Дидактический материал на тему Қазақ тіліне тән дыбыстардың әліпбиі

Халықтың мәңгі ғұмыры оның тілінде.

Әрбір тіл өзінің халқы үшін Ұлы.

Шыңғыс Айтматов

Макинск қаласының

«№5 орта мектебінің

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнің мұғалімі:

Искакова Гульжан Сералиевна

Кіріспе

"Қазақ тіліне тән дыбыстарының әліпбиі" Қазақ тілінің әліпбиі негізінде құрастырылды.

"Қазақ тілінің тән дыбыстарының әліпбиі" бастауыш сыныптарына арналған көмекші кітап.

Қазақ тіліне тән дыбыстарды меңгеруге көмектеседі.

«Қазақ тіліне тән дыбыстардың әліпбиі»

( Дидактикалық материал)

Мазмұны:

1.Қазақ тіліне тән дыбыстардың қазақ тілінде, орыс тілінде айтылуы...............................................................

2.Қазақ тіліне тән дыбыстардың сөз құрамында жазылуы...................................................................................

3.Әріптердің сөз құрамында кездесуі.....................................................................................................................................

4.Тақпақтар ...............................................................................................................................................................

5.Диктанттар жинағы ..............................................................................................................................................

6.Көрнекілік................................................................................................................................................................

Фонетика - тіл дыбыстарын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Фонетика - гректің фоне - дыбыс деген мағынаны білдіретін сөзі. Фонетика дыбыстардың жасалуын, айтылуын, естілуін, буын, екпін, интонацияны қарастырады. Тіл дыбыстары өкпе, дауыс шымылдығы, ауыз және мұрын қуысы, таңдай, тіл, ерін сиқты сөйлеу мүшелері арқылы жасалады.

Әліпби - жазуда қолданылатын әріптердің рет тәртібі дегенді білдіретін араб сөзі. Әріп - дыбыстардың жазудағы таңбасы. Қазақ халқының жазу-сызуы араб әліпбиі арқылы қалыптасқан. Араб әліпбиінің негізінде 24 әріптен тұратын қазақ әліпбиінің емлесін түзіп, заңдастырылған нормасын жасаған - А.Байтұрсынов.

Әліпби үш рет өзгерді: 1) араб әліпбиі; 2) латын әліпбиі; 3) орыс әліпбиі. Қазақ жазуы араб әліпбиінен 29 әріптен тұратын латын әліпбиіне 1929 жылы көшті. Латын әліпбиіне көшкеннен бастап бас әріппен жазу пайда болды. 1940 жылы қараша айынан бастап орыс әліпбиіне негізделген қазақ әліпбиі қолданыла бастады.

Орыс әліпбиіне негізделген қазақ әліпбиінде қазақ тіліне тән тоғыз әріп бар. Олар: ә, ғ, ң, қ, ө, ұ, ү, һ, і. Қалғандары - орыс тілі мен қазақ тіліне ортақ әріптер.

І бөлім.

Қазақ тіліне тән дыбыстардың

қазақ тілінде, орыс тілінде айтылуы.

Ә - қазіргі қазақ алфавитіндегі екінші әріп, ауыздың мол ашылып, тіл мен иектің төмен түсуінен пайда болатын жіңішке ашық дауысты,езу дыбысының таңбасы. Көбінесе сөздің бірінші буынында қолданылады, екінші буында "А" фонемасымен ауысып, акустика жағынан көмескіленеді. Сондықтан қазақ тілінің жазу жүйесі бойынша екінші буында Ә дудамал естілгенде А жазылады (мысалы, кітап, Сәбира). Ә негізінен араб, парсы тілдерінен енген сөздердің бірінші буынында айтылады. Соған орай, қазақ тілінде, кейбір түркі тілдерінде Ә дыбысының қалыптасуы шығыс тілдерінен келген сөздердің артикуляциялвқ ыңғайласуына байланысты деген пікір бар. Алайда әкел (алып кел), әпер (алып бер) тәрізді сөздердің құрамындағы Ә - ассимиляцияның нәтижесі. Ә қосымшалар құрамында қолданылмайды.

Мягкий, при произнесении этого звука кончик языка прижимается к нижним зубам, язык продвигается вперёд, спинка языка приподнимается. Звук схож с английским звуком [æ] (map, plan).

Ғ, ғ - кириллицаға негізделген әліпби әрпі. Тіл артынан жұмсақ таңдайға жанасып кері қайтуы және өкпеден шыққан ауаның шолақ тілді дірілдетуі әрі дауыс шымылдығының қатысуы арқылы жасалатын ұяң дауыссыз дыбысты таңбалайтын әріп.

Қазақ тілінде Ғ дыбысы тек қана жуан (а, ы, о, ұ) дауыстылармен тіркесіп айтылады (мысалы, ғасыр, тоғыс). Ғ дыбысы сөз басында сирек қолданылады (мысалы, ғибрат, ғүрып), сөздің соңында кездеспейді^[

Звонкий, заднеязычный, при произнесении этого звука задняя часть языка смыкается с задней частью нёба, образуя щель, через которую выходит поток воздуха с участием голоса.

Қ, қ - кириллицаға негізделген әліпби әрпі. Тілдің артқы шені таңдайдың артқы шеніне нық тиіп, содан кейін бірден ажырасуынан жасалатын дауыссыз дыбысты таңбалайтын әріп. Қ-ны айтқанда фонациялық ауа ауызқуысы арқылы үзіліп, шұғыл шығады. Қ - дауыс қатысы жағынан қатаң, айтылу жолы жағынан шұғыл, жасалу жағынан тіл асты дыбыс. Оның ұяң сыңары - "ғ".

Қ қазақ тілінде өте жиі қолданылып, сөздің барлық буынында кездеседі және тек жуан дауыстылармен тіркеседі. Мысалы, қайық, ақын, аққу. ботақан, құлыншақ, бардық

Глухой, заднеязычный, при произнесении этого звука задняя часть языка смыкается с задней частью нёба, после чего воздух мгновенно вырывается. Главное различие между звуками «к» и «қ» в том, что звук «к» является среднеязычным (при произнесении поднимается средняя часть языка), а звук «қ» является заднеязычным,то есть при его произнесении поднимается

задняя часть языка.

Ң, ң - кириллицаға негізделген әліпби әрпі.

Тіл артының жұмсақ таңдайға нық тиюінен жасалатын мұрын жолды дауыссыз дыбысты белгілейтін әріп. Ол дауыс қатысына қарай үнді, жасалу орнына қарай тіл арты, жасалу тәсіліне қарай шұғыл дауыссыздар тобына жатады. Сөз басында кездеспейді, ал сөздің ортасы (жаңа, кеңес) мен сөздің соңында (таң, желең) кездесе береді

Сонорный, в отличии от переднеязычного зубного звука «н», при его произнесении участвует только задняя часть языка, которая тесно прижимается к заднему нёбу и

воздух проходит через нос. Похожий звук есть в английском языке [ŋ] (long, sing).

Ө, ө - кириллицаға негізделген әліпби әрпі.

Жіңішке, еріндік, ашық дауысты дыбысты таңбалайтын әріп. Сөз басында және оңаша айтылғанда алдынан жіңішке "у" тәріздес қосалқы дыбыс пайда болады, сондықтан ол дифтонгоид дауыстылардың тобына жатады. Көбінесе сөздің бірінші буынында кездеседі. Ал, "көген", "әнер" тәрізді сөздердің айтылуында "көгөн", "өнөр" болып дыбысталғанымен, екінші буында "е" әрпі жазылады

Мягкий, губной, при произнесении этого звука губы сильно вытягиваются вперёд, язык продвигается вперёд.

Ұ, ұ - кириллицаға негізделген әліпби әрпі. Қазақ әліпбиінің 29-шы әрпі. Фонетикалық белгісі - [ʊ]</</span>. Бастапқы кезде Ӯ деп белгіленген, кейіннен Ұ-ға ауыстырылды.

Жуан, қысаң, еріндік дауысты дыбысты белгілейтін әріп. Сөздің барлық буынында кездеседі. Бірінші буында "ұ" дыбысы келсе, екінші буындағы қысаң дауысты "ы" дыбысы "ұ" болып айтылады. Мысалы, айтылуы - құлұқ, жұлұн, жазылуы - құлық, жұлын. Сондай-ақ, сөз басындағы "Р" дыбысының алдынан да "ұ" дыбысталады (айтылуы - ұрұқсат, ұру; жазылуы - рұқсат, ру)

Твёрдый, губной, произносится кратко и приобретает звучание между «о» и «у».При произнесении этого звука губы вытягиваются вперёд и слегка округляются, язык отодвигается назад.

Ү, ү - кириллицаға негізделген әліпби әрпі. Қазақ әліпбиінің 28-ші әрпі. Жіңішке, қысаң, еріндік дауысты дыбысты белгілейтін әріп. Сөздің барлық буынында кездеседі. Сөздің бірінше буынында еріндік дауысты келгенде, екінші буындағы қысаң дауысты дыбыс (і) "ү" болып айтылғанымен, жазуда "і" жазылады. Мысалы, түлүк, өрүк - айтулуы; түлік, өрік - жазылуы

Мягкий, губной, при произнесении этого звука губы вытягиваются вперёд и слегка округляются, язык слегка продвигается вперёд.

Һ, һ - кириллицаға негізделген әліпби әрпі.

Қазақ тілінде бірден бір көмей дыбысын таңбалайтын әріп. «Һ» дыбысы тікелей экспреция арқылы жасалады. Мұны айтқанда дауыс шымылдығында діріл болмайды, фонациялық ауа сүзіліп шығады. Сондаықтан, «Һ» - фонемасы ызың дыбыстардың қатарына жатады.

Дауыс қатысы жағынан қатаң дыбысқа жуық. Өзге дауыссыздардан айырмасы мұны айтқанда ауа бөгетсіз, қарқынды шығады. «Һ» фонемасы келетін сөздер қазақ тілінде өте аз. Ол тіліміздің байырға лексикасында бірлі-жарым одағайларда (аһ, уһ, еһе, аһа) және кейбір шығыс тілдерінен енген сөздарде (гауһар, жауһар, каһарман) кездеседі.

При произнесении этого звука голосовые связки сближаются, но не вибрируют, поток воздуха проходит стремительно, не встречая преград.

І, і - кириллицаға негізделген әліпби әрпі.

Жіңішке, қысан, езулік дауысты дыбысты белгілейді. Сөздің барлық буынында жазылады. Бірінші буында еріндік дауысты кездессе, екінші буында «і» жазылғанымен, айтылуда «ү» дыбысталады. Мысалы, жазылуы - түлік, үкі; айтылуы - түлүк, үкү.

Сондай-ақ, сөз басындағы «р», «л» сонаттардың алдында жазылмағанмен, айтылуда олардың алдында «і» ілесіп айтылады. Мысалы, жазылуы - рет, лен; айтылуы - ірет, ілен. Дауысты «і»-ге біткен сөзге «у» қосымшасы жалғанса, соңғы езулік «і» еріндік «ү» боп естіледі (кілкі+у - кілкүу; жазылуы - кілку)

Мягкий, сверхкраткий, язык более продвинут вперёд, чем при произнесении «ы». Произносится сверхкратко.

ІІ бөлім

Әріптердің сөз құрамында кездесуі

В начали слова В середине слова В конце слова

Әр - каждый Дәм - вкус -

Әже - бабушка Сәт - удача -

Әзіл - шутка Дәрігер - врач -

Әдемі - красивый Жәрдем - помощь -

В начали слова В середине слова В конце слова

Ғимарат - здание Баға - цена -

Ғашық - влюбленный Сағат - часы -

Ғылым - наука Ағаш - дерево -

Ғасыр - век Тоғыз - девять -

В начали слова В средине слова В конце слова

Қол - рука Тақта - доска Ақ - белый

Қасық - ложка Ботқа - каша Сұрақ - вопрос

Қысым - давление Салқын - прохладный Ыстық - горячий

Қалам - ручка Мақсат - цель Жаңалық - новости

В начали слова В середине слова В конце слова

- Жаңа - новый Кең - широкий

- Жеңіс - победа Заң - закон

- Жаңғақ - орех Терең - глубокий

- Соңғы - поледний Таң - утро

В начали слова В середине слова В конце слова

Ұя - гнездо Сұлу - красивая -

Ұл - мальчик Мұнда - здесь -

Ұзын - длинный Тұрмыс - быт -

Ұшақ - самолет Сұхбат - беседа -

В начали слова В середине слова В конце слова

Үн - голос Күн - солнце -

Үлкен - большой Гүл - цветок -

Үстел - стол Сүт - молоко -

Үміт - надежда Сүзбе - творог -

В начали слова В середине слова В конце слова

- Айдаһар - дракон -

- Жиһаз - мебель -

- Қаһарман - герой -

- Гауһар - бриллиант -

В начали слова В середине слова В конце слова

Іс - дело Тіс - зуб Кісі - человек

Ішу- пить Жігіт - парень Сүлгі - полотенцо

Із - след Мінез - характер Негізгі - основной

Ірімшік - сыр Күміс - серебро Кезекші - дежурный

Ү бөлім

Тақпақтар

Ң әрпі

Мен жүремін таңда да,

Іңірде мен бармын.

Мен жүремін шаңда да,

Сіңірде де мен бармын.

Бұлаң бұлаң еткен бұл аң

бұлаң десем екен қылаң.

Шұңғыл шұңғыл,

Шұңқыр шұңғыл.

Атты таң,

Болма таң.

Ә әрпі

Бар кітапқа бас болған,

Әліппе - ғылым ағасы.

Әліппеден басталған,

Даналықтың данасы.

Әжім әжемнің әрі,

Әжемнің батасы дәрі.

Таныстырар әріппен

Мынау кітап -Әліппең.

«Әліппең» беген аты оның

Басталған қай әріптен? (ә әрпі)

Әліппені игеріп,

Әріптерін жазамын.

Әжемнен кеп,үйреніп,

Әсем үйлер саламын.

Қ әрпі

Қыс қыспаса, қыс па?

Құс ұшпаса, құс па?

Қарға , қарға,қарғалар,

қар үстінде жорғалар.

Қала қара қалақ қалта ақ

қола қора қонақ тақта ла

Қар жауды...

Қатты сағындым мен қысты.

Аққаланы жасаймыз,

Коньки теуіп ойнаймыз.

Ұ әрпі

Ұзын - ұзын, ұзақ жолда

Ұшақ ұшып барады,

Ұшып келіп, ұшақ жерге қонады.

«Ұлпабастың басына

Ұлу шықты асыға.

Ұстап алмақ боп оны,

Ұзақ қонды қасына.

Ұмтылғанда ол енді,

Ұлу қашты жөнелді»

Ұя, ұлу, ұшақтың

Басын бастап беремін.

Құс, жұмыртқа, бұтақтың

Ортасында келемін.

Ғ әрпі

Ағабай ағасын,

Ағатай ағасын!

Аға деп бағалар,

Ағаның бағасын.

Ғарышкерлер ғарышқа,

Байқоңырдан ұшады.

Қарсы алады тағы да,

Біздің елдің құшағы.

Бүгін Юрий ағаның

Ұшқан күні ғарышқа

Мен аспанға қараймын

Мен ғарышкер боламын..

Ө әрпі

«Ө»- дегенім, Өрік

Өрікті ал теріп!

Өзің ғана жемей,

Өркенге бер бөліп,

« Өнер білім бұлағы,

Білім - өмір шырағы»

Мөп-мөлдір айна көл

Тап мұндай қайда көл

Құстары шулайды,

Сазаны тулайды.

Ү әрпі

Үстел берсең кіргенде,

Үлкен кісі есіктен,

Үлкен екен - демей ме?

Үйренген ғой бесіктен.

Үйрек десе бірінші

Үкі десе бірінші

Үміт десе бірінші

Үсен десе бірінші

Үтік десе бірінші

Үй десе де бірінші

Бұл әріпті қәнекей

Біреу айтып берсінші.

І әрпі

Кітап - білім бұлағы,

Білім - өмір шырағы.

Іргебай інген іздеген,

Ілгері кетті ізбенен.

Іші толған әріпке

Білімдегі жарық не?

Болашаққа жол ашар

Ол сүйікті Әліппе!

Әліппе

Һ әрпі

Ізетті қыз Гүлімжан:

• Отырған - деп,нұсқайды.

Орындығын ұсынған,

"Һ" әрпіне ұқсайды.

Қазақтың көне жерінде,

Айдаһар өмір сүріпті,

Патша боп көп жыл тұрыпты,

Күшсізді талай жалмапты.

Тіссізді талай қандапты...

Талай- талай қаһарман.

Жеңіспенен табысқан

Шыққан осы шаһардан.

ҮІ бөлім

Диктанттар жинағы

Ә әрпі.

Сөздік диктант

Әріп, дәптер, әтеш, әпке, әткеншек, әліппе, әже, дәрі,әке.

Көру диктант

Әсел әсем бе, Әсем әсем бе,

Әсем әсем бе, Әсел әсем бе?

Әпіндіше әкемнің,

Әкелді де әлгінде.

Әпкесінің әтірін

Әлек шашып әркімге.

Терме диктан.

Ешқашан, ешбір, ешкім, әрқайсысы, әрқилы, ешқайда, әркім,

ештеңе, ешқандай, әркез, ешқайда, әрбір, әртүрлі.

Ү әрпі

Сөздік диктант

Үйрек, үй, Үміт, гүл, үш, түлкі, сүлгі, сүт, түн, үн. (10 сөз)

Сөздік диктант

Үлкен,сүлгі,бұрыш, бүгін,ұқыпты,түн,бұлбұл, үрей,

үкі, ұйықтады. (10 сөз)

Терме диктант

(ү әрпі бар сөздерді теріп жаз)

Ұршық, үркек, ұн, үн, ұнтақ, үскір, мүсін,құс.

Шығармашылық диктан

( "Ү" әрпін қосып жаз)

Г...л, м...сін, ...йрек, ...скір, б...гін, ...міт, к...з.

І әрпі

Буындық диктант.

Іс, іс-кер, іш, іш-ті, ки-ді, ы-дыс, ме-йір-ім-ді, піс-ті, мұ-ға-лім, іл-ді.

Сөздік диктант

Берекелі, бейбітшілік, әңгіме, тәрбиеші, әнші. (5 сөз)

Терме диктант

("І" әрпі бар сөздерді көшіріп жаз)

Тәтті тағамдар. Үлгілі оқушы.Үлкен піл. Үміт тәртіпті оқушы.

Ұ әрпі

Сөздік диктант

Құс, жұмыс, ұзақ, шұжық, жұмыртқа, тұз (6 сөз)

Терме диктант

( "Ұ" әрпі бар сөздердің астын сыз)

Жаз.

Жаз келдi. Құстар ұшып келдi. Гүлдер, жидектер өсiп тұр. Мен терезелердi аштым, жудым. Жаз айлары өте сұлу.

Буындық диктант

Жұ-мырт-қа, ал-мұрт, құ-мырс-қа, ұ-зақ, ұр-шық (5 сөз)

Ө әрпі

Сөздік диктант

Өшіргіш, төрт, көмір, өрік, көз, сөз, өзен, көбелек, нөсер, өнер. (10 сөз)

Буындық диктант

Ө-шір-гіш, кө-бе-лек, сөз-дік, кө-кек, кө-ше, ө-зен. (6 сөз)

Терме диктан

«Ө»- дегенім, Өрік

Өрікті ал теріп!

Өзің ғана жемей,

Өркенге бер бөліп,

Қ әрпі

Сөдік диктант

Қасық, қасқыр, қауын, қаңтар, қарбыз, аққайын, қарағай, құс,

қаурсын, қайық. (10 сөз)

Сөздік диктант

Қармақ, қораз, құйын, қымыз, моншақ, тақпақ тұқым, құлыншақ,

құлақшын, тымақ, қуыршақ.

Терме диктант

Аязды келіп қыс

Алғашқы қар ұшты

Аппақ боп үстіміз

Ақ қырау жабысты.

Ң әрпі

Сөздік диктант

Таң, шаңсорғыш, жаңғақ, аңшы, жаңбыр (5 сөз)

Буындық диктант

Шаң-сор-ғыш, жаң-ғақ, аң-шы, қаң-тар, са-ңы-рау-құ-лақ,

шаң-ғы, жаң-быр (7 сөз)

Терме диктант

Қаңбақ, жаңғақ, аң, шың, жең,

Жаңбыр, қайың, таң, тың, сең -

Ң - нан сөз жоқ басталған -

Ң - үлестен бос қалған.

Ғ әрпі

Сөздік диктант

Ағаш, ғарышкер, шағала, қарға, сағат, таға, жаңғақ,

аға, балға, шалғы. (10 сөз)

Буындық диктант

А-ға-бай а-ға-сын,

А-ға-тай а-ға-сын!

А-ға деп ба-ға-лар,

А-ға-ның ба-ға-сын.

Терме диктант

Ғарышкерлер ғарышқа,

Байқоңырдан ұшады.

Қарсы алады тағы да,

Біздің елдің құшағы.

Һ әрпі

Сөздік диктант

Гауһар, шаһар, қаһарман, айдаһар, жиһаз ( 5 сөз)

Буындық диктант

ГАУ-ҺАР .ҚА-ҺАР.ША-ҺАР.

ЖИ-ҺАЗ. ҚА-ҺАР-МАН. ЖИ-ҺАЗ-ГЕР. (6 сөз)

Терме диктант

Талай- талай қаһарман.

Жеңіспенен табысқан

Шыққан осы шаһардан.

ҮІІ бөлім

Көрнекілік

әтеш - петух әже - бабушка

дәптер - тетрадь әріп - буква

күн - солнце сүт - молоко

гүл - цветок

ұя - гнездо бұлт - тучи

ұшақ - самолёт жұмыртқа - яйцо

ғарыш - космос ағаш - дерево

сағат - часы ғарышкер - космонавт

қоян - заяц қар - снег

қарбыз - арбуз қарындаш - карандаш

айдаһар - дракоша жиһаз - мебель

гауһар - бриллиант қаһарман - герой

ірімшік - сыр із - след

кірпі - ежик сүлгі - полотенцо

өрік - абрикос көз - глаза

төрт - четыре көл - озеро

шаңсорғыш - пылесос жаңғақ - орех

Аңшы - охотник тоңазытқыш - холодильник