7-сыныпқа арналған 'Физика пәні бойынша зертханалық жұмыстардың жинағы'

№3 зертханалық жұмыс

Денелердің көлемін анықтау

Жұмыстың мақсаты: денелердің қөлемін анықтайтын тәсілдермен танысу.

Қажетті құрал-жабдықтар: сызғыш, тығыздығы белгілі қатты денелер, сұйықтар, мензерка, таразы.

ЖҰМЫСҚА ДАЙЫНДЫҚТЫ ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ

1. Дененің көлемін қалай анықтайды? Қандай әріппен белгілейміз?

2. Масса дегеніміз не?

3. Екі дененің массасының қатынасы неге тең?

4. Массаның өлшем бірлігі неге тең ?

5. Массаны немен өлшейміз?

6. Тығыздық дегеніміз не?

7. Цилиндрдің көлемі неге тең?

8. Куб және параллепипедтің көлемі неге тең?

ТЕОРИЯДАН ҚЫСҚАША МАҒЛҰМАТ

Цилиндрдің V көлемінің қателігін табу керек. Цилиндрдің биіктігі h және диаметр D сызғышпен өлшейміз, ал ол өлшемдерді тікілей өлшем деп аламыз. Өлшемдерді n=10 рет қайталап өлшеу керек.

Цилиндрдің көлемің анықтау үшін мына теңдеуді пайдаланады:

Өкушы білу қажет:

1. Штангенциркуль және микрометр арқылы денелердің өлшемін өлшеуге болады.

2. Өлшеу аспаптардың жүйелі қателіктерін анықтау.

3. Орташа арифметикалық мәнің және кездейсоқ қателегін анықтау.

4. Тікелей өлшеулердің абсолют қателігін анықтау.

ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУ ТӘРТІБІ

Көлемді анықтау үшін қолайлы параллелепипедтер және цилиндр алу керек.

Тікелей өлшемдер үшін кесте дайындаңдар. Үлгі ретінде 1 және 2 кестені пайдаланыңдар. Алынған дененің әрбір өлшемдерін кем дегенде 10 рет өлшеңдер, және де бір өлшемін, мысалы параллелепипедтің ұзындығы мен енін штангенциркульмен, биіктігін микрометрмен өлшеңдер. Өлшемдердің нәтижесін кестенің тиісті ұяшықтарына жазыңдар. Нәтижелерді мына түрде жазыңдар:

ПАРАЛЛЕЛЕИПИПЕД ТІКЕЛЕЙ ӨЛШЕМДЕРІНІҢ НӘТИЖЕСІ ӨЛШЕМДЕР ҚАТЕЛІКТЕРІНІҢ АНЫҚТАМАСЫ

ЦИЛИНДРДІҢ ТІКЕЛЕЙ ӨЛШЕМДЕРІНІҢ НӘТИЖЕСІ ӨЛШЕМДЕР ҚАТЕЛІКТЕРІНІҢ АНЫҚТАМАСЫ

№4 зертханалық жұмыс

Бірқалыпсыз қозғалысты зерттеу

Жұмыстың мақсаты: Бірдей уақыт аралығында дененің әр түрлі жол жүруін зерттеу№

Қажетті құрал-жабдықтар: арбаша, жүктер, сызғыш, тамызғыш, су.

ЖҰМЫСҚА ДАЙЫНДЫҚТЫ ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ

1. Бірқалыпты қозғалыс дегеніміз не?

2. Бірқалыпсыз қозғалыс деп нені айтамыз?

3. Қозғалыс жылдамдығы дегеніміз не?

4. Ол нені көрсетеді? Формуласы қандай?

5. Жылдамдық қандай жағдайда оң, қандай жағдайда теріс болады?

6. Км/сағ -пен берілген жылдамдықты м/с-қа қалай өрнектейміз.

ТЕОРИЯДАН ҚЫСҚАША МАҒЛҰМАТ

Дене тең уақыт аралығында ұзындығы бірдей жол жүрсе, ондай қозғалыс бірқалыпты қозғалыс деп аталады.

Мыс: поезд темір жолдың тегіс бөлігінде бір қалыпты қозғалады; бұл кезде доңғалақтары рельстің түйіскен жерінде сығылғанда шығатын дыбыс-та бірдей уақыт аралығында естіледі. Терезеден қарағанда бағандарда бірдей аралықта тұсымыздан өтіп артта қалып жатады.

Сол сияқты моторы өзгеріссіз жұмыс істейтін автомобиль жолдың түзу бөлігінде, конькиші немесе жаяу жарысқа түскен спортшы жүргізу аралығы-ның орта тұсында бірқалыпты қозғала алады.

Бірқалыпты қозғалысқа тағы да толып жатқан мысалдар келтіруге болады. Стакандағы судан шыққан газ түйіршігі, жаңбыр тамшысы, т.б

Бірқалыпты қозғалыс табиғатта өте сирек кездеседі, көпшілігі бірқалып-сыз болады.

Мысалы: поезд орнынан қозғалғанда өзара тең уақыт арлығында барған сайын ұзағырақ жол жүреді.

Дене тең уақыт аралығында әр түрлі жол жүріп өтсе, ондай қозғалысты бірқалыпты емес қозғалыс деп атайды.

Мысалы, мынадай тәжірибені қарастыруға болады. Тамызғыштан арбаның үстіне орнатылған өзара тең уақыт аралығы өткен сайын, су тамшылап тұрады. Арбаша қозғалғанда қағаз бетіне тамған тамшылардың ара қашықтықтары бірдей, демек арбаша бірдей уақыт аралығында ұзындықтары бірдей жол жүреді, яғни бірқалыпты қозғалады.

Енді бірқалыпты емес қозғалысты қарастырайық, бұл жағдайда тамшы іздерінен қозғалыстың бірқалыпты емес екендігін байқауға болады.

Қозғалыстағы алуан түрлі денелердің бірдей уақыт ішіндегі орын ауыс-тырулары түрліше болуы мүмкін. Олар бірдей орын ауыстыруы үшін әр түрлі уақыт жұмсайды.

Мыс: Жаяу адам 1минутта 100 метр жол жүреді. Жердің жасанды серігі бір минутта 500 км жол жүреді, ал радиодабыл немесе жарық дабылы 1 минутта 18 млн км жол жүреді.

Әр түрі қозғалыстар аралығындағы айырмашылықты сипаттау үшін қозғалыс жылдамдығы деп аталатын жаңа физикалық шама енгізіледі. Айырмашылық - олардың жылдамдықтарында.

Бірқалыпты қозғалыстан дененің жылдамдығын анықтау үшін оның бірлігін уақыт ішіндегі орын ауыстыруын сол уақыт аралығына бөлу керек:

Жылдамдық =

Бірқалыпты қозғалыстың анықтамасына жүгінсек мұндай қозғалыстың жылдамдығы тұрақты шама.

Айталық t₁ уақыт мезетінде кординатасы Х₁

t₂ уақыт мезетінде уақыт кординатасы Х₂

болсын. Демек t₂ - t₁ аралығында дененің орын ауыстыруы Х₂-Х₁ шамаға өзгереді.

Сонда, формуласымен өрнектеледі.

t₂ - t₁= t. ал = L деп алсақ, онда

Бірқалыпты түзу сызықты қозғалыстағы дененің L - орын ауыстыруы, оның S- жүрген жолына тең.

Сондықтан алуға болады.

Бірліктердің халқаралық жүйесінде (Sl) жылдамдықтың бірлігіне секундына метр (м/с) алынады. Бұл жылдамдық бірқалыпты түзу сызықты қозғалатын нүктенің 1с ішінде 1м орын ауыстыратынын білдіреді.

Егер, Х₂-Х₁ және L >0 болса, жылдамдық оң болады.

Х₂-Х₁ және L <0 болса, жылдамдық теріс болады.

ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУ ТӘРТІБІ

1. Кішкентай арбаны столдың үстіне қояды.

2. Кішкентай арбаның үстіне тамызғыш орнатылады.

3. Арбаны қозғалысқа келтіреді, одан өзара тең уақыт аралығы өткен сайын су тамшылап тұрады.

4. Байланған жүктің әсерінен арбаша қозғалған кезде, тамшы іздерінің ара қашықтықтары бірдей емес екенің көреміз.

5. Тамшы уақыт аралығында қалдырып отырған іздерімен ара қашықтығын өлшеп кестеге жазыңдар.

   t, сек

   l, cм

6. Координатаның уақытқа тәуелділіг графигін сызыңдар.

Мысалы: