Разработка вне классного мероприятия по родному (татарскому) языку и литературе

«Еллар аша, юллар аша…»

(Герой-шагыйрь, шагыйрь-патриот Фатих К2римне8 тууына 105 елга багышланган 2д2би-музыкаль композиция)

Кич2не8 барышы:

Талгын гына « Димд2 тудым, Димд2 1стем » 5ыры я8гырый.

1 алып баручы: Үзең турында уйлама

Илең турында уйла!

Илең турында уйласаң,

Гомерең озын була.

2 алып баручы: Милл2тебезне8 асыл уллары 32м кызлары элек-элект2н башкарган изге эшл2ре бел2н башка халыкларны да зур, игелекле гам2лл2рг2 эт2рг2н, аларга 1рн2к булган. Кайда гына туып, со8ыннан кайда гына барып чыкмасын, татар егетл2ре-кызлары 1з тамырларына х0рм2т бел2н караган. Андый изге затларны со8ыннан халкыбыз 1зе д2 онытмый, якты ист2лекл2рен кадерл2п саклый.

1 алып баручы: Фатих К2рим- татар поэзиясене8 1сешен я8а, югары д2р252г2 к1т2рг2н, милл2тебезне8, аны8 с1з с2нгатене8 й0з аклыгы булырлык мирас калдырган 2н2 шундый г1з2л затларны8 берсе

2алып баручы: Табигать кышкы йокыга талган, б0тен д0нья ак ш2лен ябынган чак… Башкортстанны8 искиткеч г1з2л т0б2ге ямьле Дим елгасы буена урнашкан Ает авылында 1909 елны8 9 гыйнваренд2 Фатих К2рим мулла гаил2сенд2 унберенче бала булып д0ньяга кил2. Кечкен2 Фатих Дим буенда 1ск2н, тугайларында 5ил2к 5ыйган, елгада балык тоткан…

7-8 яшьлек укучы авыл малае киемен2 киенеп, кармак-чиләк тотып с2хн2г2 чыга, «яр буена утыра, кармак сала, балык чирт2», «Димд2 тудым, Димд2 1стем» шигырен яттан с0йли.

1 алып баручы: Ф.К2рим заманы 0чен дини, укымышлы гаил2д2 1с2. «тисе «хм2тв2ли озак еллар м2др2с2л2рд2 белем ала, бай балаларыны8 аш-су 2зерл21чесе булып тамагын туйдыра. К1п вакыт д0нья гизеп й0ри. Динг2 ихлас ышана. Шул темага шигырьл2р, поэмалар яза. !зе га52еп д2р252д2 ачык 32м ки8 к18елле була. Яш2п килг2н т2ртипл2рне яратмый, байлыкка кызыкмый, ярлылыкны да хуп к1рми. Ул заманыны8 алдынгы кешесе булып танылган, ф2лс2фи фикер й0ртерг2 яраткан. Бу гаил2 намуслы хезм2т бел2н к0н к1р2. Абыйлары 1с2 т0ш1 бел2н кул арасына кер2 башлаганнар. Берсе кыш укып, 52й буе читт2 эшл2п кайта, 0ченчесе байга малайлыкка яллана, аннан со8 кара эшче була 32м шунда 1пк2 чире эл2ктер2. « 2тил2ре шуннан со8 1з эчен2 бикл2н2, б0тен эше м2четк2 барып кайтудан узмый. Т0рек- Балкан сугышы башлангач, мулла бераз 1зг2рг2нд2й була. Я8а тормышны ялганламый,якламый. Революцияд2н со8 0ч ел яш2г2ч, тома сукыраеп, муллалыктан баш тартмыйча, 1918 елны тыныч кына д0нья куя. Фатихка бу вакытта нибары 9 яшь була.

2 алып баручы: «нил2ре Г0лъямал да аз с1зле, тыйнак, у8ган хатын булган. Б0тен 0й м2ш2катьл2ре, йорт эшл2ре аны8 5илк2сен2 т0шк2н. Еш чирл2г2н. Шу8а карамастан, 32рвакыт к1т2ренке к18еллелек саклаган, эшне 5ырлап кына башкарган. Балалары да аны8 мо8лы тавышын ты8ларга ты8ларга яратканнар. Ф.К2римне8 2д2бият бел2н ныклап кызыксынуы 2тисе 1лг2ч башлана. Ул 32р к0нне, 2нисен елата-елата, аннан «Сак-Сок» б2етен укыта.

)зек с2хн2л2штер1. Кечкен2 малай 2нисене8 ит2генн2н тарткалый тарткалый:

- «ни, 2ни. Тагы бер кат кына укы инде Сак-Сокны…2ни, укы инде…

-Уф, Фатих, улым, я утыр инде…китап ала. (б2етт2н 0зекне 5ырлый)

-Я, улым…5ит2р…2н2 к0т1 кайта..малларны кертерг2 кир2к… Кичен укырмын.

1 алып баручы: Булачак шагыйрь шулай итеп 12 яшен2 кад2р туган авылнда яши, укый.1922 нче елда Ф.К2рим Б2л2б2й педагогия техникумыны8 2зерлек курсына кер2, монда ул ике ел у8ышлы гына ш0гыльл2н2. Ул чакта Казанда яш2г2н абыйсы Габдулла аны 1зе янына чакыра.1924 елда Казанга килг2ч, абыйсын Башкортстанга эшк2 к1чер2л2р. Шулай да ул Фатихны Н.К.Крупская исеменд2ге 1смерл2р йортына урнаштырырга 0лгер2. Ф.К2рим монда1925 нче елны8 к0зен2 кад2р т2рбиял2н2. 1929нчы елда Казанда %ир т0з1 эшл2ре техникумын т2мамлый. Шушы елларда аны8 беренче шигырьл2ре матбугатта басылып чыга. Татарстан китап н2шриятыны8 яшьл2р 32м балалар 2д2бияты б1легенд2 5ит2кчелек итк2н елларда канатланып кит2. «Яшь ленинчы» «Азат хатын», «Атака» газета-журналлары редакциял2ренд2 и5ат ит2.

Ике укучы"Ак к1г2рчен" шигырен яттан с0йлил2р.

2 алып баручы: Ф.К2рим кайбер шигырьл2рен 32м м2кал2л2рен «Кара малай» имзасы бел2н бастырып чыгара. «Х2зер сезне8 бел2н» исемле шигыре 1927 нче елда басыла. Балалар 0чен «Электр фонарьлары»,

«Улак бел2н еракка» хик2ял2ре, «Аучылар», «Гармунчы аю бел2н 5ырчы маймыл» 2киятл2ре бер-бер артлы д0нья к1р2.

1 алып баручы: 1931-33 елларда Армия сафларында хезм2т итеп кайта. Л2кин 1938нче елда Фатих К2рим кулга алына. Мулла улы буларак, имеш, ул сыйнфый к0р2шк2 зыян китерг2н- 1зене8 нинди катлам кешесе ик2нен яшереп, комсомолга керг2н, троцкистлар бел2н элемт2д2 торган. Бу вакытта а8а 2ле утыз яшь т2 тулмаган була. А8а аена бер м2рт2б2 гаил2сен2 хат язарга р0хс2т ит2л2р. Хатларны8 берсенд2 ул киная бел2н ген2 1зене8 кай тир2д2р2к утырганын х2б2р ит2. Шуннан со8 хатыны Кадрия, ике яшьлек кызы Л2йл2не ияртеп Казандагы т0рм2 янына килеп й0ри. Л2йл2 ««ти! Кайт инде! Тизр2к кайт!»- дип кычкыра. Фатих К2рим кызыны8 тавышын ишет2, к1з яшьл2рен2 буылып ты8лый… Югары суд аны ун елга т0рм2г2 ябылуга, биш елга гражданлык хокукларын чикл21г2 х0кем ит2. Аны Коми якларындагы т0рм2г2 5иб2р2л2р.

2 алып баручы: Шагыйрьне8 кызы Л2йл2 Каримова Ает авылыны8 зур кунагы. Очрашуларны8 берсенд2 ул 2тисе турында т1б2нд2гене с0йли: « Коми АССР-ны8 НКВД лагеренд2 тоткынлыкта булганда, бер т0ркем 2сирл2рне ватык баржага т0яп, салкын Ак ди8гезг2 чыгаралар. Баржага ут т0рт2л2р, 32м 2сирл2рне8 к1бесе суда батып 32лак була. Нибары ике 2сир ген2 й0зеп, ярга чыга ала. Шуларны8 берсе- Фатих К2рим була. Кечкен2д2н Дим суында коенып, яхшы й0з2 белг2нлеге коткара бу куркыныч 1лемн2н. Яш21 тел2ге, яш21 д2рте, гаил2сен2 к0чле м2х2бб2т а8а ихтыяр к0че бир2».

«К1зл2ре8не 1беп» спектакльн2н 0зек -видеоязма к1рс2тел2.

1 алып баручы: С0екле хатыны Кадрия гаделлек эзл2п, бер ш232рд2н икенчесен2 чаба, ирене8 гаепсез булуын исбат ит1 0чен к0р2ш2. Кави Н25ми, генерал Чанышев 32м башкалар шагыйрьне азат ит1л2рен сорап, органнарга хатлар язалар. Сугыш башлангач, Ф.К2рим 1зе д2, фронтка 5иб2р1л2рен сорап, гаризалар яза. Ни3аять,0ч елдан артык вакыт 1тк2ч, 1941 нче елда Казанга кайтарып, х0кем ясыйлар,32м 3 декабрьд2 азат ит2л2р. !зене8 т0рм2д2 какшаган с2лам2тлеген ныгытып та 0лгер2 алмый, бернич2 атнадан 1зе тел2п фронтка кит2.

2 алып баручы: Юлбасарлар таптый 5иребезне,

Ватан сугышына мин кит2м.

Мен2-балам.Син-2нк2се аны8,

Балабызны тотып ант ит2м.

Сине8 0чен, шушы балам 0чен,

Н2селем 0чен, Туган ил 0чен,

Мылтык тотып баскан 5иремн2н

Бер адым да артка чигенм2м…

1 алып баручы: Б2лки, со8гы тапкыр- к1рештек,

Кочаклаштык, озак 1бештек.

Сиз2 бала, карый к1зл2рем2:

«Сакла безне!»- ди ул к18еленн2н,

Ана к1кр2генн2н суырып алган

С0т тамчысы алсу ирененд2.

2 алып баручы: Шушы балам 0чен, сине8 0чен,

Н2селем 0чен, Туган ил 0чен,

Мылтык тотып баскан 5иремн2н

Бер адым да артка чигенм2м.

1 алып баручы: Ул башта гади солдат булып й0ри, аннары х2рби инженерлык курсларын т2мамлый. Укудан со8 аны К0нчыгыш Пруссияд2 барган сугыш операциял2ренд2 катнашырга взвод командиры итеп билгелил2р. Антына тугрыклы калып, дошманга каршы сугышта зур батырлыклар к1рс2т2. Сугыш д2вамында ике тапкыр яралана, л2кин алгы сафтан китми, д2валанып, тагын сугыш кырына ашыга. 1942 елның 19 апрелендә "хәбәрсез югалды" дигән язу килә, ләкин шул ук елның 1 маенда Фатих Кәрим Казанга кайта, ай ярым госпитальдә дәвалана. Шунда ул "Кыңгыраулы яшел гармун" поэмасын иҗат итә, күп кенә шигырьләрен язып газеталарга

2 алып баручы: Т0н. Окоп. Сугыш азга булса да тынып калган. К1пне к1рг2н соры шинель киг2н солдат автоматын янына куеп, окоп почмагына утырган. Й0зенд2 уйчанлык 32м тир2н сагыну. К2газь кис2кл2ренн2н 1зе текк2н куен д2фт2рен тезен2 куйган да нидер яза. В ак сиб2л2п яуган я8гыр да, ачы к0зге 5ил д2 авыр сугыштан со8 арыганлык та туктата алмый. Ул ут эченд2 д2, т0нн2рен д2 бертуктамый яза.

Солдат киеменд2 бер укучы с2хн2г2 чыгып утыра, таушалган блокнот чыгарып, нидер яза, «Сиб2ли д2 сиб2ли шигырен» яттан с0йли.

2 алып баручы "Мин рядовой солдат бу сугышта..." дип үз язмышын язган Фатих Кәрим Мәскәүдән Көнчыгыш Пруссиягә кадәр штык, мылтык белән генә түгел, каләме белән дә көрәшә-көрәшә сугышчан авыр юл уза. Соңгы сулышына кадәр батырларча көрәш2, хәрби батырлыклары өчен Кызыл Йолдыз ордены, 1 дәрәҗә Дан ордены, берничә медаль белән бүләкләнә.

Солдат киеменд2 бер укучы чыга, с2хн2 буйлап уйчан й0рештер2, т1мг2кк2 барып утыра, к2газь чыгарып яза башлый…«Пионерка Г0лч2ч2кк2 хат» поэмасыннан 0зекне кычкырып укый.

1 алып баручы Ямьле яз к0телг2н %и81 б2йр2мен алып кил2. Ф К2рим и5атында 5ырлар да бар. Кечкен2л2рг2 багышлап язган "Яз 5ит2" 5ырын безне8 м2кт2п укучылары яратып 5ырлыйлар.

"Яз 5ит2" 5ырын башкару.

Җиңү көненә санаулы гына атналар калганда хәлиткеч көрәштә яраланып,кече лейтенант, взвод командиры Фатих Кәрим батырларча һәлак була.

2 алып баручы Б2лки, бу хат со8гы хатым булыр,

И8 д23ш2тле утка кер2мен,

Шулай була калса, кояшны да

Б1ген со8гы тапкыр к1р2мен...

Мин сугышка керс2м,

Дошманымны8 й0р2ген2 т0з2п атамын

!зем 1лс2м, балаларым кала

Минем гомерем булып, Ватаным.

1 алып баручы Кала д0нья. Кала бар матурлык

Ал ч2ч2кл2р кала болында,

Ч2с2кл2рг2 т0ренеп эзем кала,

%ырым кала 1тк2н юлымда.

!л2м ик2н, 1кенечле т1гел

Бу 1лемне8 ми8а кил1е,

Б0ек 5ыр ул- б0ек ватан 0чен

Сугыш кырларында 1л1е.

2 алып баручы Бу 1945 елның 19 февраль көне була. Дуслары-көрәштәшләре пулядан теткәләнгән шинелен шигырь дәфтәрләрен, хатларын һәм итеген Казанга җибәрәләр. Бу әйберләрне язучылар дәүләт музеена бирәләр. Дәүләт музеенда янгын чыгып бик күп кыйммәтле экспонатларны харап итә. Бу вакытта Фатих Кәримнең шинелен Ленинградка җибәргән булалар, шулай ул исән кала.

Укучылар коллективы " Соры шинелем" ,"Сапер", "Сугыш кырында" "Сагыну 5ыры","%ырла кояшка карап", "К18ел кошым" шигырьл2рен яттан с0йлил2р.

1 алып баручы Казанда Фатих Кәримгә аталган, ләкин ачылып укылмаган хат яши. Бу хатны шагыйрьнең хатыны Кадрия язган. Ләкин Фатих Кәрим хатны укырга өлгерми, 1945 нче елның 19 февралендә батырларча һәлак була, хат кире кайта. Хатны Кадрия ханым үзе ачып укымый, ә гомере буе саклый, үлер алдыннан кызы Ләйләгә биреп калдыра. Ләйлә дә хатны ачмаган. Сер булып калсын дигән. Татар халык шагыйре Ренат Харис шагыйрьгә багышлап "Кадрия" поэмасын иҗат иткән. Бу поэмада хатның язмышы турында сүз бара.

Ренат Харис "Ачылмаган хат" шигырен экранда к1рс2т1.

1 алып баручы Кыз бала әтисенә охшаса, бәхетле була, дигәннәр борынгылар. Фатих Кәримнең кечкенә кызы Ләйлә дә әтисенә охшаган була. Үз гомерендә 2 генә тапкыр күреп калган әтисенә мәхәббәте гомер буе җанын җылыткан аның. Ләйлә 5 яшьтән апасы ада белән укырга керә. Икесе дә бик мәктәпне гел 5ле билгеләренә тәмамлыйлар. Ада институтка керә, физмат тәмамлый, танылган галимнәр белән фәнни эш башкара. Ләкин гомере генә кыска була. Ләйлә исә университетка филология факультетына керә, ләкин укуын ташлый, заводка эшкә керә. Башта монтажчы, аннан мастер, партоешма секретаре була. Улы белән берничә тапкыр әтисенең каберенә дә сәяхәт кылган ул. Әтисе белән горурланып, аның иҗатына сокланып яши ул.

" Фатих Карим: рассказ дочери" диг2н видеоязмадан 0зек к1рс2тел2.

2алып баручы Фатих Кәримнең гәүдәсе Көнчыгыш Пруссиядәге Кенигсберг шәһәре янына күмелә. Соңрак,1955 нче елда ул Победа исемле авылның паркына туганнар каберлегенә күчереп җирләнә. Ә 1966 нчы елда литвалылар 11 кеше бергә күмелгән каберлекне ачалар һәм бер сугышчының шинельсез икәнен күрәләр, бу- Фатих Кәрим була. Аларны Багратионовск шәһәре янындагы туганнар каберенә күчерәләр. Анда мемориал ачыла. Шагыйрьнең кызы Ләйлә анда еш кунак була. Ә 2007 нче елның сентябрь аенда Фатих Кәримгә бу шәһәрдә һәйкәл ачылды . Анда кызы Ләйлә дә катнаша.

«Разведчик язмалары» 2с2ренн2н 0зек.Солдат киеменд2 ике укучы, автомат асып, ч1г2л2п с2хн2г2 чыгалар, агач арасына посып, бинокльд2н тир2-якны к1з2т2л2р:

-М2, 2к2, эче8, эче8…(фляжка суза)

- Я, Акморат, нил2р к1р2се8 анда?

- Урман буенда кечкен2 бер авыл…)ч-д1рт метрлар чамасы урман эченд2 зур гына юл булса кир2к…Ящиклар т0ялг2н й0к машиналары урман эчен2 1т2л2р…Бущ машиналар кире кайталар….

- Кая илт2л2р мик2н алар, 2к2?

- Тагын нил2р к1р2се8, Акморат?

-Авылда тынлык, беркем д2 к1ренми. Ара-тир2 кешел2р й0рештер2. М2з2к, 2к2, бер бала-чага й0рг2не д2 к1ренми. «-2-2н2, теге урман янындагы йорт ихатасында бер хатын к0нозынына 0йг2 кереп-чыгып й0ри… Утын кисте… Мор5асыннан т0тен чыга башлады…

(Бераз тын гына яталар..)

-Я, Акморат, кузгалабызмы?

- К0т2 т0шс2к, яхшы булмасмы?

(тын гына яталар, автоматларын чистартып алалар, Акморат ипт2шене8 5илк2сен2 сугып ала)

-№а, 2к2, башларымыз гына ис2н булсын, туып-1ск2н 5ирл2рг2 кайтырмыз, биермез, кушырдай кызлар кочармыз, аларны8 ак кулларыннан алып, татлы ш2раблар эч2рмез. Сез шу8ар ризамы? (кулын тота)

-Сезне8 татар кызлары кушырайлармы?…»ййй, безне8 колхоздагы т0рекм2н кызлары….(агач ботагын кулы бел2н чак кына к1т2р2 д2, тир2-якка карап):

-Вакыт! Юлымызда булыйк! Бу кара8гы т0нд2 юлымыз ак булсын. Моратларымызга ирешик…

-«йд2, кузгалдык…(автоматларын аркаларына асып, ч1г2л2п чыгып кит2л2р).

1 нче укучы Фатих Кәримнең гомере кыска, ә иҗаты озын булды. Авыр шартларда, окопларда әдип 5 поэма, 2 повесть,1 пьеса һәм 150гә якын җыр,шигырьләр иҗат итте. Сугышта к1рс2тк2н батырлыклары 0чен яугир шагыйрь- фронтовик Кызыл Йолдыз ордены, 1д2р252д2ге Б0ек Ватан сугышы герое ордены 1лг2нн2н со8 бирелг2н.

Бу бөек исемне безнең татар халкы онытмый. Башкортстан Республикасы Бишб1л2к районы Ает авылында Фатих К2рим туып-1ск2н йорт урынында б1генге к0нд2 музей ачылган, авыл урамы, авыл м2кт2бе аны8 исемен й0рт2, Б2л2б2й педагогия училищесында мемориаль эленг2н, Казан ш232ре урамнарыны8 берсен2 аны8 исеме бирелг2н. Фатих К2рим исеменд2ге 2д2би премия булдырылган.

2 нче укучы Быел к0зге каникул вакытында без укучылар 32м татар теле укытучылары Ает авылына юл алдык. Якташыбыз буларак,шагыйрьне8 и5аты, тормышы безне ныграк кызыксындырды, 1з к1зл2ребез бел2н к1р2се килде. Бу с2ях2тт2н бик к2нагать калдык. Фатих К2рим турында бик кызганычлы ист2лекл2р с0йл2де безг2 музей 5ит2кчесе Хафизова Р2йс2 апа, Туймазы укучыларын кунакка чакырды. Ает авылыны8 урта м2кт2бенд2 елны8-елында "К2рим укулары" 1тк2рел2, укытучылары безне8 д2 катнашуыбызны тел2п калдылар.

!зебезне8 Ает авылына экскурсия-видеоязма к1рс2тел2.