Статья по тувинской литературе

Дарыма Киш-Чалаевич Ондарнын допчу-намдары

Даа кожууннун 250 чыл оюнга тураскааткадып, Адай-Монгуш сумузундан укталган тыва улустун аас-чогаалынын ундезилекчизи Дарамы Киш-Чалааевич Ондарнын адынга тураскаадып бо статьяны чырыттым.

Дарыма Киш-Чалаевич Ондар 1934 чылдын апрель 10-да Тыва Арат Республиканын Чоон-Хемчик (амгы Сут-Хол) кожууннун Манчуректе Устуу-Чыраалыг-Ой деп черде кыштагга малчын, тараачын ог-буленин 6 уругларынын эн улуу бооп торуттунген. ачазы Киш-Чалаа Чопченеевич. (уйгур-ондар, 1902-1970) Манчуректин Холчуктуг сумузунун сураглыг могези (Чалаа-Моге дижир чораан), анчы, одучу, тоолчу, каргыраалаар, хоомейлээр кижи чораан. Авазы Балбыр уруу Серенмаа база-ла Алдан-Маадыр сумузунга торуттунген. Хой ажы-толдуг ог-буленин уруу. 1929-1955 чылдарда (26 чыл тургузунда) чылдын-на Абаканче мал суруп чоруп турган. Ачазынын адазы Чопчене аарый бээрге, авазынын торели Ишкин иштинден хооп эккелгени Ондар Матпа (Чаштыг-Кадай) деп хам эдип каан. Ол хамнын зерекселин 1950 чылдар эгезинде орус эртемден В. П. Дьяконова Ленинградче аппарган, о лам ында тоогу-этнография музейинде шыгжаттынын чыдар. Суг-Аксынын чеди чыл школазын, Кызылдын башкы училищезин, совет-партия школазын, Кызылда куруне башкы инстидудун дооскан. 1956 чылда Саглыга ажылдап тургаш, сураглыг тоолчу Ооржак Чанчы-Хооден тоолдар бижип эгелээн. Экспедицияларга, чыыштарга идепкейлиг киржип турганын барымдаалааш, 1966 чылда Н. А. Сердебов Ондар Дарыманы эртем-шинчилел инстидудунче ажылдаары-биле чалаан. Оон бээр 1990 чылдарга чедир 34 чыл дургузунда ол институттун аас чогаал болгаш литература секторунга ажылдап келген. Ол уенин дургузунда Дарыма Киш-Чалааевич бугу булуннарынга чедип, аас чогаалынчыып келген.

Улустун аас чогаалынын чыыр талазы-биле эртемдени, аас чогаалды билири-биле ховар кижилернин бирээзи - Дарыма Киш-Чалааевич Ондар. Куш-ажылчы базымын Алдан-Маадыр сумузунга кижизидикчи башкыдан эгелээн. Овурнун комсомол райкомунга секретарьлап, Саглы, Алдан-Маадыр, Бора-Тайга, Суг-Аксы школаларынга башкылаан. Тыванын дыл, литература болгаш тоогунун эртем-шинчилел институдунга ажылдааш, бичии эртем ажылдакчызындан улуг эртем ажылдакчызынга четкен.

Ол сагыш човангыр ада. Оонун ишти Дайгымаа Астыкпановна-биле уш уругну остургеш, эртем-билигге чедирип каан. Улуг уруу Чечек - Томск хоорайга эртем чедип, аспирантура дооскан, эртем ажылдакчызы… уруу Уран - садыг шугумунда, оглу Мерген - чолаачы. 1992 чылда Тыванын сарыг шажыннын оралакчызы Камбы-Ламбазы турган. Эм оъттар-биле улус эмнээр эмчи-лама чораан. 2000 чылда мочээн.