кенин-лопсан «Харжыгаш»
1
Шулукте бижиттинген бойдустуё чурумалынга ==реникчилерниё эстетиктиг хамаарылгазын кижизидип, кандыг уран-чечен аргаларныё дузазы-биле автор бойдустуё чурумалын тода бижип к=рг\скенин билиндирер
Кыштыё чурумалы.
Ар 59-61
Аж.кыд. ар 18
24
3
Л.Толстой Ак кодан
1
Дириг амытаннарны уругларныё кээргеп, кышкы соок \еде оларга сагыш човап, дуза чедирерин кезээде утпайн чоруурун, оларны камнап-хайгаараарын билиндирер.
Дириг амытаннарныё кышкы амыдыралы.
Ар 61-63
Чечен-чугааны эдерти чугаалаар.
25
4
Л.Чадамба Соок-Ирей
1
Чогаалда бижиттинген бойдустуё чурумалынга==реникчилерниё эстетиктиг хамаарылгазын кижизидип, кандыг уран-чечен аргаларныё дузазы-биле автор бойдустуё чурумалын тода бижип к=рг\скенин билиндирер
Кыштыё чурумалы.
Ар
64-65
Шулукту шээжи-биле ооренир
Бойдуска хумагалыг болуулу 2 ш
26
1
М.Кенин-Лопсан «Оскус ангыр»
1
Дириг амытаннарны уругларныё кээргеп, кышкы соок \еде оларга сагыш човап, дуза чедирерин кезээде утпайн чоруурун, оларны камнап-хайгаараарын билиндирер
Ар 66-67
Чогаадыг бижиир
27
2
Ч.Кара-Куске «Хурээлелди камгала
нар»,
О.Сувакпит «Эмнеп алган»
1
Шулуктун утказынга дууштур чурук чурааш, тааржыр одуругларны бижиир
Ар 68-70
Шулукту шээжилээр.
Авторлуг тоолдар -7 ш
28
1
С.Пюрбю Сагынгыр куске
1
Кижи бойдустуё ээзи болганда, ол ооё камгалакчызы болур; ооё каас-чаражынга, бай-байлаанга сагыш-сеткили ==р\п, аёаа хумагалыг болур к\зелдерни уругларга шиёгээттирер.
Дириг амтыраннарны хайгаарап, оларга дуза чедирери.
Ар 71
Аж.кыд.ар 21
29
2
С.Маршак «Угаанныг куске»
1
Ар 73-76
Тоолдун мааадырларынын аттарын орус дылче очулдургаш бижиир
30
3
С.Пюрбю «Кажар диин»
1
Кижи бойдустуё ээзи болганда, ол ооё камгалакчызы болур; ооё каас-чаражынга, бай-байлаанга сагыш-сеткили ==р\п, аёаа хумагалыг болур к\зелдерни уругларга шиёгээттирер.
Артык сеткил ара дужер деп улегер домакты сайгарар
Ар
77-78
Тоолду аянныг номчуур
31
4
С.Пюрбю «Оптуг Чыккылаа»
1
Ар
78-80
Аж.кыд.ар 23
32
5
Чогаадыг «Мээн ынак ыдым»
1
33
6
Т.Кызыл-оол «Бодаган»
1
Дириг амытаннарны уругларныё кээргеп, кышкы соок \еде оларга сагыш човап, дуза чедирерин кезээде утпайн чоруурун, оларны камнап-хайгаараарын билиндирер
Бодун бюоду билинмес, морзук калчанын билинмес деп улегер домак кандыг утка илередип турарыл?
Ар 80-81
Аж.кыд.ар 24
34
7
Т.Кызыл-оол
«Багай чанчыл»
1
Тоолду рольдар аайы-биле аянныг номчуур.
Ар
82-84
Ук тоолга пландан тургускаш эдерти чугаалаар
Улустун аас чогаалы . Тоолдар -3 ш
35
1
Тыва улустун тоолу
Чыраа-Кулун
1
Тоолдуё ниити утказынга \ндезилээш, номчукчуга ч\н\ к=рг\зер бодаанын илередир. Аянныг номчулгага ==редир.
Тыва улустун тоолу
Чыраа-Кулун
Ар 103-105
Аж.кыд ар 30-31
36
2
Тыва улустун тоолу
Хам Бору биле шинчээчи Бору
1
Тоолдуё ниити утказынга \ндезилээш, автор номчукчуга ч\н\ к=рг\зер бодаанын, к\ш-ажылдыё ажыктыынга хамаарыштыр тоол ч\\ ч\веге -редип турарын ==реникчилерге билиндирер. Аянныг номчулгага ==редир
Тоолду рольдар аайы-биле аянныг номчуур
Ар 106-108
Тоолду эде чогаадыр
37
3
Тыва улустун тоолу
Хараган бажында дук.
1
Тыва улустун тоолу
Хараган бажында дук.
Ар 108-110
Тоолдун утказынга дууштур улегер домак тывар.
Бистин бичии оннуктеривис - 3 ш
38
1
К Ондар «Мени таныыр»
С.Комбу «Сайдаяк»
1
Аянныг, шын номчулганы чедип алыр.
Словарь курлавырын делгемчидип, танывазы тыва состер-биле ажылдаар
Башкызыныё чугаазын эки дыёнаарынга кижизидер.
Шулукту аянныг номчуур
Ар 111-113
Шулукту шээжи-биле доктаадыр
39
2
О.Сагаан-оол «Оол биле кышкаш»
1
Дириг амытаннарны уругларныё кээргеп, кышкы соок \еде оларга сагыш човап, дуза чедирерин кезээде утпайн чоруурун, оларны камнап-хайгаараарын билиндирер
Чогаалды одуруглар аацы-биле илчирбелей эдерти чугаалаар
Ар 113-115
Деннелгелерни ушта бижиир
40
3
С.Сагаан-оол «Элик оглу»
1
Диалогту аянныг номчуур
Ар 115-117
Бойдус чурумалын тыпкаш ушта бижиир
Тоогу болгаш тоолчургу чугаалар -3ш
41
1
Тоогу чугаа
«Дуза дилээн адыг»
1
Тоогу болгаш тоолчургу чугааларда бижип к=рг\скен хуулгаазын к\штерни, оларныё , овур-хевирин болгаш дириг амытаннарныё тыптып келгенин, оларныё бот-боттарындан ылгалын азы бот-боттарынга д=мейлежип турар онзагай ч\\лдерин билиндирер.
Адыг деп соске чоок уткалыг состер бижиир
Ар 119-120
Созуглелди эдерти чугаалаар
42
2
Тоолчургу чугаа
«Аскыр дагаа чуге дан бажында турар апарганыл?»
1
Тоолчургу чугааны роль аайы-биле аянныг чугаалаар
Ар 120-121
Аж.кыд.ар 34
43
3
Тоолчургу чугаа
«Дээлдиген уну»
1
Утказын эдерти чугаалаар
Ар 121-122
Утказы домей состерни бижиир
Торээн чуртум камгалакчылары -3 ш
44
1
Э.Кечил-оол «Шолалатканым»
1
Аразында эп-найыралдыг болурунга, оларныё аразында бот-боттарын х\нд\лежип чаёчыгарынга уругларны кижизидер
Чечен-чугаанын утказын эдерти чугаалаар.
Словарь-биле ажылды чорудар. Уруглар бот-боттарын хынажып номчуурлар.
Ар
85-89
Аж.кыд
Ар 24-25
45
2
А.Барто «Ийи алышкы»
1
Т=рээн чуртун кымдан камгалап турарын болгаш дайын х\ннеринде бистиё Шериивистиё маадырлыг чоруун, оларныё ч\\ дээш демисежип чораанын билиндирер.
Шулукту аянныг номчуур
Ар 89-90
Шулукту шээжи-биле доктаадыр
46
3
Бистин проективис «Бистин ачаларывыс -Ада-чуртувустун камгалакчылары»-1 шак
Улус аразындан ие караа чымчак -2 ш
47
1
Б.Ховенмей «Ием холу»
С.Тока «Ававыс чокта»
1
Ие кижиниё ишчи-шевер, буян-ачылыг, чылыг-чымчак холунуё, ажы-т=л\нге сагыш човаашкыныныё, ачы-дузазыныё дугайында билиндирип, иелерге х\н\дткелди кижизидер.
Бистиё аваларывыс - бистиё чоргааралывыс.
Ар 92,93
«Мээё авам» азы «Мээё кырган-авам» деп чогаадыг бижиир
48
2
Э.Кечил-оол «Ава созун дыннаваска»
1
Авазы-биле уругларыныё аразында быжыг найыралды, авазынга т=л\н\ё чоргааралын, аваныё т=л\ дээш сагыш човаашкынын \нелеп, ооё чижээнге уругларны кижизидер.
Аваныё ажы-т=л\нге сагыш човаашкыны, ынакшылы.
Ар 96
Ава дуг-да ул.домактар бижиир
Чылдын уелери. Хоглуг чазым -4ш
49
1
О.Саган-оол «Онза уе»
1
+=реникчилерниё кичээнгейин бойдуста частыё баштайгы демдектерин эскерип билирин болгаш аянныг номчуп, час дугайында одуругларны утка ударениезин барымдаалап шын илередирин чедип алыр
Узундуну аянныг номчуур
Ар 99-100
Часкы уени бижээн домактарны ушта бижиир
50
2
Л.Чадамба «Часкы тарылга»
1
Чечен-чугаана роль аайы-биле аянныг номчуур
Ар
100-101
Аж.кыд.ар 30
51
3
Чогаадыг «Часкы уе»
1
52
4
«Час» деп темага альбом кылыр-1 ш
Ойнаксанчыг оюннарым -2ш
53
1
Ч.Кара-Куске
«Чылгылаар мен»
«Чунгу»
1
Аразында эп-найыралдыг болурунга, оларныё аразында бот-боттарын х\нд\лежип чаёчыгарынга уругларны кижизидер.
Шулукту аянныг номчуур.
Чогаалдын кол утказын эдерти чугаалаар
Ар 123-126
Шулукту жээжилээр
54
2
А.Шоюн «Таныжылга»
1
Багай аажы-чаёга ==ренмейн, чараш \легер-чижекке бот-кижизидилгениё хевирлеттинери. Аныяк салгалды т=лептиг м=з\-шынарга кижизидери
Ынак эжинин дугайында чугаалаар
Ар 126-127
Чогаадыг «Мээн эжим»
Кижи болуру чажындан -3ш
55
1
С.Сурун-оол «Шериг-оолдун олчазы»
1
Кижиниё амыдыралынга к\ш-ажылдыё ужур-дузазын билиндирип, к\ш-ажылды х\нд\лээр, ажыл кылырынга ч\тк\лд\г болур чорукка ==реникчилерни кижизидер
К\ш-ажыл кижини каастаар.
Чогаалды эдерти чугаалаар
Ар 129-130
Аж.кыд.ар.
36
56
2
Ч.Кара-Куске «Алышкылар»
1
Аразында эп-найыралдыг болурунга, оларныё аразында бот-боттарын х\нд\лежип чаёчыгарынга уругларны кижизидер
Чогаалдын утказын Допчуннун адындан эдерти чугаалаар
Ар 130-132
Чогаалды эдерти чугаалаар
57
3
И.Крылов «Чаан болгаш Моська»
Л.Толстой «Ошку биле бору»
1
Улугну улуг деп, бичиини бичии деп хундулеп билиринге уругларны чанчыктырар.
Басняны аянныг номчуур
Ар 132-133
Басняга дугжур улегер домак бижиир
Оске чоннарнын аас чогаалы -2 ш
58
1
Кхмер тоол «Ыят чок крокодил»
1
Тоолдуё ниити утказынга \ндезилээш, номчукчуга ч\н\ к=рг\зер бодаанын илередир. Аянныг номчулгага ==редир.
Тоолдун утказын эдерти чугаалаар
Ар
135-136
Утказынга чоок улегер домак бижиир
59
2
Кыргыс улустун тоолу
«Ийи элчиген»
1
Тоолдуё ниити утказынга \ндезилээш, номчукчуга ч\н\ к=рг\зер бодаанын илередир. Аянныг номчулгага ==редир.
Ар 137
138
Айтырыгларга харыылаар
Чонум чаагай езу-чанчылдары 3 ш
60
1
К-Э.Кудажы «Танды ээзи»
1
Чоннуё чаагай чаёчылдары болгаш езулалдары деп ч\л ол дээрзин болгаш оларныё амыдырал-биле холбаазын билиндирер.
Чаёчыл, езулалдар, улусчу ужурлар дугайында билиг.
Ар 139-141
Аж.кыд.ар 38-39
61
2
М.Кенин-Лопсан «Мунгашталган балыктар»
1
Т=рээн чериниё ыдыктыыныё болгаш кижиниё аёаа хумагалыг хамаарылгазыныё езулалдарыныё дугайында билиндирер.
Улусчу экология дугайында билиг. Бойдус болгаш улусчу ужурлар.
Ар 141-142
Чечен чугаага чурук чуруур
62
3
Е Танова «Артыш»
1
Т=рээн чериниё ыдыктыыныё болгаш кижиниё аёаа хумагалыг хамаарылгазыныё езулалдарыныё дугайында билиндирер.
Чаёчыл, езулалдар, улусчу ужурлар дугайында билиг
Ар 143-144
Айтырыгларга харыылаар
Чылдын уелери. Чараш чайым - 5ш
63
1
Л.Чадамба «Каас уе»С.Сурун-оол «Чодураа»
1
Ш\л\ктерниё утказын барымдаалап, чай келгенин, ооё каас-чараш бойдузун магадап, аёаа камналгалыг болурунга уругларны кижизидер; чайгы ажыл-ишке \л\\н киирип, ада-иезинге дузалажыксаар к\зелдиг болурунге белеткээр.
Чайныё онзагай демдектери. Чугаа сайзырадылгазы.
Ар 145-146
Шулукту шээжи-биле ооренир
64
2
С.Сарыг-оол «Чайлагга»
Э.Кечил-оол «Солун чайым»
1
Т=рээн чериниё каас-чараш, бай-байлак бойдузунга уругларныё чоргааралын оттуруп, аёаа хумагалыг болурун болгаш дириг амытаннарга сагыш човаачал, кээргээчел биче сеткилин кижизидер.
Т=рээн чериё ==рен!
Ар 147-149
Чечен-чугаанын утказын эдерти чугаалаар
65
3
Чогаадыг ««Чайгы дыштанылгам дугайында бодалдарым».» -1ш
66
4
Чогаалчылар дугайында медээлер-1ш
67
5
Бистин проектилеривис «Мээн ынак чогаалчым»-1ш
68
6
Чыл дургузунда ооренген чуулдерни катаптаары-1ш
4 класс
Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы
(68) шак.
Номчулганын тематиказы
Бистин торээн чуртувус (6 шак)
Тыва Республика Россиянын (РФ-тин) составында. Россиянын болгаш Тыва Республиканын символдары (ыдык ыры, тугу, сулдези).
Тыванын тоогузу. Тывада тураскаалдыг черлер. Тоогунун болгаш культуранын тураскаалдарын камгалаары.
Тыва бижик. Эртемнин кижилери.
Улустун аас чогаалы ( 6 шак)
Тыва улустун аас чогаалы, оон хевирлери. Маадырлыг тоолдар.
Оске национал улустарнын аас чогаалы.
Тыва болгаш очулдурган авторлуг тоолдар
Школа, сагылга-чурум болгаш ог-буле (6 шак)
3-ку класстын программазында кирген бо теманы улам ханыладыр ооредир болгаш системажыдар.
Школачы ажыл-херектер болгаш оореникчилернин сагыыр ужурлуг дурумнери. Куш-ажылчы херектер. Спорт болгаш кадыкшыл. Найырал. Коллектив.
Ог-буле болгаш уруглар.
Кижи, бойдус, экология, кадыкшыл ( 5 шак).
2-3 класстарнын программазында кирген бо теманы улам ханыладыр ооредир болгаш системажыдар.
Хоойлу болгаш бойдус. Бойдус камгалалы. Кызыл дептер. Кижинин бойдуска хамаарылгазы.
Экологтуг культура.
Тывада тускай камгалалдыг девискээрлер (заповедниктер), Убса-Нур ыйгылаажы» болгаш «Азас».
Дириг амытаннарга, ыяш-дашка, унуштерге хамаарыштыр тыва кижилернин шаг шаандан бээр сагып келген улусчу ужурлары.
Тыва чоннун чаагай чанчылдары (5 шак).
Улусчу ужурлар. Ыдыктыг созуглелдер болгаш чаагай кузээшкиннер-дариналар.
Чоон чук улузунун календары. (Тыва календарь.) Сес соодал.Сес соодалдын хуннери. Чеди-Хаан-Долаан бурган.Айнын 30 хонуу, оларнын туружу, шынары.
Чылдын уелери.
2-ги, 3-ку класстарнын программазында кирген бо теманы улам ханыладыр ооредир болгаш системажыдар.
Чогаалдарнын хемчээлин, утка-шынарын дыл-домаан элээн нарын болдурар. Бойдустун чурумалдары. Бойдуста болуушкуннарнын болгаш оскерлиишкиннернин амылыг болгаш амы чок бойдуска салдары.
Кус-5 шак
Кыш-5 шак
Час- 5 шак
Чай-3 шак
Байырлалдар болгаш тураскаалдыг хуннер (6 шак)
Февраль 23-Ада-чурт камгалакчыларынын хуну.
Март 8- Бугу делегейнин херээженнер хуну.
Апрель 12-Космонавтика хуну.
Май 1- Частын болгаш куш-ажылдын хуну.
Май 9- Тиилелге хуну.
Амыдырал болгаш куш-ажыл (5 шак).
3-ку класстын программазында кирген бо теманы улам ханыладыр болгаш быжыглаар.
4-ку классты классты доозуп турар уруглар номчулгага дараазында чуулдерни билген турар:
Берге эвес созуглелди литеретурлуг шын адаашкын езугаар медерелдиг, аянныг чугурту номчуур. Аянныг номчулгага белеткенип ап билир болгаш рольдар аайы-биле аянныг номчуур. Номчулганын темпизин шын сагып билир, чыл тончузунде таныш эвес созуглелди номчуурунун дургени минутата 75-90 хире сос.
Созуглел-биле ажыл. Созуглелдин кезектеринин дес-дараалашкаан болгаш утка-талазы-биле аразында харылзааларын барымдаалап, номчаан чуулунун планын тургузары. Улуг эвес чогаалда авторнун кол бодалын илередип шыдаары.
Чогаалдын киржикчилеринин чугаазын болгаш чуну кылып турарын барымдаалап, оларны унелеп билири.
Бодуну тургузуп алган планын езугаар номчаан чуулунун утказын допчулап чугаалап билир. Корген-билген болгаш хайгаараан чуулдеринин дугайында чечен чугаа тургузуп билири. Бодунун номчаан чогаалынын утказын чугаалап, оон маадырларынга характеристика берип билири. Состун созуглелде кирген утказын тайылбырлап билири.
Бойдуска азы кижилерге характеристика бээринге эргежок чугула чеченчиткен состер болгаш илередиглерни база созуглелди тып билири.
Чогаалдардын хевирлери-биле таныжылга. Улустун аас чогаалынын хевирлери: тоол, ыр, улегер домактар, тывызыктар, кожамыктар, дурген-чугаалар, чечен-мерген чугаалар.
Басня болгаш оон онза чуулдери.