ІІ - тоқсан 9 сынып 13.11. - 14.11. 12 ж.

Сабақтың тақырыбы: Үлкен үй және отау

Сабақтың мақсаты: оқушыларды қатысымдық тілдесімге үйрету.

1. Білімділік: отбасы, туыстық тақырыптарына қатысты сөздерді қайталау, бекіту. Оқушыларды осы сөздерді қолдану дағдысын қалыптастыру.

2. Дамытушылық: тілді үйрену белсенділігін арттыруға түрлі әдіс-тәсілдер арқылы жағдай жасау, логикалық ойлау жүйесінің, есте сақтау қабілетінің дамуыны күнделікті өмірде қажетіне байланысты қолдана білуге жол ашу.

3. Тәрбиелік: Ұлттық дәстүрмен таныстыру, туыстық қарым -қатынасты сақтау, үзбеу сияқты адам тәрбиелеуде үлгі болатын әдет- ғұрыптарды білгізуге жағдай жасау, имандылыққа, адами қасиеттерді сыйлауға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: жаңа сабақ, білімді бекіту, жүйелеу сабағы.

Сабақтың әдіс-тәсілдері: ойландыру, анализ,синтез, топтау, жарыс

Пән аралық байланыс: қазақ әдебиеті, Қазақстан тарихы,этикет.

Сабақтың көрнекілігі: кестелер, сызбалар, тест

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі: оқушылардың дайындығын бағдарлау.

ІІ. Сұрақ-жауап.

• Бүгін нешесі? Қай ай? Нешінші тоқсан басталды?

• Аптаның қай күні?

Үй тасырмасын тексеру. «Отан - отбасынан басталады»

Топ бойынша тексеру:

1. Грамматиканы тексеру - 4 жалғауды қолданылуы, оңайдан қиынға ұстанымы бойынша. Сөздерге жалғауларды қосу

Мектеп - тер отбасы м, -ы

дің на, -ның

ге лар

ім

үй, отау,қыз, ұл

2. Салалас құрмалас сөйлемнің түрлерін еске түсіру

Неше түрі бар? Оларды атаңдар. Орыс тіліне аударыңдар.

1.Қыз бала - қонақ, сондықтан жанұядағы адамдар қыз баланы -

мәпелеп, аялап, сыйлап жүреді. (құрмалас, салалас, себеп-салдар)

3. Қазақ отбасында әкенің орны ерекше, себебі әке - отбасының тірегі.

Үлкен үй және отау

Кенже бала - үйдің иесі, өйткені әке-шешесі оған қара шаңырақты береді.

Бұл үй үлкен үй болып саналады, себебі осы үйге туыстары, балалары жиналады.

Қазақ отбасының әдет-ғұрыптарын білесіңдер?

«Отау көтеру» салтын қалай түсінесіңдер?

тақтада

Тірек сөздер:

Ырымшыл - примета,поверье

Ержеткен ұл - повзрослевший, подросток

Бойжеткен қыз - девушка

Отау - 1. Молодая семья; 2. Дом для молодоженов

Ұрпақ - поколение, потомок, потомство

Думаншыл - пир, вечеринка

Түсінігі бойынша - по понятию

Ырыс - удача, счастье, доля, изобилие

Тапсырма: берілген жаңа сөздерді оқыңдар, сөз тіркестері мен сөйлемдер құраңдар. Мәтіннен тауып мағынасын түсіндіріңдер.

Отау көтеру

Отау көтеру (салт). "Көтерілген отауың құтты болып, ұзақ жасап ішінде: сүйсін жарың" (Қыз Жібек). Ұлтымыздың мәдениетінде "отау көтердің" деген сөз бар. Ол "үйлендің, жұпты болдың" деген мағынаны білдіреді. Демек, үйленумен бірге отау көтеруге тиіс. Әдетте ұлы үйленетін, қызы тұрмысқа шығатын ата-ана алдымен отау дайындайды. Қазақ отбасында бала - ең үлкен құндылық: Бала - бауыр етің; Балалы үй - базар, баласыз үй - мазар.

Қазақтың түсінігі бойынша, ұл бала - өмірдің жалғасы: Әке - бәйтерек, бала - жапырақ; Атадан ұл қалса - өзі қалғаны, қыз қалса - ізі қалғаны; Ұл өссе - ұрпақ, қыз өссе - ырыс.

Қыз жасауына отау қосыла берілетін. Отау жас отбасының бақыт шаңырағы болып саналатындықтан оны барынша әсемдеп, әдемілеп, толық жабдықтап әзірлеу аз шаруа емес. Оған корші-көлем, жақын-туыс, нағашы-жиендер тегіс араласады. Кесе-аяктан бастап үй киізіне дейін әкеледі. Сөйтіп бүкіл ауыл болып отау көтеру әрі қызық. әрі міндетті іс. Отау алғаш тігілгенде оны құрметті әрі елге сыйлы аналар бастайды. Шаңырақты да бақанға ақ мата байлап, ел ағалары көтереді. Отқа май құйылады, "босаға майлау" жасалады. Алғашқы дастархан жайылып, оған мол тағам жасалады. Кіргендер шашу шашып, "құтты болсын", "іші жанға, сырты малға толсын" деген тілекпен куанышын білдіреді. Жақын туыстар отауға көрімдік әкеліп, мал атайды, бағалы мүліктер сыйлайды.

Жас отау әке үйінің оң жағына тігіледі. Бүл үйге жасы үлкендер шақырусыз кірмейді. Ал жастар мен балалар қызықтап, осы отауды төңіректейді.

Мәтінмен жұмыс.

1. Мәтінді түсініп оқыңдар.

2. Мақал - мәтелдердің мағынасын түсіндіріңдер.

Жазылым: қарамен жазылған сөйлемдерге сұраулы сөйлем құраңдар.

Тілдесім: сұраулы сөйлемдер бойынша екеуара сұхбат құраңдар.

Үлгі: - Срежа, сен қалай ойлайсың, ...

Тапсырма. Мәтіннен, оқулықтан мақал-мәтелдерді теріп жазып, мағынасын түсіндіріңдер.

Оқулықпен жұмыс.

5-тапсырма, 59 бет (жаңа оқулық)

7-тапсырма, 47 бет (ескі оқулық)

Үй жұмысы: 9 «а» «Отбасы» мәтінін әрі қарай өз ойларыңнан жалғастырып жазыңдар.

9. «б», «в» 1. жаңа сөздерді білу

1-тапсырма, 58 бет

5-тасырма 57 бет (ж.о)

Тақтаның сыртына аудармасын жазу

Сәлем салу Дәстүр. Келіннің жанұядағы қызметі мен әдептілігінің белгісі, ата-енесіне, қайын жұртына деген құрметі мен сәлемі. Беташар кезінен бастап сәлем салу басталады. Сәлемді ата-баба салтымен иіліп немесе тізесін бүгіп салады. Ал сәлемге ие болған адам:- Бақытты бол, балам! - деп ықыласын білдіреді немесе қарт аталар мен аналар жас келіннің маңдайынан иіскеп, бақыт пен берекет тілейді. Жас келін бір үйдің берекесін кіргізетін болашақ ана болғандықтан, ата-ене үйлі-жайлы болып, бала-шағалы болуларына үлестерін қосады. "Жақсы келін - қызындай, жақсы күйеу - ұлындай" деп қазақ даналары бекер айтпаған. Келіннің келін болып түсе сала, өзіне артылған міндеттері бар. Таңертең ерте шай қою, дастарқан жайып шай беру, үй тазалығы, ауылды жерде - ошақ басындағы қызметі, мал жайғастыруы, сиыр сауып, күбі пісу. Келін болып түскен күннің ертеңіне-ақ, таңертеңгісін, осы тірліктерге араласпас бұрын, ізеттілік көрсетіп, ата-енесіне тізе бүгіп, сәлем салады. Келін үлкендер алдында орамал тартып жүреді. Ол да ұлкендерге көрсеткен құрмет.

Яғни отбасы бақыты, ру амандығы, ел тағдырына қатысты қазақ әйелдерінің қоғамдық жауапкершілігі ерлерден еш кем болмаған". Тектілік кісілік құндылық ретінде қазақ халқының күнделікті тіршілігіне етене еніп кеткен. Оның нақтылы көріністеріне жататындары: ата-баба әруағын ардақтау, ата-ана алдындағы перзенттік борышын ақтау, ағаны арқа тұту, "құданы құдайдай сыйлау", күйеу баласын туған ұлындай көру, қыз баланы ерекше құрметтеп, әпке - екінші ана, "келіннің аяғынан, қойшының таяғынан", "келін келді - құт-береке келді", "балалы үй базар", "бала бауыр етің", "бір үйде қанша болсаң, бір-біріңе қонақсың", "жақсы жеңге - анадай абзал", "әкең өлсе де, әкеңді көрген өлмесін", "төрт аяқтыда бота тату, екі аяқтыда бөле тату", "інім де, інім дегенше - күнім де", "ағасы бардың жағасы бар" және т.б.

ІІ - тоқсан 9 сынып 14.11. 12 ж.

Сабақтың тақырыбы: Келін -отбасының берекесі

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: оқушыларға халық дәстүрінің маңыздылығы туралы түсінік беру;

отбасы, туыстық тақырыптарына қатысты сөздерді қайталау,

бекіту. Оқушыларды осы сөздерді қолдану дағдысын қалып-

тастыру.

Дамытушылық: оқушыларды халық дәстүрінің мәнін түсініп, оны

қадірлеп, бағалай білуге баулу;

Тәрбиелік: салт-дәстүрге құрмет, елжандылық сезімдеріне тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: жаңа сабақ, білімді бекіту, жүйелеу сабағы.

Сабақтың әдіс-тәсілдері:

Пән аралық байланыс: қазақ әдебиеті, Қазақстан тарихы,этикет.

Сабақтың көрнекілігі: тест, мәтін

Сабақтың барысы

1.Ұйымдастыру кезеңі

2.Үй жұмысын тексеру

А) 5-тапсырма, 59 бет (2-3 оқушыны сұрау)

Б) тест

І - нұсқа

1. Тұйық және бітеу буындары бар сөзді көрсетіңіз.

А) Ғарыш. В) Күн. С) Кеше. Д) Ай. Е) Аспан.

2. Шығыс септігіндегі зат есімді табыңыз.

А) Сабақтар. В) Табысқа. С) Дәрігерден. Д) Гүлді. Е) Оқушының

3. Көптік жалғауды көрсетіңіз.

А) -лар. В) -ым. С) -ге. Д) -ды. Е) -ның.

4. Жіктік жалғауын табыңыз.

А) -ын, -ін. В) -пын, -пін. С) -ға, -ге. Д) -мен, -бен. Е) -дың, -дің.

5. Көптік жалғаулы сөзді табыңыз.

А) Жағада. В) Көлдер. С) Өзен. Д) Тау. Е) Биіктен.

6. Жатыс септігіндегі сөзді табыңыз.

А) Көшемен. В) Оңтүстікте. С) Ағаштан. Д) Қаламмен. Е) Көршінің.

7. Салалас құрмалас сөйлемді белгілеңіз.

А) Әл-Фараби ежелгі Фараб қаласында туып-өскендіктен, араб елдерінде оны Фараби деп атаған. В) Солардың 117-сінің аты белгілі, ал әзірге табылған36 кітап. С) Ол 200-ге жуық ғылыми кітап жазған. Д) Әбу Насыр қыпшақ, оғыз, араб тілдерін жетік білген.

Е) Жұрт жиналып болған соң, Самат көрген-білгенін асықпай айтып берді

8Салалас құрмалас сөйлемді табыңыз.

А) Жақсы оқу үшін, көп ізденіс керек.

В) Мен келгенше, сен үйде отыр.

С) Ауылдан бүгін Әсем келеді немесе Кәкен келеді.

Д) Егер сен маған келсең, біз циркке барамыз.

Е) Қатты жаңбыр жауғандықтан, біз қонаққа бармадық.

9. Құрмалас сөйлемді табыңыз.

А) Алма ағашы. В) Күн ұзақ. С) Қазір қыс. Д) Жел тұрды, жаңбыр жаумады. Е) Жаз айлары.

10. Салалас құрмалас сөйлемді белгілеңіз.

А) Төле би 17 ғасырда өмір сүрген.

В) Раушанның қалаға келгеніне үшінші күн болғанда, жиналыс ашылды.

С) Күн бұлтты болды, бірақ жаңбыр жаумады.

Д) Мен мұғаліммен бірге құрбыма бардым.

Е) Үй іші жым-жырт.

ІІ - нұсқа

1.Тұйық буынды сөзді көрсетіңіз.

А) ел, ер, үй В) есік, шөп, егін С) жел, жер, жаз Д) су, күн, шық Е) ұя, жыл, жүз

2. Көптік жалғаулы сөзді табыңыз.

А) Құстар. В) Дәптер. С) Өшіргіш. Д) Тапсырма. Е) Сызғыш.

3. Ісмердің - сөзі қай септікте тұрғанын анықтаңыз.

А) Шығыс септік В) Атау септік С) Табыс септік Д) Барыс септік Е) Ілік септік

4 Жатыс септігіндегі сөзді табыңыз.

А) Көктемгі. В) Жазғытұры. С) Күзде. Д) Жазғы. Е) Қыстың.

5. Барыс септігіндегі сөзді табыңыз:

А) Қаламмен. В) Қағазды. С) Әншіге. Д) Кітаптың. Е) Ақынның.

6. Жіктік жалғауының ІІ-жағында тұрған сөзді табыңыз.

А) Азаматсың. В) Азаматпен. С) Азаматпыз. Д) Азамат. Е) Азаматқа.

7. Ыңғайлас салалас сөйлемді табыңыз.

А) Су табиғатта кең тараған, себебі бүкіл атмосфера судан тұрады.

В) Бүгін үш сабақ оқыдық және оқушылар жиналысы болды.

С) Күн біресе жауады, біресе басылады.

Д) Отан дегеніміз адамның туып-өскен жері.

Е) Күн бұлтты болды, бірақ жаңбыр жаумады.

8. Қарсылықты салалас сөйлемді көрсетіңіз.

А) Айжан дүкенге кетті. В) Біресе ол барады, біресе Айгүл барады. С) Күн де шығып тұр, жел де соғып тұр. Д) Бұл шөп әдемі, бірақ зияны да бар. Е) Мен кеше сабаққа келген жоқпын.

9. Кезектес салалас құрмалас сөйлемді табыңыз.

А) Экологияны сақтайық , соған ат салысайық . В) Клубта кейде кино болады, кейде қызықты баяндамалар оқылады. С) Түнгі кезекте болғандықтан, шаршап та отырмын. Д) Санжар өлеңді жақсы айтқанмен, өзін көрсете алмай жүр. Е) Онымен әр кеңескен сайын түрлі жаңалық естимін.

10. Кім? Не? деген сұрақтарға жауап беретін сөйлем мүшесін көрсетіңіз.

А) Баяндауыш. В) Бастауыш. С) Пысықтауыш. Д) Анықтауыш. Е) Толықтауыш.

Уйлену онай, уй болу киын" - деп бекер айтпаган. Бір-бірін унатып сезімдері жараскан екі жастын шанырак котеруі онай, ал жылдар оте келе бір-бірінен конілі калып, суыскан жастар ажырасып та кетеді. Мунын бәріне кім кіналі? Менің ойымша сол жар тандау маселесіне женіл караушылыктан орын алып жатады. Лайым, барлыктарымызга оз тенімізді адастырмай жолыктырса екен деп тілеймін. Казіргі кезде мен де осы ойдын жетегінде журмін. Кыздарымыздын санасында "мен сол жат елге бакытты болу ушін емес, сол елді бакытты етуге барамын" деген кагида орын алса екен. Менде БЕК-ке косыламын "Жаксы еркектін атын шыгаратын - Әйел" демекші, ер азаматтарымыз жар тандауларында кателеспесе екен, бір газет бетінен окыган мына бір создерге ер азамттар коздерінізді салсаныздар артык етпейтін шыгар (Кабуснамадан): "Ей улым, есінде болсын, алган әйелін балигатка жеткен бослын. Уй ішіне жане коршілеріне, дос-жарандарына кадірлі болсын. Бойжетпеген оте жас кыз алма. Өйткені, ер кісі айелді отау курып, онын рахатын кору ушін алады, тек бетіне карап отыру ушін алмайды. Жастык шакта адам сулу кумар сезімнен аса алмай, тек корікті сулу айелді алуды коздейді. Сулу кызга уйленгендер журе келе әйелін кім корінгеннен кызганып, уакытын унемі айелін коргаштап кузетумен откізеді. Сойтіп, сулуга уйленген адам кузетшінің кейпін киіп, кандай сорга тап болганын озі де байкамай калады. "...Журттан аскан сулу айел алма, ойткені оган гашыктар коп болады, Әйелдін табигаты таза, жан-дүниесі пәк, озіңе дос болсын. Уакытынды, дуние-малды жаксы сактайтын болуы шарт. Жаксы әйел оміріңнін рахаты болар..."

Бек, батыл кадам жасап отбасы кургалы жатыр екенсін, отбасынын уйыткысы- болашак әйілін сені бакытты етсін!

Барлыгымызда аман болайык, бакытты болайык!

Отбасын құру әрбір адамның өміріндегі ең маңызды кезең.Әкенің қадірін балалы болғанда білерсің дегені рас қой.Ата-анамыздың ақ сүтін ақтау бәріміздің міндетіміз.Анаңды Меккеге 5 рет арқалап апарсаңда ақ сүтін ақтай алмайсың дегені де рас.

Отбасын құру ол өмірге жасаған үлкен батыл қадам.Жанұяны берік сақтап,берекесін кіргізіп,шаңырақты биік,босағаны берік,керегені кең,бақыт пен шаттық отын ұялататын жанұядағы екі азаматқа тікелей байланысты.Сондықтан екі адамның бір-біріне деген сүйіспеншілігі,сыйластығы мол болуы керек.

Әрине, жақсы күйеу бала болу,жақсы келін болу кімнің де болмасын арманы.Ол үйдегі тәрбиегеде байланысты.Үлгілі отбасы болу үшін дұшпанға таба,досқа күлкі болмау керек.Әйел еркектің қабырғасынан жаралған деп айтады,сондықтан өмірлік серігіңмен әрдайым кеңесіп шешкен шешімдер өз жауабын табары анық.

Келінім саған айтам,қызым сен тыңда-деп те бекер айтпаған болар.Күйеу бала да ата мен енесінің ұлындай болғысы келеді. Әлбетте, ол ата- енесінің қандай адамдар екеніне,қалай қабылдайтынына да байланысты.Келін болу да сондай ата-енесінң қызындай болғысы келетіндер де бар.Ол да жаңағыдай жағдайларға байланысты деп ойлаймын.Отымен кіріп,күлімен шығып жүрген бақытты отбасылары жоқ емес. Бірақ кей жағдайларда отбасындағы материалдық жағдайда кеңірдекті тіреп тұрады.Осыдан болар қазіргі жас отбасылар да ажырасып үлгеріп жатыр.Осыған жеткізбес үшін бәрі шаңырақтағы ер азаматқа келіп тіреледі.Заманың түлкі болса, сен тазы болып шал дегені-үйде отырған от аналарымыз қалта арқалап,базарда,поезда жүр оған бәріміз куәміз.Ал үйдегі отағамыз ішкілікке салынып немесе балаға қарап,тамақ пісіріп отыратындар да жоқ емес.Еркекті адам қылатын да,айуан қылатында ол -ӘЙЕЛ.Сондықтан менің Сізге айтарым отаналарымыз аман болсын,дендеріне саулық,ұзақ өмір тілейік.

Жанұя құрам деп-батыл қадам жасағысы келіп жатқан жігіттеріміздің қадамдарына нұр жаусын,бақытты болсын демекпін.Өзімде Құдай қаласа батыл қадам жасамақшымын.Еліміз тыныш,жұртымыз аман,отбасымыз берік,бақытты болайық.

Сабақтас құрмалас сөйлемдер

(Сложноподчиненные предложения)

Сложноподчиненными предложениями называются такие предложения, которые состоят из главного (басыңқы) и придаточного (бағыныңқы) предложений.

3. Себеп бағынынқылы

(Придаточные причины)

4. Қимыл-сын бағыныңқылы (Придаточные образа действия)

5. Қарсылықты бағыныңқылы (Придаточные уступительные)

6. Шартты бағыныңқылы (Придаточные условия)

2. Мақсат бағыныңқылы (Придаточные цели)

1. Мезгіл бағыныңқылы (Придаточные времени)

Сабақтас құрмалас сөйлемдер алты түрге бөлінеді:

Диктанттар.

Қоңыр күз.

Жаздан кейін қоңыр ,салқын күз кел де келіп жетеді. Бұл кезде күн қысқа, түн ұзақ болады. Қараңғылық ерте түседі.Аспанда қара бұлт қаптап, жауын да жиі-жиі жауады.Күз айлары-жыл мезгілдерінің ең молшылық айлары. Бұл мезгіл-көкөніс,жеміс-жидектің піскен кезі.Күзде адамдар қысқа әзірлік жасайды. Қысқа көкөністерді тұздайды.Осындай кезде қыс та келіп қалады.(55 сөз)

Тапсырма. 1.Косымшаларын табыңдар:

Қараңғылық ,мезгілдерінің ,көкөністерді.

2.Фонетика талдау: Салқын, піскен.

Біздің сынып.

Біздің сынып таза, кең,жарық. Сыныптың қабырғалары ақ,төбесі биік. Едені сары бояумен боялған. Сыныпта үш үлкен терезе бар. Парталар үш қатар қойылған. Парталардың үстіңде дәптерлер, кітаптар, қарындаштар,

күнделіктер жатыр.

Сыныпта үстел,тақта,орындықтар бар.Орындық үстелдің жананда тұр. Терезеде көк перделер ұсталған. Маған біздің сынып өте ұнайды.(48 сөз)

Тапсырма: мәтіндегі сөздердің түбірін ажыратындар.

Менің досым.

Менің ең жақын досым -Асқар. Оның бойы ұзын,шашы бұйра,көзі қара,бет-әлпеті әдемі. Ол -тәртіпті оқушы.Асқар сабақтан кешігуді білмейді.

Оқулықтарын таза ұстайды. Қызықты кітапты көп оқиды. Сабақтан кейін апасына көмектеседі.Оның Анар есімді қарындасы бар.Асқар қарындасын ойнатады.

Менің досым-адал,сенімді,әзілқой.Мен досымды мақтаныш етемін.(50сөз)

Тапсырма: тәуелдік жалғауды табындар.

Қыс.

Күн суық. Жерде қар қалың. Түн ұзақ,күн қысқа. Қыста мен таңертең сағат жетіде тұрамын. Беті-қолымды жуамын,сүртемін,шашымды тараймын,тамақ ішемін.Сонан соң басыма бөрік,қолыма қолғап,үстіме жылы пальто,аяғыма етік киіп,мектепке барамын.Мектептен шыққан соң,мектептің мұз айдынына барамыз.Мұз айдыны мектептен алыс емес.

(51 сөз)

Тапсырма: бастауыштын астын сызындар.

Абай Құнанбаев.

Абай Құнанбаев -қазақ халқының ұлы ақыны. Ол ерте кезде өмір сүреді. Қазақ халқын әр түрлі өнер үйренуге,білім алуға шақырады. Халқына еңбекті сүюдің,еңбек ете білудің пайдасын түсіндіреді. Ақын өсекші, өтірікші,жалқау, мақтаншақ адамдарды жек көрді. Абай өз шығармаларында мұндай адамдарды қатты сынады. Абай Құнанбаев - ұлы аудармашы болған. Ол барлық адамдарды дос болуға шақырды.

(54 сөз)

Тапсырма: "ақын,адам,дос,халық"- деген сөздерің көптік жалғауларын жазындар.

Ыбырай Алтынсарин.

Ыбырай Алтынсарин -қазақ халқының белгілі ағыртушы, жаңашыл педагогы, жазушы, қоғам қайраткері. Ол жасынан ынталы,зерек болды. Ыбырай Алтынсарин орыс әдебиетін көп оқыды.Халқына білім беруді арман етті. Балалар үшін Орысша-қазақша мектептер ашты. Оған арнап оқулықтар жазды. Оның өлендерін оқушылар жатқа біледі.Қостанайда Ыбырай Алтынсарин арналып мұражайлар шылып,ескерткіштер орнатылды . Ол -балалар әдебиетінің атасы. (53 сөз)

Тапсырма: көптік жалғауды табындар.

Қорқыт.

Қазақ музыкасымен ,ән-күймен бірлікте аталатын есімнің бірі-Қорқыт ата. Ол еүллі түркі халықтарына ортақ данышпал адам. Қорқыттың мазары Сырдария бойымен жүріп отырсаңыз,Қызылорда обласының Қармақшы ауданында тұр.Теміржолмен, басқа көлікпен әрі-бері өткендер ата аруағына сыйынып, ішпей дұға оқиды.Даналығымен ел есінде сақталған қасиетті бабамыздың бойындағы дарыны-кейінгі ұрпақтарына да үлкен өсиет. Ол -өзінің өмірінде халқы үшін жанын аямаған өр тұлға. (60 сөз)

Тапсырма: "Даналығымен" сөзді сөз құрамына талда.

Алматы көлі.

Алатаудың сұлу жерлері көп. Оның ішінде Алматы көлінің орны бөлек. Бұл көл тәуліктің әр мезгілінде әр түрлі болып құлпырайды. Таң атып, күн шыққан кезде, көл жап-жасыл болып кетеді.Сондықтан халық оны "Жасыл көл" деп айтады. Бұдан жүз жыл бұрын осы көлге келген орыстың атақты саяхатшысы-Семенов -Тянь-Шаньский оны көріп таң-тамаша болған.Ол бұл көл жайында былай деп жазған: "Жасыл көдің" ғажап көрінісі еш уақытта менің ойымнан кетпейді".Алатау өңірінде мұндай көлдер,сұлу жерлер өте көп.

(78 сөз.)

Наурыз мерекесі.

Наурыз халық мейрамы.Наурыз мерекесі -жыл басы, күн мен түннің тенелген күні. Мейрам күні ежелгі дәстүр бойынша тал,ағаш,гүл егеді. Наурыз мейрамында ән айтылады, адамдар әдемі киім киеді,түрлі ұлттық ойындар өткізіледі,көже пісіреді. Көже пісіру жеті тағамға деген сый, кұрмет көрсету. Ол су,сүт,ет,дән,ұн,тұз,майдан жасалады.

Наурыз -көктем мезгілінің, көркі, берекесі ретінде саналады.Біз наурызды асыға күтеміз. (63сөз)

Тапсырма:екінші сөйлемді аудар.

Қошақан.

Дәулет пен Хасен құмнан жуа терді.Олар жолдың шетінде қалған ақ қозыны көрді. Қошақанның енесі жоқ екен. Қошақан өз аяғымен жүре алмады. Ол өте әлсіз еді. Екі бала қозыны кезектесіп көтерді.Екі дос түс ауа қошақанды ауылға аман- есен жеткізді.

Олар қозыны аға шопанға әкеліп берді.

Шопан балаларға алғыс айтты. (50сөз)

Тапсырма: 1."Ақ ,түс"сөзінің омонимін тап "әлсіз"сөзінің антонимін тап

2".балаларға" -сөздін сөз құрамына талда.

Көктем.

Қар еріп болды. Көктем келе жатыр. Күн жылынып,жер көгеріп келеді.Балалардың құанышы қойынына сыймай жүр. Олардың үйге кіргілері келмейді.Ауылды жерде егін салу басталады.Мен сақаға отырып жер жырт-

тым. Марат трактормен егін екті. Кешке дамылсыз жаңбыр жауып,жұмыс аз істелді. Бұған біз ренжідік. Бүгін күн батты, бірақ жұмыс біткен жоқ. Кешке

басқа адамдар келді. (60сөз)

Тапсырма:1.Зат есімнін астын сыз.

2.Фонетика талдау: ренжідік,болды.

Қыс.

Бізде қыс желтоқсан айынан басталады.Бұл мезгілде күн суытады.Батыс- тан суық жел соғады.Күн қысқарып,түн ұзарады.Жиі-жиі қар жауады. Жердін бетін аппақ қар басады. Адамдар қыстыгүні жылы киінеді. Бұл мезгілді, әсіресе аңшылар өте ұнатады. Олар аң аулайды. Үлкендер де, жастар да коньки теуіп, шаңғымен сырғанайды. Әр жыл мезгілінің өз мейрамыбар. Қыстан біз Жаңа жылды қарсы аламыз... (55сөз)

Тапсырма:1.Етістіктін астын сыз.

2. Бірінші сөйлемде аудар.

Ана тілі.

Ана тілі -бұл атаңның , анаңның тілі ,туған халқыңның тілі.Тіл байлығы-

әрбір елдің ұлттық мақтанышы. Ол -атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес мұра. Әр адам ана тілін көзінің қарашығындай қорғауға тиіс. Өзіміз өсіп, ержеткен сайын халықтан,мектептен,газет-журналдан, радио-теледидардан үйреніп,ана тілін тереңірек білеміз. Ол біздің өмір бойы өзгелермен ұғынысатын негізгі қатынас құралымыз.(57сөз)

Тапсырма: І нұсқа. ІІ нұсқа.

1.Есімдіктердің астын сыз. 1."Халық" сөзінің синонимын тап.

2.Біріеші сөйлемді аудар. 2.Екінші сөйлнмді аудар.

3.Мына сөздерге комектес септігінің 3.Мына сөздерді сын есімнің жұр-

жалғауын қойып жаз:өмір,қатынас,аңшы. нақтары арқылы сын есімге ай-

налдыр:ақыл,тұз,сұт.

Бурабай.

Көктөбе Жақыпбекке барлық сұлулықты жасырып тұрған шымылдық тәрізденді.Одан асқан соң Бурабай алқабы қыстыгүні болса да көгере бөртіп жайнап сала берді. Көкшетаудың Бурабай көлі тұсындағы шатқалдары ақ қағазға қоңыр, көк бояумен салынған суреттей боп көрінеді. Дүние жүзіне аты жайылған бұл сұлу көлді солтүстігінен бастап батысқа орғыта келіп, оңтүстігін ала айналсоқтай иіліп,тау қоршап түр.(54сөз) Тапсырма:сонғы сөйлемді аудар.

Су және өмір.

Адам сусыз тұра алмайды. Адам денесінің алпыс пайызы судан тұрады. Егер судың мөлшері он-жиырма пайыз кетіп қалса,адам өліп қалады. Су адам ағзасында тазартқыштық қызмет атқарады.Су адам денесіне керексіз заттарды жуып, шайып отырады.

Бір килограмм өсімдік,дән,жемісті өсіру үшін орта есіппен екі тонна су қажет болады. Адам күнделікті тіршілігінде орта есеппен жылына үш жүз алпыс тонна суды қажетіне жаратады. (62сөз)

Менің қарындасым.

Біздің қақпаның алдына Жақып ағайдың шанасы келіп тоқтады. Әжем екеуіміз терезеге қарай қалдық. Шананың алдынан тон киген бір адам түсті. Мен оңы тани кеттім. Ол бригадир Бадамша ағай екен. Шанадан менің мамамның ақ шәлісі қыландады.Әжем қораға жүгіріп шықты.Менің пималарым қайда? Бір пимамды таба алмадым. Сол кезде есік ашылды. Үйге мамам кірді. Қасында кішкентай қыз бар. (56сөз)

Абылай.

1991 жылы Республика жұртшылығы Абылай ханның туғанына 280 жыл толған тойын атап өтті.

Абылай хан он сегінші ғасырдың отызыншы жылдарында қазақ хандығын басқарған аса көрнекті мемлекет қайраткері,дарынды қолбасшы,саясатта шебер мәмлегер болды. Абылай қазақ елініңбостандығы мен тәуілсіздігін қорғаған адам. Айбаты да, ақылы да асқан Абылай үш жүзді биледі.

Абылай жетпіс жасында қайтыс болды. Абылайдың денесі Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің іргесіне қойылды. (69сөз)

Тапсырмалар:

І нұсқа.

1.Сан есімдерді тауып,мағыналық түрлеріне қарай ажырат.

2. "жылдарында" сөзін сөз құрамына талда.

3. "Абылай жетпіс жасында қайтыс болды." Сөйлеміне синтаксистік талдау жаса.

ІІ нұсқа.

1.Сын есімдерді тауып, мағынасына қарай бөліп жаз.

2. "жұртшылығы" сөзін сөз құрамына талда.

3. "жетпіс" сөзіне фонетикалық талдау жаса.

Қыс.

Жыл төрт мезгілге бөлінеді. Олар:қыс,көктем,жаз,күз. Қыс айлары:желтоқсан,қаңтар,ақпан.

Қыс желтоқсан айынан басталады,ол-жылдың соңғы айы. Жылдың ең қысқа күні мен ұзақ түні осы айда болады. Бұл мезгілде жиі-жиі қар жауады,боран соғады.

Жер ақ тонға оранып,қар астында қалады.

Шыршалар ақ мамыққа оралады. Адамдар қыстыгүні жылы киінеді. Өзен,көлдердің бетіне тұрған мұз қалыңдайды. Көгілдір мұз айдындарында үлкендер де,балалар да коньки теуіп, шаңғымен сырғанайды.Әр жыл мезгілінің өз мейрамы бар.

Қыста жылды қарсы аламыз. Табиғат

үшін жаңа жыл қаңтардан емес,бәйшешекпен желбірей өсетін көктем айынан басталады. (94сөз)

Тапсырма:септе "қыс,көктем,жаз,күз"

Арғы атамыз.

"Арғы атамыз Шынғысхан жердің жүзін,күннің көзін билепті деседі.Одан

кейінгі атамыз Жоша хан ордасын алтыннан тігіп,қазақ елі түгіл,Еділ-Жайықтың бойына бұйрығын жүргізген.

Абылай атамыз қанатын Орта жүзден асыра жайып, үш жүздің басын қайта қосқан.Одан кейінгі атаң-Уәли. Хандық дәрежесінің біз жеткен сілімтірі -менің қолымда тұрған аға сұлтандық",-деді Шыңғыс Шоқанға.(54сөз)

Тапсырмалар: І нұсқа.

1.Өзгелік етістің жұрнақтарын көрсет және мысал келтір.

2."Жошы" сөзіне фонетикалық талдау жаса.

3.Сөз тіркестерін болымсыз түрінде жаз. Жалқау бол,отпен ойна,сабақтан қал.

ІІ нұсқа.

1.Өткен шақ есімшенің жасалу жлдарын көрсет,мысал келтір.

2. "Абылай" сөзіне фонетикалық талдау жаса.

3.Жақшадағы етістіктерді көсемшеге айналдыр. Ол саған(беру)жатыр.Айгүл

өлең (жазу)отыр.

Бата.

Қазақ халқының ұлттық дәстүрлерінің ішінде бата беру ерекше орын алды.Халықтың тілек-бата сөздері жас ұрпақты әдепті,сабырлы,зерделі,арлы болып өсуге баулиды. Дәулетті,бақытты,кешірінді болуын тілейді. Тілек-бата сөздер-халықтың өзімен бірге жасасып келе жатқан ежелгі мұрасы. Бұлар -оның рухани өмірінде тұтастығын,бірлігін,салт-дәстүрін,адамгершілік өсиеттерін сақтауға ерекше қызмет атқарады.

Болашақтың иесі-ұрпағына амандық, парасаттық,өнер-білім,құт-береке,ұзақ өмір,үлкен табыс тілеу-ежелден азаматтың асылмұраты болса керек( 72сөз)

Тапсырмалар:

Інұсқа.

1.Тілек-бата деген сөзді септе.

2.Мәтіннен 4 сын есімді теріп жаз.

3.Сан есімдердің топтарын анықтандар: жүз,бірінші,үштен бір,бесеу,тоқсандай.

ІІ нұсқа.

1.Жас ұрпақ деген сөз тіркесін септе.

2.Мәтіннен төрт сын есімді теріп жаз.

3.Сан есімдердің топтарын анықтандар:елу,төртінші,оннан екі, алтау,отыздай.

4.Мағынасына қарай қандай сын есімдер (қатыстық немесе сапалық)ажырат.

Жақсы Ақылды

Суық Ыстық

Жеңіл Жазғы

Еріншек Жаман

Ағаш тостақ.

Бір жылдары өте қарт адам өмір сүріпті.Қөздері жақсы көрмей, құлақтары естімей,аяғынан жүре алмапты. Дастарханда отырғанда қолдары қалтырап,қасығын ұстай алмай сорпасын үстелдің үстіне төгіп,аузынан ағызыпты. Ұлы мен келіні оның бұл жағдайына ызалары келіп, қатты ұрысып,жүрегін жаралапты...

Ұлының бұл ащы сөздерін естіген әке-шешесінің көздеріне жас толып,жасаған істеріне қатты ұялады .Атаны қайтадан дастархан басына отырғызады.Содан кейін үстіне, дастарханға төксе де оған бір ауыз сөйлемейтін болыпты. (70сөз)

Тапсырма:Септе:ағаш,дастархан.

Кішкентай қыз.

Бұл кішкентай қызбіздің көршіміздің қолына жақында ғана келді. Сонда да ол осы манайдағы тұрғындардың бәрімен көптен таныс адамдай араласып кетті.Оны бала да, үлкен де жақсы көрді. Демалыс күні бала біткеннің бәрі соның төңірегінен шықпайды. Оның білмейтін ойыны ,тап-пайтын өнері жоқ:неше түрлі ойыншықтар жасайды. Қағаздан сан алун кестелер ояды.Ал оның үлкендермен араласуы да сыпайы. Бірін әке,бірін аға,бірін әже,бірін апалап салған жерден-ақ өзіне ұйытып алады. (70сөз)

Тапсырма:етістіктін астын сыз.

Қазақ тілі сабағында.

Біз биыл сегізінші сыныпта оқимыз.Оқу жылы мамыр айында бітеді.Біздің мектептің оқушылары орыс тілінен басқа үш тілде оқиды.Қазақ тілі сабақтары өте қызықты өтеді. Мұғалім әрқайсымызға талап қоя біледі.Тақырыпқа орай көптеген жұмыс түрін орындаймыз:бір-бірімізге сұрақ қойып жауап береміз, қазақ мәтінін оқып,орыс тіліне аударамыз,сөйлемдерге грамматиқалық,фонетиқалық талдаулар жасаймыз, диктант,шағын шығарма жазамыз. Біз қазақ тілінде еркін сөйлеуге тырысамыз,өйткені қазақ халқының тілін,әдебиетін,тарихын,мәдениетін білгіміз келеді.(71сөз)

Тапсырма:Бірінші сөйлемде синтаксистіқ талдау жасаңдар.

Біздің үйіміз.

Біздің үй Қостанайда.Үйім Абай даңғылында орналасқан.Нөмері алтыншы үй-біздікі.Бұл қазыналық үй емес,жекеменшік үй. Біздің үйдің төрт бөлмесі бар. Кіре берісте кең,үлкен дәліз. Одан ары қарай төргі бөлме. Төргі бөлменің үлкен бір терезесі бар,оң жағында екі кресло,бұрышта түрлі түсті теледидар және қабырғада сурет ілулі тұр. Төргі бөлменің сол жағында диван және журнал үстелі тұр. Әр бөлмеде

кілемдер жатыр. Терезелердің бәрі күншығыс жақта. Әр жексенбіде біз бөлмелерді шаңсорғышпен тазалаймыз,үйіміз бізге өте ұнайды. (80сөз)

Тапсырма:Синтаксистік талдау жасандар.

Абай.

Абай -қазақтың ұлы ақыны,композитор,философ,қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы,оның алғашқы классигі.Алдымен ол қазақ халқын өнерге,білімге,еңбекке шақырды. Орыс елінің мәдениетімен таныстырды. Ұлы ақын өтірікке,өсекке,надандыққа қарсы күресті. Абай қазақтың ән-күй шығармашылығын жете білген. Біржан сал,Ақан сері,Тәттімбет,жаяу Мұса сынды халық композиторларын ерекше бағалаған. (52 сөз)

Тапсырма: "ер жүрек" ,"жас","жауынгер","көп","сол қол", сөздеріне

Антонимдерді келтіріп жазындар.

Отбасы.

Біздің отбасымыз онша үлкен емес. Отбасымызда бес адам бар. Олар:әкем,шешем,ағам,апам,және мен. Сіңілім,інім жоқ.Менің әкем-дәрігер.Ол егде адам. Шешем мектепте мұғалім.Ол егде адам емес,жас. Апам техникумда мұғалім. Ағам -зауытта жұмысшы. Мен оқушымын. Мен оның қарындасымын.Біздің отбасымыз өте тату. Үйіміз қаланың орталығында. Ол бес қабатты үй. Біздің пәтеріміз бесінші қабатта. Пәтерімізде төрт бөлме бар.Үйіміз жарық және кең. Терезелері үлкен,оңтүстік бетте.Бүгін демалыс күн. Әкем диванда газет оқып отыр. Шешем ас үйде жүр. Апам қонақта.Ағам далада футбол ойнап жүр. Мен кітап оқып отырмын. Бәрі өз жұмысында.(97сөз)

Тапсырма: тәуілдік жалғауы бар сөдердің астын сызындар.

Сенбілік.

Бір күні мұғалім апай сенбілік болатынын айтты. Барша жұрттың жұмысқа шығатынын және тегін еңбек ететінін түсіндірді. Мен сенбілік қашан болады деп күттім.Күткен күнге де жеттім. Жұмыс киімін киген бойда мектепке тартып келемін.Біз линейкаға тұрдық.Әр сыныпқа арнаулы тапсырма берілді. Барлығымыз жұмысқа кірісіп кеттік. Мектеп ауласындағы ағаштардың діңін ағарттық.Арықтарды тазарттық. Қаншама қоқыстарды зембілмен алысқа апарып тастадық. Лезде аула тап-таза болып шыға келді.

Түсте үйге қайттық.(62сөз)

Тапсырма:фонетика талдау:сенбілік.

Жаңа жылды қарсы алу.

Жаңа жылды былай қарсы алады:жаңа жылға арнап шырша орнатылады.

Шыршаға әдемі ойыншықтар,түрлі түсті электр шамдарын іледі.

Түнгі сағат он бірде шыршаның шамын жағады.Отбасы мүшелері дастарқан басына жиналады. Олар түнгі сағат он екіде бір-бірін құттықтап,жақсы денсаулық, бақыт тілейді. Жаңа жыл-қуанышты мереке.

Балалар үшін үйлерде,мектепте,театрларда шырша орнатылады. Олар шыршаны айналып билейді,өлең,тақпақ айтады, ән салады. Жаңа жылдық мереке Аяз ата мен Ақшақар келеді. Олар балаларға сыйлықтар таратады.

(78 сөз)

Тапсырма: сын есімді тап.

Көктем келді.

Көктем келді. Ауа райы күрт өзгерді. Күн жылына бастады. Қар еріп,арықтармен су ақты,өзен көлдердің суы молая бастады.

Жер көғерді.Дала жасыл тартты.

Жыл құстарының дауысы естіледі.

Далада қызу еңбек басталады.Д

ихандар егін жұмысына кірісті. Көктемде ауа райы жиі бұзылады. Аспанды бұлт торлайды.Күн күркіреп,найзағай жарқылдайды,жиі-жиі жаңбыр жауады. Бірақ көп ұзамай күн ашылады.Керекті табиғат адамдарға жақсы әсер етеді. Міне ,аспан ашылып күннің көзі көрінді.

Енді бәйшешекктер гүл атып,дала құлпыра түседі. (76сөз)

Тапсырма: Зат есімдін астын сыз.

Наурыз.

Наурыз-халықтың көктемгі мерекесі.Жыл басы. Наурызда күн жылынады,қар ери бастайды.Құстар ұшып келеді. Ағаштар бүршік жарады.

Қыс бойы ұзақ ұйқыдан аралар да, жәндіктер де оянады. Малдар төлдейді.

Наурыз мерекесінде қазақтар дәстүр бойынша ағаш,гүл егеді. Бидай көже жасайды. Ауылдан-ауылға қыдырады,бірін-бірі наурыз мерекксімен құттықтайды. Жастар алтыбақан тебеді,өлең айтады, би билейді. Наурыз күнін шаттықпен өткізеді. (60сөз)

Тапсырма:3-ші сөйлемде сөз таптарын тап.

Яғни отбасы бақыты, ру амандығы, ел тағдырына қатысты қазақ әйелдерінің қоғамдық жауапкершілігі ерлерден еш кем болмаған". Тектілік кісілік құндылық ретінде қазақ халқының күнделікті тіршілігіне етене еніп кеткен. Оның нақтылы көріністеріне жататындары: ата-баба әруағын ардақтау, ата-ана алдындағы перзенттік борышын ақтау, ағаны арқа тұту, "құданы құдайдай сыйлау", күйеу баласын туған ұлындай көру, қыз баланы ерекше құрметтеп, әпке - екінші ана, "келіннің аяғынан, қойшының таяғынан", "келін келді - құт-береке келді", "балалы үй базар", "бала бауыр етің", "бір үйде қанша болсаң, бір-біріңе қонақсың", "жақсы жеңге - анадай абзал", "әкең өлсе де, әкеңді көрген өлмесін", "төрт аяқтыда бота тату, екі аяқтыда бөле тату", "інім де, інім дегенше - күнім де", "ағасы бардың жағасы бар" және т.б.