- Учителю
- Эшреф Шемьи-заде 'Козьяш дивар'
Эшреф Шемьи-заде 'Козьяш дивар'
ЭШРЕФ ШЕМЬИ-ЗАДЕНИНЪ
ИДЖАДЫНДАН
Эшреф Шемьи-заденинъ
«Козьяш дивар» дестаны.
МОУ «Яснополянское мектеби»
ЭШРЕФ ШЕМЬИ-ЗАДЕНИНЪ
ИДЖАДЫНДАН
Мевзу: Эшреф Шемьи-заденинъ «Козьяш дивар» дестаны.
Макъсат: 1.Талебелерни дестан мундериджесинен таныштырув.
2.Метин устюнде чалышув: а) ифадели окъув;
б) дерсте окъулгъан парчада расткельген къараманларынынъ образларыны огренмек;
в) аталар сёзлерини, айтымлар, ифадели ибарелерини тапып къайд этмек, манасыны анлатмакъ.
3.Тиль хазинесини байытмакъ.
Дерс донатылувы: «Козьяш дивар» дестаны, лугъат сёзлери, рефератлар, талебелернинъ сызгъан ресимлери, аталар сёзлери, шаирнинъ фотосурестлери.
Дерс кетишаты:
1.Селямлашув.
2.Невбетчининъ рапорты.
Оджанынъ сёзю: Талебелер, биз энди бир къа дерс девамында Эшреф Шемьи-заденинъ аяты ве иджадынен таныш оламыз. Эм де бу йыл Э. Шемьи-заденинъ догъгъанына 105 йыл тола. Келинъиз, шу себептен дерсимизни назм дакъкъасындан башлайыкъ.
Талебе: Э. Шемьи-заденинъ «Ляле» шири.
Оджа: Энди исе, адет узьре, эв ишине кечейик.
Суаллер:
-
Кечкен дерсте насыл эсернен таныш олдыкъ?
-
«Козьяш дивар» эсернинъ нешир этилюви акъкъында не айта билесинъиз?
-
Не себептен совет акимиети бойле чокъ миллетке белли олгъан эфсанени нешир этмеге изин бермеди?
-
Эсернинъ баш къараманлары ким?
-
Бекбав акъайнынъ образы акъкъында не айта билесинъиз?
-
«Козьяш дивар» дестаны не акъкъында?
Оджа: Машалла, талебелер! Мен корем, сиз бу эсернен меракъландынъыз. Талебелер, мен сизге эфсанеде косьтерильген фаджианы озюнъизге насыл фараз эткенинъизни къалемнен сызып ифаделегенинъизни риджа эткен эдим. Онынъ ичюн дикъкъатынъызны мына бу ресимлерге джельп этем.
Талебелер сызгъан ресимлерини, тюшюнджелерини ифаде этелер.
Янъы мевзуны анълатув
Оджа: Бугуньки дерсимизнинъ мевзусы Э.Шемьи-заденинъ «Козьяш дивар» дестаны, яни эсернинъ мундериджесинен таныш оладжакъмыз.
Макъсат: Окъулгъан парчаларда расткетирген къараманларнен таныш оладжакъмыз ве оларгъа характеристика береджекмиз. Метиндеки аталар сёзлерини, айтымларны, ифадели ибарелерини тапып, манасыны анълатаджакъмыз. Лякин башта тахтадаки мына бу лугъат сёзлерине дикъкъат этейик. Бу сёзлерни дерсте окъуладжакъ парчаларда расткетиремиз.
Лугъат сёзлери:
Тогъай (чименлик, барлыкъ) - луг
Эвлия (азиз) - святой
Кутюр (акъылсыз) - тупой
Гъыда (кучь, къувет) - пища, сила
Къарта (тамчы) - капля
Кийик (вахший) - дикий
Метинни окъув.
Талебе метинни окъумагъа башлай ве оджа айткъан ерде токътала.
Талебе:
Заман заман экенде,
Заман яман экенде,
Ер юзю де кок киби,
Мунар, думан экенде,
Кийик чёллер артында,
Къара дерья къатында
Олгъан зенгин бир дияр -
Баарьдан адында.
Къышы - баарь, Кузю - яз.
Дертке дерман авасы.
Булутларнен сырдашкъан
Къарлы дагъы, къаясы.
Кениш къулан чёллери
Къыбла - сырткъа яйылгъан.
Тогъайлары ичине,
Атлы кирсе, джойылгъан.
Толып ташкъан махсулгъа
Багъчалары, багълары.
Кийик къуштан, айвандан
Кечильмеген дагълары.
Орманында баарьде
Сеске седа къарышкъан.
Сюрюлерге талашып,
Яш сыгъынлар урушкъан.
Къыскъа келям, сыгъмагъан
Къучагъына девлети.
Балландырып айткъанда:
«Ялан дюнья дженнети».
Талебе бу парчада не акъкъында сёз юрьсетилгенини анълата.
Демек, метиннинъ бу парчасында аталар сёзлеринден не акъкъында сёз юрьсетиле.
Метиннинъ бу парчасында биз шаирни Къара денъиз артында ерлешкен Къырымны зенгин диярнен, дженнетнен тенъештиргенини коремиз. Къырымнынъ авасыны - шифалы олгъаныны. Буюк дагъы, къаялары бар олгъаныны. Атлы адам сынъырсыз тогъайда ёлуны джойгъаныны ифаде эте. Чокътан-чокъ кийик къуш ве айван къырымда яшагъаныны айта. Эсернинъ девамында олгъан арекет Къырымда олгъаныны коремиз. Даа къайд этмек керек ки, эсер масал киби башлангъан. Мында эсернинъ фольклорнен багъыны коремиз.
Талебе:
1.Мында шу зар заманда,
Шу аджайип диярда,
Алтын дагънынъ тёрюнде,
Чет койлернинъ биринде.
2.Тагъал сувы сыртында,
Баба-деде юртунда
Яшагъан бир къырджыман
Бекбав акъай намында.
3.Бу тирнекли акъайнынъ
Олгъан чумдай учь огълы.
Экишер яш аралаш,
Учь ат минер учь огълы.
4.Энъ уйкени - Эмирхан
Акъ-сарышын бу огълан -
Къумрал сачы, кок козьлю
Анасыдай гурь огълан.
5.Экинджиси - Умерхан
Токъ-эсмери бу огълан -
Къара сачлы, къара козь
Бабасындай зор олгъан.
6.Учюнджисин тапкъанда,
Толгъанына тезалмай,
Ана ольген лохсадан,
Яш джанына тоялмай.
7.Яш кечирмек мевтаны
Тез-тез ювып, джыйгъан сонъ,
Джан ашыны бермеге
Къысыр Бие сойгъан сонъ,
8.Догъар-догъмаз анандан
Етим къалгъан сабийни,
Ана сютю эммеге
Етишмеген бебийни
9.Асрагъанлар айбетлеп,
Ана орнын алсын, - деп.
Алын «Темир» къойгъанлар,
Демир киби олсын, - деп.
Талебе бу парсада не акъкъында сёз юрьсетильгенини анълата.
Метиннинъ бу парчасында арекет Къырымнынъ бир чет коюнде олгъаныны коремиз.
Эсерде биринджи ве меркезий къараманнен таныш оламаз. Онынъ ады Бекбав акъай. Бекбав акъай ишкир адам олып, онынъ учь огълу олгъан. Демек, биз даа учь персонажнен таныш оламыз. Булар: Эмирхан - акъ-сарышын, анасына ошагъанлы, къумрал сачлы, кок козьлю; Умерхан - эсмери, бабасына ошап къара сачлы, къара козьлю огълан; Темирхан.
Темир догъгъанда исе онынъ анасы оле. Бекбав акъай оны озю бакъа. Къатты, кучьлю олсун, деп адыны Темир къоя.
Талебе:
1. «Ат башына иш тюшсе,
Агъызлыкънен сув ичер.
Эр башына иш тюшсе,
Чарыгъынен сув кечер» -
2.Деген киби, ойланып,
Дева арап лердине,
Бекбав акъай бир куню,
Пек чекине-чекине,
3.Кой халкъына: «Джемаат!
Янълыш ёлгъа кетмейим,
Огей ана элинде
Балларны хор этмейим»
4.Деп, ант ичип, сёз берип,
Эвленмеген бир даа.
Джан-гонъюльден олгъан о
Энъ джан аджыр бир ана.
5.Балаларны анадай
Эркелеткен, ойнаткъан.
Авучынен сув берип,
Озь эркине яшаткъан.
11.Темир минсе атына,
Алат алгъан къатына.
Пичен оргъан, тав кескен,
Къыртыш ачкъан, ер эккен.
12.Айлар оте авушып,
Йыллар оте йылышып.
Ана-мына дегендже,
Омюр кете савушып.
13.Тонгъуч огъул - Эмирхан
Йигирми бешке баскъанда,
Ортанджысы - Умерхан
Йигирми учин ашкъанда,
14.»Шайтип бекяр яшамакъ,
Энди бизге етер» - деп,
Озь кейфине эр бир къуш
Озь далында отер» - деп,
15.Озь арасы келишип,
Бир кунь эрте сабадан,
Узакъ ёлгъа разылыкъ,
Рухсет алып бабадан.
Талебенинъ джевабы: 1-5 парчанынъ башында бойле аталар сёзлерини расткетиремиз:
«Ат башына иш тюшсе,
Агъызлыкънен сув ичер.
Эр башына иш тюшсе,
Чарыгъынен сув кечер»
Аталар сёзюнде акъай киши бир де бир ишини беджермек ичюн, озь макъсадына илле етеджегини айта. Бекбав акъай джемаат огюнде бир даа эвленмейджегине сёз бергенини коремиз. О, керчектен де балаларыны анадай эркелетип, ойнатып осьтюре.
-
«Аткъа къабдал баткъанын,
Эгер бильмез, ат билир.
Ата огълы къылыгъын,
Алдын алып, ят билир».
8.Деген киби, учь догъмуш
Учу огълан учь башкъа.
Табиатта, къылыкъта
Бир-биринден БАМ-башкъа.
9.Эмир минсе атына,
Къылыч алгъан къатына.
Расткельгенге къашангъан,
Къалпакъ десенъ, баш алгъан.
10.Умер минсе атына,
Окъын алгъан къатына.
Дагъда, къырда айлангъан,
Къашкъыр, тильки авлагъан.
16. «Ольмей къайтсакъ, гъонджелер
Алев киби янсын» - деп,
«Бир фелякет юзь берсе,
Гуллер къурып къалсынъ», - деп.
17. Бир сыра гуль отуртып,
Мердивеннинъ башына,
Бирер сыкъым топракъны
Илип, эгер къашына,
18. Алтмыш койде макъталгъан
Алдгъа окъдай окъталгъан,
Кенъ къаншары тайгъалакъ,
Йылдыз къашкъа, ал аякъ.
19. Джуйрюклерге атланып,
Эгер бавын пек тартып,
Тизге енгиль олсун, - деп,
Узенгисин къыскъартып,
20. Узакъ ёлгъа чыкъалар
Бирер тотай тапмагъа
Эгер тотай сёз берсе,
Эвге алып, къайтмагъа.
Талебе бу парчадане акъкъында сёз юрсетильгенини анълата.
Бу парчада Эмир, Умер ве Темирнинътабиаты акъкъында сёз юрсетиле.
Эмир япкъан ишини тюшюнмейип япкъаныны айта.
…Расткельгенге къашангъан
Къалпакъ десенъ, баш алгъан.
Умер исе авджы олгъан.
…Дагъда, къырда айлангъан,
Къашкъыр, тильки авлангъан.
Темир исе, ишкир олып, пичен оргъан, одун кескен, ер сачкъан. Бу парчадан Эмирхан 25 яшында, Умерхан 23 яшында олгъаныны коремиз. Олар эвленмек ниетинде бабасындан разылыкъ алып ёлгъа чыкътылар. Озьлерине 60 койде макъталгъан, ельден тез олгъан атларны сайлайлар. Эсерде даа бойле айтымны окъудыкъ.
Бир орькенде учь къавун,
Бирдай олып бурьленмез.
Беш пармагъынъ беш башкъа,
Бир-бирине бенъземез.
Бу айтымда беш пармагъымыз беш тюрлю олгъаны киби бу учь къан-къардашлар да учь тюрлю олгъаны айтыла. Бу парчада даа аталар сёзю бар.
«Аткъа къабдал баткъанын,
Эгер бильмез, ат билир.
Ата огълы къылыгъын,
Алдын алып, ят билир».
Мен беллесем, бу аталар сёзюнинъ манасы бойле. Огъулнынъ къылыгъыны, бельки де огъланнынъ ярамай чизгилерини бабадан огюне ят адамлар бильгенини айта. Мында урф-адетлерни косьтерген сатырлар да бар. Гуль отуртмакъ, бир сыкъым топракъ алып ёлгъа чыкъмакъ бизде адет олып къалгъан.
Талебе:
Тамам он кунь, он гедже
Эрте танъдан кечкедже,
Дерелерден сельдайын,
Тепелерден ельдайын,
Кечип ахыр Тагъалнынъ
Къолтугъындан отькен сонъ,
Бара-бара Къыпчакънынъ
Сынъырына еткен сонъ,
Эвлиялар рухуна
Бирер дуа багъышлап,
Бой тонлары устюне,
Ала чекмен тон ташлап,
Агъа-ини эки яш,
Эки ёлдаш, аякъдаш:
«Тамам бир йыл дегенде,
Тапышайыкъ шу ерде» -
Деп, къучакълап бир-бирин,
Ант этип, сёз берелер.
Эляллашып, айрылышып,
Ёл-ёлуна кетелер.
Эмир сырткъа ёл тута,
Къара ёллер артына.
Умер кете тувушкъа,
Къара ногъай юртуна.
Пек къызыкъып: «Бу йигитлер,
Шимди кимсинъ къайдадыр!» -
Деп, ичинъиз къылт-къылт этип
Турса, бираз файдадыр.
Не олып, не кечеджегин
Алдын алып бильсенъиз.
Кулюнеджек ерде агълап,
Агълайджакъта-кульсенъиз,
Ондай эткен икяенинъ
Олмаз дады, лезети.
Бошкъа кетер ойле кутюр
Языджынынъ хызмети…
Талебе бу парчада не акъкъында сёз юрсетильгенини анълата.
Бу парчада биз Эмирхан ве Умерхан, эки аркъадашы бири-биринен эляллашып айырылышкъаныны коремиз. Эмир къайда чёллер тарафкъа, умер исе ногъай юртуна кеткенини коремиз. Бу ерде Эмирхан ве Умерханнен бизим багъымыз вакътынджа узюле.
Шаир шиир меракълы, лезетли олмасы ичюн насыл язмакъ кереклигини, къаиделерини айта. Эр шейни озь вакътында бильмек кереклигини айта. Демек, бу сатырлар огретиджидир.
Талебе:
Шаир олсанъ, шииринъе
Окъуйджыны табындыр.
Онынъ юрек тиллерини
Инълет, сызлат, алындыр.
Шаир олсанъ, омрюнъ бою
Халкънен севин, халкънен куль!
Халкънен чекиш, халкънен агъла,
Халкънен яша, халкънен оль!
Къандырыджы, нефис сёзнен
Окъуйыджы кутьленинъ
Шуурыны кенишлетмек
Олмалы тюп макъсадынъ.
Амма шиириет сырын
Темелинден бильмесенъ,
Алтмышынъда бедийлик,
Нефислик не, сезмесенъ,
Эскиликнинъ теллерини
Сёкалмасанъ инджеден,
Янъылыкънынъ гуллерини
Коралмасанъ гъонджеден,
Юреклерни тепретеджек
Сёз ерине, даим сен,
Халкъ козюне миделерни
Быландыргъан тоз сепсенъ,
Эдждадынънынъ мердлигинден,
Инсанлыгъы, шанындан,
Энъ олмадым, бир къатрасы
Къайнамаса къанынъда,
Эль арзусы эркин олса,
Эль арзусын эр акълар.
Шаир козю мергин олса.
Шаир намын эль сакълар.
Озю малюм, эр бейт язгъан
Адам шаир олалмаз.
Бойле «шаир» халкъ къальбинден
Бир чымкъым ер алалмаз.
Аксине, ашкъ къучагъында
Учансувдай чагълагъан,
Эр адымда озь бахтыны,
Халкъ бахтына багълагъан.
Бир шейге пек окюнгенде,
Эфкярындан йырлагъан,
Бир шейге пек севингенде,
Гонълю джошып агълагъан,
Севген иши узеринде
Геджелеген, куньлеген,
Амма озю къафие не,
Везин недир бильмеген.
Яхшылыкъчюн ярдан аткъан,
Руху зенгин, гурь адам,
Гузелликтен гъыда тапкъан,
Ичи-тышы бир адам.
Арзуларгъа баш олмагъа,
Эр кестен пек къадирдир.
Догъып шиир язмаса да,
Энъ акъкъикъий шаирдир.
Талебе бу парчада не акъкъында сёз юрсетильгенини анълата.
Мен окъугъан парча огретиджидир. Эсерни окъугъанда окъуйыджы агъласа я да кульсе, юреги сызласа, севген къараманы ичюн кедерленсе, демек, шаир озь ниетине, макъсадына еткен ола, дей Э.Шемьи-заде. Бу эсер бедийлик ве нефисликнен сюсленген деп сайыла. Шаирнинъ сёзю кескин маналы олса, эсер меракънен окъулыр, дей. Кимерси шаирлер къафие, везин не олгъаныны бильмейип язалар, лякин эп бир оларнынъ шиирлери меракълы ве окъунакълы. Чюнки шиир юректен, халкъ тилинде язылгъан ола.
Пекитюв:
Демек, талебелер, бугунь биз дерсте «Козьяш дивар» эсеринден парчаларны окъудыкъ. Эсерни бегендинъизми? Ойле олса, келинъиз, шимди викторина кечирип дерсимизни пекитейик. Мен шимди эсерден бир къач сатыр окъуйджам, сиз исе бу сатырлар ким акъкъында олгъаныны айтаджакъсыз.
… Акъ сарышын бу огълан -
Къумрал сачлы, кок козлю
Анасыдай гурь огълан. (ЭМИРХАН)
Кой халкъына: «Джемаат!
Янълыш ёлгъа кетмейим,
Огей ана элинде
Балларны хор этмейим» (БЕКБАВ акъай)
Учюнджисин тапкъанда,
Толгъанына тезалмай,
Ана ольген лохсадан,
Яш джанына тоялмай. (ТЕМИРХАН)
… минсе атына,
Къылыч алгъан къатына.
Расткельгенге къашангъан
Къалпакъ десенъ, баш алгъан. (ЭМИР)
…минсе атына,
Алат алгъан къатына.
Пичен оргъан, тав кескен,
Къыртыш ачкъан, ер эккен. (ТЕМИР)
Балаларны анадай
Эркелеткен, ойнаткъан,
Авучынен сув берип,
Озь эркине яшаткъан. (БЕКБАВ акъай)
…минсе атына,
Окъын олгъан къатына,
Дагъда, къырда айлангъан,
Къашкъыр, тильки авлагъан. (УМЕР)
Оджа: Демек, талебелер, бугунь биз окъугъан парчада, дёрт къараманнен таныш олдыкъ ве оларгъа къыскъадан характеристика бердик. «Бааристан» адлы улькемизнинъ табиаты дюльбер олгъаныны, чёль ве орманларында чешит айван ве ашератлер яшагъаныны, къыскъадан, «Ялан дюнья дженнети» олгъаныны огрендик.
Энди исе урф-адетлеримизни акс эткен парчаларгъа дикъкъат этейик.
… Яш келинчик мевтаны.
Тез-тез ювып, джыйгъан сонъ,
Джан ашыны бермеге
Къысыр бие сойгъан сонъ.
Бу дёртликте мусульман халкъы мевтаны халкъы насыл адетлер иле джыйгъаныны косьтере. Мевтаны озгъаргъан сонъ исе «джанына тийсин» деп джан ашы, яни эльва пишириле.
Бир сыра гуль отуртып,
Мердивеннинъ башына,
Бирер сыкъым топракъны
Илип эгер къаршына.
Бу дёртликте гуль отуртмакъ, багъышламакъ эвель-эзельден адет олгъаныны коремиз. Яш йигитлер нишанлыларына черепке отуртылгъан, тири гуль багъышлай эдилер.
Эсер къараманлары озюнен бир сыкъым топракъ алып кетелер. Затен топракъ къырымтатар халкъы ичюн мукъаддес шейдир. Къартларымыз эвельден бизге Ватангъа, топрагъымызгъа урьмет ашлагъанлар. Атта сюргюнлик вакътында къартларымыз Ватан топрагъындан бир сыкъым алып кеткенлер.
Талебелер, бугунь окъулгъан парчада биз учь аталар сёзюнен таныш олдыкъ. Келинъиз, бакъайыкъ. Бойле аталар сёзюнинъ манасы неде ве оларны даа насыл вакъытларда айтмакъ мумкюн.
«Ялан дюнья дженнети».
Бильгенимизге коре «ялан дюнья» деп бу дюньядаки яшайышымызгъа айталар. Дженнет исе тек о бир дюньяда ола биле. Лякин шаир бу дияр табиаты дюльбер ве джумерт олгъаны ичюн дженнетнен къыяслай.
«Ат башына иш тюшсе,
Агъызлыкънен сув ичер.
Эр башына иш тюшсе,
Чарыгъынен сув кечер».
Бу аталар сёзюнде коремиз ки, акъай киши макъсадына етмек ичюн эр шейге азыр ола. Чарыгъынен де сувдан кечип оладжагъыны айта.
«Аткъа къабдал баткъанын,
Эгер бильмез, ат билир.
Ата огълы къылыгъын,
Алдын алып, ят билир».
Бу аталар сёзюнде баланынъ табиатыны, къылыгъыны ят адамлар огюнден бильгенини анълаймыз. Чюнки четтен сейир эткен адам биревнинъ баласыны энъ эм хусусларыны, эм яхшы чизгилерини коре. Кимерси ана-бабалар исе баласынынъ бельки чокъ севгенини себебинден, тек эйи тарафларыны корьмеге истейлер.
Оджанынъ нетиджелев сёзю:
Талебелер, демек, биз бугунь къырымтатар эдебиятыны джиан севиесине котерген «Козьяш дивар» эсеринен танышып башладыкъ. Эвель кутюльген урф-адетлерини огрендик. Меракълы къараманларынен таныш олдыкъ. Янъы сёзлерни огрендик.
Къыймет кесюв:
Дерсте актив иштирак эттинъиз. Меракълы ресимлер ве рефератлар язгъанынъыз ичюн чокъ сагъ олунъыз.
Эв иши:
Эвде 22-30 саифени ифадели окъумакъ. Дефтерге аталар сёзлерини язып алынъыз. Расткетирдигинъиз янъы къараманларыны огренинъиз. Анълашылмагъан сёзлерини лугъат дефтеринъизге язынъыз ве терджиме этинъиз.