Учителю
Казахский язык и литература на тему Махамбет

Казахский язык и литература на тему Махамбет

Автор публикации: Карменова Г.Н.

Дата публикации: 13.11.2016

Краткое описание:

предварительный просмотр материала

«№3 жалпы орта білім беретін мектеп-кешені» КММ

Келісемін: Бекітемін:

Мектеп директорының Мектеп директоры

оқу-тәрбие ісі жөніндегі

орынбасары .................... Н.Ахметкалиев

...................... С.С.Оспанова

« » қараша 2016 ж. « » қараша 2016 ж.

Кіріктірілген сабақ

Тақырыбы: Махамбет - дауылпаз ақын.

«Арқаның қызыл изені» өлеңі

Күні: 25.11.2016 жыл

Сынып: 9 «Б»

Ауысым 1

Кабинет:

Сабақ реті:

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Карменова Галина Нураждаровна

Музыка пәнінің мұғалімі Санатов Нұрзат Романұлы

Сынып 9 «Б»

Қатысқандар:

Мерзімі

25.11.2016 жыл

Сабақтың тақырыбы:

Махамбет - дауылпаз ақын. ****

«Арқаның қызыл изені» өлеңі ****

Жалпы мақсаты

Махамбет Өтемісұлының шығармаларының зерттелуін, тарихи тұлға, күйші екенін оқушылар өз бетімен зерттеп, зерделей отырып, ізденіс нәтижесін сабақта ашып көрсету, «Арқаның қызыл изені» өлеңінің мазмұнымен танысып, тақырыбы мен идеясын, көркемдік ерекшелігін аша отырып, өлең құрлысына талдау.

Білімділік

Махамбет поэзиясындағы ойсыл қара түлігінің ер- азамат образы арқылы берілуін өлең жолымен дәлелдеу, тіл көркемдігіне тоқталу, өлең құрлысына талдап, шығармашылығын сурет арқылы беру, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық

Көркем тілмен сөйлеуге, өз ойларын еркін жеткізуге дағдыландыру, әдебиет пен тарих үндестігін табуда оқушылардың зерттеушілік қабілеттерін дамыту;

Тәрбиелік:

Елін, жерін сүйе білген Махамбеттің қасиетін оқушы бойына сіңіру. Өлеңдері арқылы туған жерге деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу.

Сілтеме

Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесі, 9 -сыныпқа арналған оқулық, С.Ч.Тұрсынғалиев, Г.Р.Бәкенова Арман ПВ 2013 ж

Күтілетін нәтиже

Махамбет өлеңдерінің мазмұнымен танысып, тақырып бойынша өз пікірін білдіреді. Алған білімі мен дағдыларын түрлі өмірлік жағдайда әлеуметтенуде қолдануға бағытталады. Топ пікірін тыңдайды. Топта жұмыс істеу арқылы оқушылардың коммуникативті дағдылары қалыптасады

Азаттық жолында мерт болған тарихи тұлғаның өршілдік, қайсарлық, ақындық бейнесін таниды, Оқушылардың сыни ойлауы дамып, басқалардың көзқарасын сыйлауға дағдыланады.Тақырыпты талқылауға белсенділікпен қатысады.

Негізгі идясы

Табиғатында ақындық, батырлық, күйшілік өнер де қатар өрбіген Махамбеттің батыл әрекеті бүгінгі ұрпаққа үлгі.

Сабақта қолданылатын әдіс-тәсілдер

Сыни тұрғыдан ойлау, диалогтік оқыту, интерактивті әдіс, ой қозғау, мағынаны тану, талдау жасау, өз пікірін қорғау, мәнерлеп өлең оқу, сұрақ - жауап;

Тапсырмалар

Махамбет туралы материал жинақтау, сурет салу;

Сабақтың түрі

Шығармашылық ізденіс, зерттеу сабағы

Көрнекілігі

Махамбет туралы қосымша материалдар, формат қағаз, маркер интербелсенді тақта, суреттер, кеспелер, тірек - сызба

Ресурстар

М.Өтемісұлы өміріне байланысты деректі фильм, сабаққа байланысты слайдтар, топтық жұмыстарға арналған тапсырмалар, постер

Пәнаралық байланыс

Қазақ тілі, тарих, бейнелеу, саз өнері;

Ақпарат көзі

Интернет материалдары, кітапханамен байланыс.

Сабақ кезеңдері

Мұғалімнің іс-әрекеті

Оқушының іс-әрекеті

І. Ұйымдастыру

2 мин

Қызығушылықты ояту

Оқушылармен сәлемдесу. (бас изеу- отырады) Қайырлы күн, құрметті семинар қонақтары! Біздің сабағымызға хош келдіңіздер!

Сабақта кім жоқ?

Психологиялық ахуал қалыптастыру. (баяу күй ойнау)

Бұл дүниенің жүзінде

Айдан көркем нәрсе жоқ,

Түнде бар да күндіз жоқ,

Күннен көркем нәрсе жоқ

Күндіз бар да түнде жоқ.

Өлең қалай аталады?
Өлең кімдікі?
Ақын неліктен өзін жалғыз сезінеді?

Оқушылар өздері таңдаған фигуралар бойынша топқа бөлініп отырады, топ жетекшісін сайлап алады.

ІІ. Үй тапсырмасы. 10 мин

Музыка

І. Топ. Ғалымдар. «Махамбет позиясының ерекшелігі, зерттелуі» тақырыбына үйге берілген ізденіс-жобаны қорғайық. (5 мин 2 оқушы)

2. Қандай сұрақтарың бар?

Екінші топ шығады.Әуен қосылады. Күй «Қайран, Нарын»

-Қандай шығарма орындалды? Неге күйді тыңдадық? Кімнің күйі қандай күй? Күй өнері туралы қысқаша айту. Сазгерлер тобы Махамбетті күйші ретінде сіздерге таныстырады.

ІІ топ. Сазгерлер. (5 мин 2 оқушы) «Махамбет- күйші» «Жұмыр қылыш» күйінің шығу тарихын қорғау. Махамбеттің бір қыры күйшілік өнері. Күйлерін атау.

Сергіту сәт. Махамбеттің «Өкініш» күйі орындалады (1 мин )

Оқушылар топқа бөлініп отырады.

ІІІ. Жаңа сабақ.

Дәптермен жұмыс.

«Арқаның қызыл изені» өлеңі 1. (Тізбектей оқу 1 мин) өлеңді талдау. Изен деген не? Қызыл изен сөзіне түсінік беру. 2. Тыңдалым. видео көрсету.

Өлеңді талдау. (3 минут)

Дәптерге күнді, тақырыпты жазу,

1.Ақын бұл өлеңі туралы не айтпақ болды?

Өлең құрлысына талдау.

І топ Арқаның қызыл изені 5 тармағын

ІІ топ Бір сынаған жаманды 5 тармағын

Өлеңнің тақырыбы-
Идеясы -
Жанры -
Лирикасы -
Кейіпкері -
Өлең құрылысы:

А. Шумақ -

Б. Тармақ

В. Бунақ

Г. Буын -

Д. Ұйқас -

Тілі -

Оқулықпен жұмыс.

Оқулықтан өлеңді оқиды.

Ақынның айтпақ ойын түсіндіреді, пікірлерін білдіреді.

Мағынаны тану

Миға шабуыл.

Постер қорғату (музыка ойнап тұрады.)

Нұрзат мұғалім видеофильм- оркестр арқылы бір күй тыңдату. Қандай күй орындалды? Астана басқа үлкен сахналарда, басқа мемлекеттерде Махамбет шығармашылығы туралы кысқа мағлұмат. 1м

Бүгін. 5

Ертең. 5 Санатов. Махамбеттің аты өшпейтініне сенім мол. Өйткені оған арналған ....... жеткілікті. Сендердің шығармашылық жұмыстарыңа ықпалын тигізетін күй не ән орындалсын. Махамбетке арналған. 1м

Постер қорғайды.

Білімді жинақтау

«Халық намысын оятқан Исатайдың батырлығы ма, әлде Махамбеттің ақындығы ма?»

Эссе жазу 7 минут 1 мин қорғау.

Өз ойларын жинақтап дәптерге жазады.

Рефлексия 2

Бүгінгі сабақ ұнады ма?

Не қиын болды?

Не үйрендім?

Кесте бойынша пікірлерін жазады

Бағалау 1

Көшбасшының бағалау парағына бағалауы.

Қорытынды бағаны айтады

Үйге тапсырма 1

Эссені үйден аяқтау.
«Арқаның қызыл изені» өлеңінен

І. Топ алғашқы 4 шумақ

ІІ топ келесі 4 шумағын жаттап келу.

Күнделікке жазып алады.

Сынып 9 «Б»

Қатысқандар:

Мерзімі

25.11.2016 жыл

Сабақтың тақырыбы:

Махамбет - дауылпаз ақын. ****

«Арқаның қызыл изені» өлеңі ****

Жалпы мақсаты

Білімділік

Дамытушылық

Тәрбиелік:

Сілтеме

Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесі, 9 -сыныпқа арналған оқулық, С.Ч.Тұрсынғалиев, Г.Р.Бәкенова Арман ПВ 2013 ж

Күтілетін нәтиже

Негізгі идясы

Сабақта қолданылатын әдіс-тәсілдер

Тапсырмалар

Махамбет туралы материал жинақтау, сурет салу;

Сабақтың түрі

Шығармашылық ізденіс, зерттеу сабағы

Көрнекілігі

Ресурстар

Пәнаралық байланыс

Қазақ тілі, тарих, бейнелеу, саз өнері;

Ақпарат көзі

Интернет материалдары, кітапханамен байланыс.

Сабақ кезеңдері

Мұғалімнің іс-әрекеті

Оқушының іс-әрекеті

І. Ұйымдастыру

2 мин

Қызығушылықты ояту

Сабақта кім жоқ?

Психологиялық ахуал қалыптастыру. (аяу күй ойнау)

Бұл дүниенің жүзінде Айдан көркем нәрсе жоқ,

Түнде бар да күндіз жоқ, Күннен көркем нәрсе жоқ Күндіз бар да түнде жоқ. Аты қалай аталады? «Жалғыздық» Өлең кімдікі? Махамбет. Ақын неліктен өзін жалғыз сезінеді? Мазмұнын сұрау. «Махамбет позиясының ерекшелігі, зерттелуі» тақырыбына үйге берілен ізденіс - жоба тапсырмасын қорғауға шығайық.

Оқушылар өздері таңдаған фигуралар бойынша топқа бөлініп отырады, топ жетекшісін сайлап алады.

ІІ. Үй тапсырмасы. 10 мин

Музыка

І. Топ. Ғалымдар. (5 мин 2-3 оқушы) «Махамбет позиясының ерекшелігі, зерттелуі» туралы жобаларын қорғайды. Аяулым Ақсәуле, Диана,

Қандай сұрақтарың бар?

Әуен қосылады Екінші топ шығады.

-Қандай шығарма орындалды? Неге күйді тыңдадық? Кімнің күйі қандай күй? Саз өнері. Күй туралы қысқаша айту.

Сазгерлер тобы Махамбетті күйші ретінде сіздерге таныстырады.

ІІ топ. Сазгерлер. (5 мин 3 оқушы) «Махамбет- күйші» Махамбеттің бір қыры күйшілік өнері. Күйлерін атау. «Жұмыр қылыш» күйінің шығу тарихын қорғау.

Сергіту сәті Махамбеттің «Өкініш» күйі орындалады (1 мин )

Оқушылар топтастырады.

ІІІ. Жаңа сабақ.

Дәптермен жұмыс.

«Арқаның қызыл изені» өлеңі (Тізбектей оқу 1 мин) өлеңді талдау. Изен деген не? 1 минут

Қызыл изен сөзіне түсінік беру. Изен - тамыры мықты, құрғақшылыққа өте төзімді, сабағы қызғылт түсті, жапырақтары өте ұсақ, шөл және шөлейт жерлерде өседі. Малдың тыныс алу мүшелерінің ауруларын емдеу үшін қолданылатын дәрілік өсімдік. Жас өскіні тағамға, емге, сыпырғыш жасауға пайдаланылады Изен шөбі - қыста қойға, жылқыға таптырмайтын азық. (Видео көру) Әрбір қазақ көрсе екен.

Өлеңді талдау. (3 минут) Бір оқушы мәнерлеп оқып береді. 1 минут

1.Ақын бұл өлеңі туралы не айтпақ болды?

(Адам бойында кездесетін қасиет адамгершілік, елді жерінен айырғандағы халықтың күйзелісін, ащы шындықты айтады. Елінен, жерінен айырылып, қуғын көрген ақын ер-ағайынның сыйластығы тіршілігінде, өлген соң сыйласпайтынын ескертеді. Ел -жер тағдыры, оның салмағы, оны жеңілдету жолындағы ақынның ойы, болмысы мен мінезін танимыз.)

Дәптерге күнді, тақырыпты жазу,

Өлең құрлысына талдау. (5 мин)

І топ Арқаның қызыл изені 5 тармағын

ІІ топ Бір сынаған жаманды 5 тармағын

Өлеңнің тақырыбы- елге, ерге, жердің қасиетіне, елсіз ер қаңғып қалған шақта, аңсау, мұды елді- мұңсыз ел
Идеясы - адамгершілік пен ардан аттамау, ата қонысты сақтау
Жанры - поэзия
Лирикасы - азаматтық лирика
Кейіпкері - ақынның өзі
Өлең құрылысы:

А. Шумақ - 8

Б. Тармақ -32

В. Бунақ 2

Г. Буын - 7-8-10-12 (аралас буын)

Д. Ұйқас - аралас

Тілі -эпитет,

аңырап қалған шақ, елсіз қаңғып қалған шақ, Ащының бойы көк тоғай, балдағы -алтын, ақ болат -эпитет, құм құйылсын көзіңе ауыспалы мағына

Оқулықпен жұмыс.

Оқулықтан өлеңді оқиды.

Ақынның айтпақ ойын түсіндіреді, пікірлерін білдіреді.

Мағынаны тану

Миға шабуыл.

Постер қорғату (музыка ойнап тұрады.) не білдім? Түсіндім, Қалай қолданам, Талдау, Жинақтау нақты ұсыныс болғаны шарт, Қалай жасау керек?»

Бүгін. Күн суретін салу Махамбеттің күйін оркестр орындауында. Мен өмір сүрген қоғамда Махамбеттің күйлері дамыған, гүлденіп келе жатқан қоғамның рухын көтеретін. Атамекеніне оралған қандастар қазақ өнерін таза сап күйінде бізге жеткізіп жатыр. Махамбетті тек ғана біздер зерттеп жатқан жоқ екенбіз шетелдер де қызығушылық танытып жатса ұлт мақтанышы. (Ресей,

Ертең. Жұлдыз салу Ұлттық рухты оятады. Намысты қайрайды. Өміршеңдігін жоймайды. Ел экономикасын одан әрі жетілдіру, дамыту үшін қазақи қаны атойлап тұрған ұрпақтың жігерін жанып, намысын қамшылары да сөзсіз.

Білімді, саналы ұрпақ өсіру, ата- бабамыз айтып кеткен «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған» заман болса; бейбіт, тату- тәтті өмір сүру

Санатов. Махамбеттің аты өшпейтініне сенім мол. Өйткені оған арналған ....... жеткілікті. Сендердің шығармашылық жұмыстарыңа ықпалын тигізетін күй не ән орындалсын. Махамбетке арналған.

Постер қорғайды.

Білімді жинақтау

«Халық намысын оятқан Исатайдың батырлығы ма, әлде Махамбеттің ақындығы ма?» Эссе жазу 5 минут 1 мин қорғау.

Өз ойларын жинақтап дәптерге жазады.

Рефлексия 2

Бүгінгі сабақ ұнады ма?

Не қиын болды?

Не үйрендім?

Кесте бойынша пікірлерін жазады

Бағалау 1

Көшбасшының бағалау парағына бағалауы.

Қорытынды бағаны айтады

Үйге тапсырма

Эссені үйден аяқтау
Өлеңді І. Топ алғашқы 4 шумақ

ІІ топ келесі 4 шумағын жаттап келу.

Күнделікке жазып алады.

Сатып алу. №3 формат 2 шт, Маркер (қызыл қара көк жасыл) 8 шт; бағалау парағын дайындау,

Мұғалімнің қорытынды сөзі. «Махамбет- ұлттық тұлға, оның батырлығын, ақындығын, күйшілігін, азаттық жолындағы күрескерлігін болашақ ұрпақтың санасына сіңетіндей

етіп кеңірек дәріптеу керек» Н.Ә.Назарбаев.

Бағалау парағыОқушылардың

аты жөні

Үй тапсырмасы

(Білу)

Түсіну

Қолдану

Талдау

Жинақтау

Мұғалімнің қорытынды бағасы

«Арқаның қызыл изені

Басы күрдек, түбі арал

Қыдырып шалар аруана

Кәрісі кімнің жоқ болса,

Жасы болар дуана.

Бір сынаған жаманды,

Екіншідей сынама.

Тіріде сыйласпаған ағайын,

Құм құйылсын көзіңе,

Өлгенде бекер жылама.

Біздерден ақыл сұрама.

Көшер еді-ау біздің ел

Сонау Еділден бергі тұрған жер дейін,

Қонар еді-ау біздің ел

Арқада қоныс шөлдейін.

Нұралыдан қалған көп тентек,

Бүлдірмегей еді елімді

Лашын құс, бүркіт шайқаған шілдейін.

Ащының бойы көк тоғай,

Жайламас еді біздің ел

Жері жаман сусыз деп,

Жабыдан айғыр салмады.

Баласы оның сынсыз деп,

Базарға сатсаң пұлсыз деп,

Балдағы алтын ақ болат

Асынбас еді біздің батырлар,

Көкпен де сауыр қынсыз деп.

Ен қабыланын жөнелтіп,

Елсізде қаңғып қалған шақ,

Кім айтады бізді мұңсыз деп?!

1. Әдеби жанрлар туралы. 2. Өлең деген не? 3. Өлең құрылысы.

4. Шумақ туралы. 5. Ұйқас түрлері. 6. Тармақ. 7. Бунақ жайында. 8. Буын саны.

І. Әдеби жанрлар поэзия, проза және драма болып үшке бөлінеді. Поэзияға өлең, баллада, поэма, хисса - дастан және рубаилар жатады.

Өлең - белгілі бір тақырыпқа арналған, 10 - 15 шумақтан аспайтын, ырғағы мен ұйқасы бар шағын поэтикалық шығарма.

Жалпы кез - келген шығармада ең алдымен тақырып болады. Шығарманың иесі сан - алуан ойларының ішінен біреуін ғана негізгі ойының қазығы етеді. Сол ой шығарманың тақырыбы болып табылады. Тақырып әр түрлі болады. Мысалы, туған жер, Отан, табиғат, махаббат, т. б. болуы мүмкін.

ІІ. Өлең - көптеген компоненттерден құралатын біртұтас шығарма. Сол көптеген бөлшектердің бірі - шумақ.

Шумақ - кемінде төрт жолдан (кей жағдайда екі немесе алты) құралып, аяқталған синтаксистік біртұтас ойды білдіретін өлең бөлшегі. Мысалы:

Қалаул(ы) ақын бола алдым ба,

Қалың қауым күнде тыңдар!

Аңқылдаған ел алдында,

Азаматтық міндетім бар.

(Қ. Мырза Әли. «Парыз»)

ІІІ. Ұйқас - өлең жолдарын біріктіріп, белгілі бір үйлесімде ұстап тұратын өлең бірлігі. Ұйқас болуы үшін өлең кемінде екі жолдан тұруы керек. Мысалы:

Ана тілің - арың бұл, - а

Ұятың боп тұр бетте. - б

Өзге тілдің бәрін біл,- а

Өз тіліңді құрметте! - б

Ұйқас түрлері

Қара өлең ұйқасы Шұбыртпалы ұйқас Кезекті ұйқас

----------------------- а ------------------------ а --------------------- а

----------------------- а ------------------------ а --------------------- б

----------------------- б ------------------------ а --------------------- а

----------------------- а ------------------------ а --------------------- б

Шалыс ұйқас Егіз ұйқас

---------------------- а ----------------------- а

---------------------- б ----------------------- а

---------------------- в ----------------------- б

---------------------- б ----------------------- б

ІҮ. Өлең шумағының тағы бір бөлшегі - тармақ. Тармақ деп өлеңнің әрбір жолын айтады. Тармақ бунаққа, бунақ буынға бөлінеді.

Ү. Бунақ өлеңдегі ырғаққа байланысты болады. Ал ырғақ буын санына тікелей бағынышты болады

1 топ. Ғалымдар.

Тақырыбы: «Махамбет позиясының ерекшелігі, зерттелуі» жоба

Мақсаты:

Махамбет поэзиясының өзіне дейінгі дәуірдегі поэзия үлгілерімен байланысы;

Махамбет поэзиясы тілінің айшықтары;

Махамбет жырларының ұлттық мұраты: «Азаттық. Тәуелсіздік. Мәңгілік ел»

Міндеті: Махамбет поэзиясының зерттелуіне ықпал еткен ғалымдар еңбегінің мәнін ұғынып талдау, ізденіс жұмыстарының нәтижесін зерделеп баяндай білу дағдыларын, шығармалық ізденістерін дамыту;

Ұлттық құндылықтың қайнар көзін таба білуге, өмірде қолдана білуге тәрбиелеу;

Күтілетін нәтиже: Махамбеттің ақындық, батырлық, күйшілік өнерімен қоғам дамуына елдіктің, тәуелсіздіктің дара жолын айқындап бергенін шығармалары арқылы біледі. Өз ойын жүйелі жеткізе алатын, ізденімпаз зерттеуші тұлға қалыптасады.

Сипаттамасы: Ақын өлеңдерінде тарихи шындықты, сол қалпында суреттейді, оған өзінің көзқарасын, қатысын, оны қалай сезінгенін көрсетеді.

Зерттеу жұмысының өзектілігі: Махамбет поэзиясы өткен заман шындығын, әлеуметтік сипатын, ұлттық болмысты танытатын этнолингвистика тұрғысынан

өзекті мәселелердің бірі болса; 2- ден «ұлттық идея», «намыс», «ерлік», «ақиқат», «өршіл рух», «елім, жерім» деген ұғымдарды айшықтай түсетін және солардың бәрін көркем бейне, астарлы ой, үстеме мағына негізінде таныта білген Махамбет ақынның шығармашылығын зерттеу -ұлттық дүниетанымды зерттеу деген сөз.

Зерттеу нысаны: Махамбет ақынның танымдық сипатын ерекшелейтін поэзиясы.

Зерттеу әдістері: Жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне орай түсіндіру, салыстыру, талдау;

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Махамбет поэзиясының басты нысаны үгіт-насихат, Махамбеттің негізгі ерекшелігі - оның сегіз қырлы, бір сырлы, еркін әрекетімен саяси үгітті қолдануының заңдылығы.

Түйінді ой: Махамбет...Махамбет...

Білмеймін жел ме, сел ме,

Жыр да онымен бір тұлға теңесер ме?

Әділетсіз дүниенің қабырғасын,

Махамбетше сөгер жан кездесер ме? (Ф.Оңғарсынова)

Әдебиеттер тізімі:

Қ. Өмірәлиев «Махамбет поэзиясының өзіне дейінгі поэзия үлгісімен байланысы»

Қ. Өмірәлиев ХҮ - ХІХ ғ. Қазақ поэзиясының тілі. 1965ж.

К. МЫрзағалиева «Махамбет тілінің айшықтары»

«Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы 2005 жыл №6, 40-42- бет;

«Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы 2016 жыл №9, 17-22- бет

«Азаттық. Тәуелсіздік. Мәңгілік ел» ұғымын жас ұрпақ бойына сеуіп кеткен бір тамшы ақиқат шындық. Ақиқат жолы ауыр, бірақ одан бет бұрар ұрпақ өсіп жетілсе, тәуелсіздігімізді баянды болуы неғайбыл, сондықтан Махамбет шығармалары бізді жігерлендіріп, рухтандырады. Ұлттық намысымызды нығайтып, жарқын өмір сүруімізге жол сілтейді.

Этнолингвистика - этностың болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасқан рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы саласы.

Сабақтың эпиграфы: Махамбет...Махамбет...

Білмеймін жел ме, сел ме,

Жыр да онымен бір тұлға теңесер ме?

Әділетсіз дүниенің қабырғасын,

Махамбетше сөгер жан кездесер ме? (Ф.Оңғарсынова)

№2

Қазақ әдебиеті

Тексерген: С.С.Оспанова

Сынып 9 «Б»

Қатысқандар:

Мерзімі

25.11.2016 жыл

Сабақтың тақырыбы:

Махамбет - дауылпаз ақын. «Арқаның қызыл изені»

Жалпы мақсаты

Білімділік

Дамытушылық

Тәрбиелік:

Сілтеме

Қазақ әдебиеті оқыту әдістемесі, 9 -сыныпқа арналған оқулық, С.Ч.Тұрсынғалиев, Г.Р.Бәкенова Арман ПВ 2013 ж

Күтілетін нәтиже

Махамбет өлеңдерінің мазмұнымен танысып, тақырып бойынша алған біліміне пікір айтып, өз пікірін білдіреді. Топ пікірін тыңдайды. Топта, жұпта жұмыс істеу арқылы оқушылардың коммуникативті дағдылары қалыптасады Алған білімі мен дағдыларын түрлі өмірлік жағдайда әлеуметтенуде қолдануға бағытталады. Азаттық жолында мерт болған тарихи тұлғаның өршілдік, қайсарлық, ақындық бейнесін таниды, Оқушылардың сыни ойлауы дамып, басқалардың көзқарасын сыйлауға дағдыланады.Тақырыпты талқылауға белсенділікпен қатысады.

Негізгі идясы

Сабақта қолданылатын әдіс-тәсілдер

Сыни тұрғыдан ойлау, диалогтік оқыту, интерактивті әдіс, ой қозғау, мағынаны тану, талдау жасау, өз пікірін қорғау, мәнерлеп өлең оқу, сұрақ - жауап

Тапсырмалар

Махамбет туралы материал жинақтау, сурет салу;

Сабақтың түрі

Шығармашылық ізденіс, зерттеу сабағы

Көрнекілігі

Ресурстар

Пәнаралық байланыс

Қазақ тілі, тарих, бейнелеу, саз өнері;

Ақпарат көзі

Интернет материалдары, кітапханамен байланыс.

Сабақ кезеңдері

Мұғалімнің іс-әрекеті

Оқушының іс-әрекеті

І. Ұйымдастыру

Оқушылармен сәлемдесу. ( бас изеу- отырады) Сабаққа даярлығын тексеру. Сабақта кім жоқ?

Қайырлы күн, құрметті семинар қонақтары! Біздің сабағымызға хош келдіңіздер!

Психологиялық ахуал қалыптастыру. Оқушылардан ортаға шығуларың өтінемін. Оқушылар ортағы шығып бір- біріне тілек айтады. өздері қалаған фигураларды таңдап алып, орындарына отырады. (ұшбұрыш, төртбұрыш, дөңгелек түстері бірдей)

Оқушылар өздері таңдаған фигуралар бойынша топқа бөлініп отырады, топ жетекшісін сайлап алады.

ІІ. Үй тапсырмасы. 10 мин

Миға шабуыл. Қызығушылықты ояту

Микрофон әдісі арқылы «Ақынның әдеби мұрасы»

І топ. Ел мен жер туралы өлеңдері

«Нарын»,«Нарында»,«Адыра қалған Нарынның», «Ұлы арман», «Абайламай айрылдым», «Мен Нарыннан кеткенмін», «Қызғыш құс», «Еділ үшін егестік», «Жайықтық бойы енді су», «Баймағамбет сұлтанға айтқаны».

ІІ топ. Ерлік жырлары

«Ереуіл атқа ер салмай» «Орай да борай қар жауса» «Толарсақтан саз кешіп», «Тар қамау» , «Ұл туса», «Еділ үшін егестік», «Соғыс», «Атадан туған аруақты ер», «Беркініп садақ асынбай», «Біз ер едік», «Күмісті мылтық қолға алып», «Туған ұлдан не пайда?», «Бағаналы терек жарылса»

ІІІ. Исатай туралы өлеңдері:

«Мінгені Исатайдың Ақтабан -ай», «Исатай деген ағам бар», «Тайманның ұлы Исатай», «Тарланым», «Әй, Махамбет, жолдасым», «Мұнар күн», « Исатай сөзі»

2. Іздендіру жұмысын қорғау, топ аттарын қою.

І. Топ. Әдебиетшілер. 3 мин «Махамбет- шығармаларының зерттелуі» слайд арқылы

ІІ топ. Ғалымдар. 3 мин «Махамбет позиясының ерекшелігі»

ІІІ топ. Сазгерлер. 3 мин «Махамбет- күйші» Махамбеттің бір қыры күйшілік өнері. Күйлерін атау, «Жұмыр қылыш» күйінің шығу тарихын қорғау. Күй орындау.

Сергіту сәтін өткізу.

Оқушылар топтастырады.

ІІІ. Жаңа сабақ.

Оқулықпен жұмыс.

Дәптермен жұмыс.

«Арқаның қызыл изені» өлеңі (Тізбектей оқу 1 мин) өлеңді талдау. 3 минут Бір оқушы мәнерлеп оқып береді.

Мазмұны туралы не айтамыз?

Махамбет бұл өлеңі туралы не айтпақ болды?

(Адам бойында кездесетін қасиет адамгершілік, елді жерінен айырғандағы халықтың күйзелісін, ащы шындықты айтады. Елінен, жерінен айырылып, қуғын көрген ақын ер-ағайынның сыйластығы тіршілігінде, өлген соң сыйласпайтынын ескертеді.) ел-жер тағдыры, оның салмағы, оны жеңілдету жолындағы ақынның ойы, болмысы мен мінезін танимыз.

Изен деген не?

Қызыл изен сөзіне түсінік беру. Изен - тамыры мықты жетілген, құрғақшылыққа, сортаң жерге өте төзімді, сабағы қызғылт түсті, жапырақтары өте ұсақ, гүлі реңсіз шөл және шөлейт жерлерде өседі. Малдың тыныс алу мүшелерінің ауруларын емдеу үшін қолданылатын дәрілік өсімдік. Жас өскіні тағамға, емге, сыпырғыш жасауға пайдаланылады Изен шөбі - қыста қойға, жылқыға таптырмайтын азық.

Өлең құрлысына талдау.

І топ 1- шумақ

ІІ топ 2- шумақ,

ІІІ топ 3- шумақ.

Өлеңнің тақырыбы- елге, ерге жердің қасиеті
Идеясы - адамгершілік пен ардан аттамау, атақонысты сақтау
Жанры - азаматтық лирика
Кейіпкері - ақынның өзі
Өлең құрылысы - (жаттау)

А. Шумақ - 8

Б. Тармақ -32

В. Буын - 7-8-10-12 (аралас буын)

Г. Бунақ 2

Д. Ұйқас - аралас

Тілі -эпитет, теңеу, метофора

Постер қорғату

Кеше. Махамбет өмір сүрген қоғам.

Махамбет өмір сүрген кезде хан, сұлтандар халықты қанады, жерін, малын тартып алып, алым - салықты көбейтті. Халық қарсы шықты. «Қараша қозғалса, хан тағында тұра алмады» Елін сүйген ер, ерлік істерге барады. Ел басына күн туғанда, ереуіл атқа ер салды, елін соңынан ерте білді.

Бүгін. Мен өмір сүрген қоғам. Дамыған, гүлденіп келе жатқан қоғам. Ел қамын ойлайтын елбасшысы бар. Жері, үйі, қызметі бар қоғам. Атамекеніне оралған қандастар.

Ертең. Менің елімнің болашағы. Ел экономикасын одан әрі жетілдіру, дамыту,

Білімді, саналы ұрпақ өсіру, ата- бабамыз айтып кеткен «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған» заман болса; бейбіт, тату- тәтті өмір сүру,

Қажетті деректерді түртіп алып отырады.

Оқулықтан өлеңді оқиды.

Берліген тапсырмалар бойынша топпен жұмыс істейді.

Ақынның айтпақ ойын түсіндіреді пікірлерін білдіреді.

Мағынаны тану

Сөздікпен жұмыс

Махамбет өлеңінде кездесетін мағынасы түсініксіз сөздерге түсінік беру.

Сөздік дәптерлеріне сөздерді жазып алады.

Білімді жинақтау

Мен үшін Махамбет қандай? Түйінді ой. «Қысқа нұсқа»

1-оқушы: Мен үшін Махамбет Өтемісұлы - бір ғасырда бір-ақ рет туылатын дара тұлға.

2-оқушы: Мен Махамбеттің тұлғасын отты, жігерлі, қайратты, ұлттық рухы биік, нағыз батыр, дауылпаз ақын ретінде таныдым.

3-оқушы: Мен үшін Махамбет тұлғасы - елі үшін етігімен су, толарсақтан саз кешкен батыр.

Берілген сұрақтар бойынша өз пікірлерін жинақтап айтады.

Махамбеттің соңғы сөзі. М. Шақанов «Нарынқұм зауалы»

Рефлексия

Үйрендім

Қызық болған

Қиын болғаныы

Маңызды болғаны

Ең ұнаған тапсырма

Менің түсінгенім

Кесте бойынша пікірлерін жазады

Бағалау

Махамбеттің тұлғасы таумен пара- пар. Тау суреті бейнеленген өздеріңе ұнаған 2 сәтті кезеңмен бір ұсыныс, тілекті жазып тау суретіне жапсыру.
«Екі жұлдыз, бір ұсыныс" әдісі арқылы

оқушылар бағалау парағы арқылы бағалайды.

Қорытынды бағаны айтады

Үйге тапсырма

Эссе «Халық намысын оятқан Исатайдың батырлығы ма, әлде Махамбеттің ақындығы ма?»
Хронологиялық кесте толтыру. Махамбеттің өмірі мен шығармашылығы

211 жыл

Ақынның өз бейнесі жасалған өлеңдері

«Менің атым Махамбет»,

«Мен тауда ойнаған қарт марал», «Мен ақсұңқардан туған құмаймын», «Сөйлесем даңқым аңқыған», «Қарағай шаптым шандоздап», «Еңселігі екі елі», «Жалғыздық»)

Күйлері

«Өкініш», «Қайран Нарын», «Жұмыр қылыш», «Жорық», «Ақтабан», «Шілтерлі терезе», «Тарлан» «Жайық асу» - барлығы 11 күйі 1982 жылы «Шашақты найза , шалқар күй» деген атпен күйтабаққа жазылған. «Исатайдың Ақтабаны -ай, Жайық асуы, Терезе, "Жайық асу" "Жауға шапқан"»

Ф. Оңғарсынованың «Махамбетке» өлеңі бар.

Семантикалық карта № 1

«Ереуіл атқа ер салмай» толғаулары көтерілістің алғашқы өрлеу тұстарын бейнелейді.1837 жылы жеді(қараша) жұлдызының 12-сінен 13-іне қараған күні Исатай мен Махамбет Жайықты жарып өткен соң,далаға қонады.Күн суық боран екенДалаға қонып тұрған жұрттың көбі жылы үй,жұмсақ төсек,қызыл шайды аңсаған кезде Махамбет жолдастарын жұбату үшін осы өлеңін шығарған екен.Махамбет елінің ертеңін ойлады. «Ереуіл атқа ер салмай»деген өлеңінің құрылымы күрделі.Бұл өлең ақынды- эпик ақын ретінде таныта түседі Бірақ өлең құрылымы өте қысқа жазылған.Өлең мұңды да қайғылы,елін-жерін ойлаған ақынның ащы зары естіледі.Ақын шұбыртпалы ұйқаспен, мағыналы ойлар бере отырып,сөз тіркестері арқылы,ереуіл атқа ер салмай,ерлердің ісі бітпейтінін ашық айтады.Мұндай адуынды өлең тек Махамбетке ғана тән. Өлең жолдарында ереуіл ат,егеулі найза,тебінгі жер,терлі май,алты малта ас, ат үстінде,өзегі талып,түн қатып,темір қазық,қу толағай сияқты сөз тіркестері бар. Бұл өлең халықты ерлік күреске шақырып тұр. Бұл өлең бір ғана бағыныңқылы сабақтас сөйлемнен тұратын,шұбыртпалы өлең ұйқасымен, 19 тармақ,1 шумақ,17 дыбыстық қайталау үлгісінде жазылған өлең.

Дауысты дыбыс-ассонанс, дауыссыз дыбыс-аллттерация

. Мысалы,

О, туған жер, кеңпейіл, құшағың кең, - 3 бунақ, 11 буын.

Саған көңіл бұлқынар күш - ағынмен. - 3 бунақ, 11 буын.

Сағ(ы) нышымды қанат қып саған қарай, - 3 бунақ, 11 буын.

Балапандай талпынып ұшамын мен. - 3 бунақ, 11 буын.

(«Туған жер». Ф. Оңғарсынова)

Бұл өлең бір шумақтан, шумақ төрт тармақтан, әр тармақ үш бунақтан, он бір буыннан тұрады. Қара өлең ұйқасымен құрылған.

"Мен, мен едім, мен едім" өлеңін талдату.

Мен, мен едім, мен едім,

Мен Нарында жүргенде

Еңіреп жүрген ер едім.

Исатайдың барында

Екі тарлан бөрі едім.

Ерегіскен дұшпанға

Қызыл сырлы жебе едім.

Жақсыларға еп едім,

Жамандарға көп едім.

Ерегіскен дұшпанның

Екіталай болғанда

Азыққа етін жеп едім.

Хан баласы ақсүйек

Ежелден табан аңдысқан.

Ата дұшпан сен едің,

Ата жауың мен едім.

Ежелгі дұшпан ел болмас,

Етектен кесіп жең болмас!

Хан баласы ақсүйек,

Байеке сұлтан сен болып,

Сендей нарқоспақтың баласы,

Маған оңаша жерде жолықсаң,

Қайраңнан алған шабақтай

Қия бір соғып ас етсем,

Тамағыма қылқаның кетер демес ем.

Махамбет Өтемісұлы

(1803-1846)ХІХ ғ. І жартысында қазақ жерінде Ресей патшалығы мен Қоқан хандығының отарлау саясаты кең өріс алды.

Елде хандық құрылым жойылып, аға сұлтандық әкімшілік - басқару жүйесі жүзеге аса бастады.

Қазақ даласында капиталистік элементтер бой көрсете бастады. Жаңа қоғамдық қатынастар халыққа жайлы болмады, тұрмысы күннен-күнге нашарлай бастады, әсіресе, халықты есепсіз салық түрлері шаршатты.

1836-1838 жж. Бөкей ордасында болған көтерілістің қозғаушы күші шаруалар болды.

Алғашында бұл көтеріліс шаруалар көтерілісі деп сипатталды.

«Бұл ұлт - азаттық көтеріліс еді.. Оның қозғаушы күші , сипаты, барысы, мақсат - мүддесі жөнінде мол деректер келтіріілді. Исатай Тайманов жайында бұрын айтылмай келген шындық-тардың бетін ашады»,- дейді Байтұрсын Ілияс Зұлқарнай

Махамбет Өтемісұлы (1803-1846)

Махамбет Өтемісұлы 1803 жылы Ішкі Бөкей Ордасы , қазіргі батыс Қазақстан облысы Жәнібек ауданының Нарын құмында туған.

Махамбет арабша , орысша хат таныған, араб - парсы, түрік,татар, орыс тілдерін меңгерген. Ол - ақын, шешен, батыр, күйші, жырау, қол бастаған қолбасшы, азаттық үшін күрескен , елін сүйген азамат.

Махамбет Өтемісұлы -

1836-1838 ж. И. Тайманұлы бастаған шаруалар кетерілісінің жалынды жыршысы, қозғалысты ұйымдастырушы-лардың бірі. Махамбет өзі Жәңгір ханның қудалауымен екі жыл түрмеде отырып, 1831 ж. қашып шыққан. Саналы өмірін патша өкіметінің отарлық саясатын жүзеге асырушы хан-сұлтан-дарға қарсы кекті жырлар тол-ғайды, халықты күреске шақы-рады.Көтеріліс жеңіліспен аяқ-талғаннан кейін Жем, Жайық, Маңғыстау, Хиуа елдерін саға-лайды, жасақ жинап, көтерілісті жаңадан жандандыруға күш са-лады. Бұл ниеті нәтижесіз бол-ды, Бөкей ордасында қолға тү-сіп, Орынбор</<font face="Times New Roman, serif"> түрмесіне қамала-ды. Тұтқыннан босағаннан ке-йінгі өмірін Кіші жүздің батыс бөлігіндегі ел ішінде өткізеді. Бірақ, Жәңгір хан өлген соң аға сұлтан болған Баймағамбет Айшуақұлының жалдамалы-ларының қолынан 1846 жылы 20 қазанда қаза тапты. Денесі Қараой өңірінде жерленген.

Ақын шығармалары

Ел мен жер туралы өлеңдері

«Нарын»,«Нарында»,

«Адыра қалған Нарынның», «Ұлы арман», «Абайламай айрылдым», «Мен Нарыннан кеткенмін», «Қызғыш құс», «Еділ үшін егестік», «Жайықтық бойы енді су», «Баймағамбет сұлтанға айтқаны».

Ерлік жырлары

«Ереуіл атқа ер салмай» «Орай да борай қар жауса»

«Тар қамау» , «Ұл туса», «Еділ үшін егестік», «Жайықтың бойы енді су», «Соғыс», «Атадан туған аруақты ер», «Беркініп садақ асынбай», «Біз ер едік», «Күмісті мылтық қолға алып», «Туған ұлдан не пайда», «Бағаналы терек жарылса»

Исатай туралы өлеңдері

«Мінгені Исатайдың Ақтабан -ай», «Исатай деген ағам бар», «Тайманның ұлы Исатай», «Тарланым», «Әй, Махамбет жолдасым», «Мұнар күн».

Ақынның өз бейнесі

жасалған өлеңдері

«Менің атым Махамбет»,

«Мен тауда ойнаған қарт марал», «Мен ақсұңқардан туған құмаймын», «Сөйлесем даңқым аңқыған», «Қарағай шаптым шандоздап», «Еңселігі екі елі», «Жалғыздық»

Күйлері

«Өкініш», «Қайран Нарын», «Жұмыр қылыш», «Жорық», «Ақтабан», «Шілтерлі терезе», «Тарлан» - барлығы 11 күйі 1982 жылы «Шашақты найза , шалқар күй» деген атпен күйтабаққа жазылған.

Тапсырма:

І Зерттеу

Оқушылар Махамбет Өтемісұлының тәуелсіздік пен еркіндік тақырыбын жырлаған шығармалары мен ақынның өзі өмір сүрген тарихи кезеңге сипаттама береді, зерттейді.

І ЗерттеуҚоғам. Оқиға. Тұлға.

ХІХ ғасырдың І жартысындағы қазақ қоғамында іргелі өзгерістер өріс алды:

Қоқан хандығы 1814-1815 жж. Түркістан,Жетісуды күшпен бағындырды;
ХІХ ғасырдың І жартысында Ресей отарлау саясатының зардаптары күшейе түсті.
ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап, Ресей патшалығының отарлауы мен феодалдық қысымдарға қарсы күрестер, қозғалыста етек алды;
Көтеріліс жеңілгеннен кейін Махамбет ел ішінде жүре алмайды. Бір күні Баймағамбет пен Махамбет оңашада кездесіп қалады. Батыр үйге қару -жарағын тастамай кіреді. Баймағамбет батырдан «Исатаймен бірге не мақсатпен күреске шықтыңдар?»-деп сұрайды. Батыр «Менің сөзім сізге жақпас»,- деп айта қоймайды. Сұлтан қайта - қайта өтініш қылады. Сонда Махамбет Исатайды жоқтап, «Баймағамбет сұлтанға айтқаны » атты өлеңі дүниеге келген екен. Баймағамбеттің алдындағы жас төрелер ашуланып қызған кезде, сұлтан «Бұлай айтпаса Махамбет батыр болар ма, батырдың сөзін көтермесем мен хан болам ба»,- деген екен.

Мазмұн. Тақырып. Идея.

«Бағаналы терек» өлеңі

Өлеңнің мазмұны:

Өлеңнің тақырыбы:

Өлеңнің идеясы:

« Мен едім» өлеңі

Өлеңнің мазмұны:

Өлеңнің тақырыбы:

Өлеңнің идеясы:

«Баймағамбет сұлтанға айтқаны» өлеңі

Өлеңнің мазмұны:

Өлеңнің тақырыбы:

Өлеңнің идеясы:

Тапсырма:

Оқушылар Махамбет шығармаларындағы тәуелсіздік пен еркіндік айтылған пікірлер, деректер мен дәйектерді топтастырып, саралап, тарихи, әдеби маңызын анықтайды.

ІІ ЗерделеуТарихи деректер 1836-1838 жж. Бөкей ордасында болған көтерілістің қозғаушы күші шаруалар болды. 1837 жылы хан сарайын 2 мың көтерілісші қоршап алды. Орынбор генерал-губернаторының көрсетуі бойынша Исатай Тайманов сотқа тартылды. 1837 жылы 15 қазанда Исатай мен Махамбет бастаған қол Теректіқұмда Балқы бидің ауылын шапты. Исатай көтерілісін тездетіп басуға Кенесары қозғалысының кіші жүзді шарпуы әсер етті. Подполковник1836-1838 жж. көтеріліс бойынша сот ісін басқарды. 1837 ж. қарашада Исатайдың под-полковник Геке мен Жәңгірдің біріккен әскерімен шайқасы болды.

ХІХ ғасырдың І жартысында қазақ қоғамында, бір жағынан, Қоқан хандығының, екінші жағынан, Ресей патшалығының отарлау саясатының өріс алды.

ХІХ ғасырдың басында патша үкіметі қазақ елін басқарудың жаңа жүйесін қалыптастырып, қазақ елі өзін-өзі басқару құқығынан айрылып, аға сұлтандық әкімшілік-басқару тәртібін орнату жобасын жүзеге асыра бастады.

Шашақты найза шалқар күй

Әбіш Кекілбаев, халық жазушысы

Қай халықтың да қадір тұтары - өзінің сөзін сөйлеп, кегін қуар ақыны мен батыры. Екеуі де тек халықтың ғана бойынан табылар сарқылмас жігер мен шабыттың, сана мен сабырдың, тәуекел мен арманның түлегі. Екеуі де жұртын елдікке бастаса, қайсыбір жұмыр басты пенденің болсын өресі жетпес ерен ерлікке, кемел кісілікке бастары хақ. Екеуі де тасқындаған қайраттың ғана емес, ең алдымен, кең толғап, кемсіз пішер кемеңгер ақылдың көрінісі. Ал, осы екі қас қасиет бір адамның басына сыйып, бағына бітсе ше… Онда таңданатын не тұр! Тек батыр бас тігер көзсіз ерлікке алдымен ақынның дәті барып, қа-рымдас халқына жар салса, тек ақынның асқақ шабытына лайық нар тәуекелге тек батыр ғана бел буар болса, одан жарасым-ды, одан ғанибет не болушы еді

Дәуiр толғағының тұлғасы

Ақселеу Сейдiмбек, филология ғылымының докторы.

Көшпелiлер болмысындағы кезеңдiк мәнi бар iрi құбылыстар әсте өз төңiрегiмен ғана шектелмейдi, әсте өз уақытының ая-сында тани қоюға көнбейдi. Ондай құбы-лыстардың тамыры ғасырларды көктей өтiп, тұтас дәуiрлiк үрдiстермен астасып жатады. Мұның жарқын айғағы- Өтемiсұлы Махамбеттiң (1803-1846) өмiрi, оның тал бойы мен тағдырында тұтас дәуiр бол-мысының көрiнiс табуы.

Махамбет- азаттықты көксеген курескер, қол бастаған батыр, құдiрет ақын, дәулес-кер күйшi. Мұның бәрi рас. Алайда, дәл осылай жiлiктеп, бiртұтас құбылысты бөл-шектеп танимыз десек, онда Махамбет бойындағы осынау қасиеттердiң сыр-себебi, мән-мағынасы толық ашылмас едi. Махам-бет әлемiн оның жеке басына таңырқау ар-қылы тану, жеке басын марапаттау арқы-лы түсiну мүмкiн емес. Керек десеңiз, Ма-хамбет болмысын танып-түсiну үшiн тек қана өзi өмiр сүрген заман мен қоғамды са-ралаумен шектелуге де болмайды. Өйткенi, ол - тұтас бiр дәуiр толғағы дүниеге әкелген ұлы тұлға.

Тапсырма:

Оқушылар Махамбет Өтемісұлының шығармаларындағы тәуелсіздік пен еркіндік туралы айтылған пікірлерді, деректер мен дәйектерді жүйелеп, ой тұжырымдайды, қорытындылайды.

Ой үндестігі

Өлеңдегі ақын көзқарасы : Өлеңдегі ақын көзқарасы

Өлеңдегі ақын көзқарасы:

Тапсырма:

Оқушылар Махамбет ақынның үш өлеңдегі заманға көзқарасын нақтылап, ортақ тақырыпты анықтайды. Өлеңдерді өзара салыстыра отырып, ой үндестігін табады, түйін сөз жазады.

ІІІ ТүйіндеуТұжырымдау

МАХАМБЕТТІҢ ЖЫР - ЖЕБЕСІ

И. Тасмағамбетов, қоғам қайраткері

Кез - келген тарихи, яки болмаса шығармашылық тұлға тек өз халқының інжу - маржаны ғана емес, жалпы адамзаттық бастау ретінде «әлем азаматы» санатында болып әр кезеңдегі, әр алуан халықтың мәдениетін тоғыстыратын буын болатыны қақ. Міне, осы пікірге әлемдік қауымдастық ЮНЕСКО шеңберінде 200 жылдығы тойланып отырған дара тұлға, қазақтың ұлы ақыны, бостандық пен еркіндік үшін күрескер Махамбет Өтемісұлы да тұтастай жатады.

Поэзиялық мәдениет, өлең - жыр құрастыру өнері, ұшқыр суырып салмалық, сөз сайыс - түркі көшпенділерінің ұрпақтан - ұрпаққа беріліп келе жатқан көне дәстүрі, ол ғасырлар бойы классикалық жанрлар мен олардың нұсқаларын, өмірдің идеялық жан тебіренісінің бағамын, көркем түрлерін, этникалық біргейлігін т.б. канондарын айқындап, бойына сіңірді.

Махамбет сөз жоқ, көтерілісші елдің ақыны болды. Ол ақсүйек феодалдарға қарсы күрескен қазақ еңбекшілерінің арманын, ойын мұңын жырлады. Оның үгіттік лирикасына тақырып болған да-осы халықтық мәселелер. Оның үгіттік күшінің де қандай дәрежеде екенін айқындайтын ерекшелік те ақынның өлеңдеріндегі жұртшылық, тілегімен қабысып жатқан идеясымен қабысуында. Жауынгер батыр тек қана қылыш, найзамен ғана жауға шапқан жоқ, ол өзінің жалынды өлеңдерімен де дұшпанын найзалай түйреп, езілуші халықтың ой-сезімін оятты. Бұл жолда оның өлеңдері таптырмас күшті құралдың бірі болды. Өзі үгітшілік өлеңдері үгіт ролін атқарды. Бірақ, Махамбет өлеңдері жай ғана үгіт емес, ойға, сана-сезімге эстетикалық азық боларлық дәрежеге көтерілді.

Махамбет халық көңілінің тұнығындағы ең асылын - еркіндікті, теңдікті, жақсы тұрмысты аңсаған арманын, ата жауына деген қаны қатқан өші мен кегін, азаматтың антқа берік адалдығы мен арыстандай ерлігін көкке көтере мадақтады. Ақынның қызыл оттай қызулы, қылыштай өткір, селдей серпінді сөздері қараңғыда алдан жарық күнді қармаған қалың қазақтың ақ жүрегіне толқу салды, ер көңіліне жел берді

Қорытындылау

Ерлік пен елдіктің өшпес рухы

З. Қабдолов, халық жазушысы, академик

Ақын болу - бір бар; ал оның үстіне батыр болу ше? Және де ақын - ақын, батыр - батыр қалпында бөлек - бөлек тұрып қалмай, ақындық пен батырлық бір тұлғаның табиғатында ару әйелдің бұрымындай өріліп, баяғы бабалар дәуірінен бермен қарай тек қана азаттық аңсаған асыл ерлердің азап пен қорлыққа қарсы ашулы дойырына айналса … - о, бұл - енді әр ғасырда бір кездесетін аса сирек құбылыс. Осыдан келіп өмірдің өнерге яки өнердің өмірге айналуы секілді ғажайып «жұмбақ» процесс туады да, оны туғызған уақыт пен кеңістікке амалсыз жүгінеміз. Махамбет өмір сүрген Уақыт пен өнерін өрбіткен Кеңістік туралы ойласақ, біздің жадымызда патшалы Ресейдің тепкісінде төңбекшіген басыбайлы отары - ұлан - ғайыр Ұлы даламыз, сол даланың бір шалғайындағы Бөкей ордасы, Орданы билеген қазақтың соңғы ханы Жәңгір Бөкеев оралады.

Бұл - Махамбеттің тағдырын тануға керек тарихи дерек.

Дәуiр толғағының тұлғасы Ақселеу Сейдiмбек, филология ғылымының докторы

Махамбет әлемiн оның жеке басына таңырқау арқылы тану, жеке басын марапаттау арқылы түсiну мүмкiн емес. Керек десеңiз, Махамбет болмысын танып-түсiну үшiн тек қана өзi өмiр сүрген заман мен қоғамды саралаумен шектелуге де болмайды. Өйткенi, ол тұтас бiр дәуiр толғағы дүниеге әкелген ұлы тұлға.

Дәстүрлi талғамымызда хас өнердiң бойына сұлулық пен шындық тең бiтiп, қоржынын аудармауы керек. Махамбетте мұның екеуi де кәмiл. Ол сонысымен көшпелiлер мәдениетiнiң аса тегеурiндi соңғы тұяғы ретiнде мойын бұрғызады. Махамбет өзiнiң рухы асқақ жырларын жыршылығы тасып шығармаған. Оның бойындағы буырқанған аста-төк өнер күрес жолындағы ең оңтай қаруы болған.

Үндестік

Махамбет жырларының құдiреттiлiгi арман-аңсарының заманалық кесектiгiнде. Махамбет халық басындағы бақ пен сордың жалқылық мысалына жұбанбайды, заман дүмпуi тудырған iрi ағымдардың аққарасын саралап толғанады. Бұл ретте, оның санасы сергек, танымы терең, мақсаты айқын. Ұлттың азаттығы мен халықтың әлеуметтiк теңдiгiн Махамбеттен терең жырлаған, Махамбеттей жеткiзе жырлаған ақын қазақ топырағында некен-саяқ.

Дәуiр толғағының тұлғасы Ақселеу Сейдiмбек, филология ғылымының докторы

Әдебиет пен тарихтың өзара үндестігі

ХІХ ғасырдағы Ресей патшалығы отаршылдық саясатының қазақ халқына әкелген зардаптары мен Махамбет шығармаларындағы отаршылдыққа қарсы идея өзара үндесіп, ұлттық және саяси тәуелсіздікке жету мұратын айқындайды.

Білімділік: Ш.Қанайұлының шығармаларының тақырыптық - идеялық өзектілігін тану ,білу. Жырларын оқу, түсіну. Ақын поэзииясының құндылығын ұғыну.

Тәрбиелік: Жас ұрпақты ақын шығармаларындағы адамгершілік, өрлік, адалдық, патриоттық, әділеттілік сияқты адамзат бойында болуы тиіс асыл қасиеттерге тәрбиелеу.

Дамытушылық: Шәкірт санасында өзіндік көзқарас, пікір қалыптастыру.

Оқушыларды ізденуге, зерттеуге жетелеу. Тіл байлығын ,поэзиға деген сүйіспеншілігін дамыту.

түрі: Аралас сабақ

Сабақтың типі: өз бетінші білімді меңгерту.

Сабақтың әдіс-тәсілдері: сұрақ-жауап, іздену,

Сабақтың көрнекілігі: Интерактивті тақта, кестелер, сызбалар

Сабақтың барысы:

1/ Ұйымдастыру кезеңі.

І. Қызығушылықты ояту

Үй тапсырмасы:

1.Д.Бабатайұлы өмірі, шығармашылығы .

2. «О,Ақтан жас» өлеңі бойынша құрған жоспарларын тексеру, талдау, өлеңді жатқа сұрау.

1/Жетімдік

2/Тоқшылық

3/Бозбала шақ, ғашықтық

4/Жастық шақ, батырлық

5/Ел қорғаны

6/Орындалған арман

7/Үміт

Жаңа сабақ:

Іздену кезеңі: Оқулықтан, электрондық оқулықтан, интернеттен төмендегі сұрақтарға жауаптар іздейміз. (Интерактивті тақта арқылы төмендегі сұрақтар көрсетіледі.)

Шортанбай өмір сүрген заман қандай еді?
Ел билеу жүйесінде қандай өзгерістер болды?
Шортанбай өз заманын неге «зар заман» деп атады?
Бұл өз дәуіріне риза болмай, түңілуден, үмітсіздіктен, сары уайымнан туған ба?
Шортанбайдың осы бір «зар заман» деген сөзі не себепті кейінгі бір тұтас дәуірдің атына айналды?

Оқушылардың әр сұрақ бойынша дәлелді жауаптары тыңдалады.

Ой қозғау.

Осы өлеңдер нені дәлелдеу үшін жазылған?

Шортанбай ақынның ойынша заманды аздырушылар кімдер?

Шортанбай не себепті дінге сүйеніп, құдайдың құдіретіне бас июге шақырады?

Ақын заман өзгерісіне сай адам бойында қандай құндылықтардың жоғалып, қандай жаман қылықтардың шығып жатқанына қынжылады?

Дәптермен жұмыс.

1.«Зар замандағы» қайталанған эпифора сөз. «Заман» сөзі

Талдау кезеңі: Өлең құрылысына талдау жасау. Қысқаша түсінік беру, еске түсіру .

Б а й л а р ұ р л ы қ қ ы л а д ы

К ө з і н е м а л к ө р і н б е й,

Б и л е р ж е й д і п а р а н ы

С а қ т а п қ о й ғ а н с ү р і н д е й.

/Кезекті ұйқас /7 буынды, 2бунақты

2.Шортанбай өлеңіндегі мұсылман дініне байланысты енген араб сөздерін тізіп жаз.

Жаңа сабақты бекіту.

Шортанбай Қанайұлын сендер қаншалықты таныдыңдар, қай жағынан бағаладыңдар. Мына кестені толтыру арқылы өздеріңді тексеріңдер.

Қорытындылау.

Оқушыларды бағалау.

Үйге тапсырма беру. Ш.Қанайұлы «Зар заман» өлеңінен үзінді жаттау.

Айтыскер ақындығы туралы мәліметтер жинастырып келу

Сабақ атауы Тақырыбы: Шортанбай Қанайұлы «Зар заман»

Сілтеме Қ. Әбдезұлы, Г. Д. Рыскелиева, С. Ч. Тұрсынғалиева;

8 - сынып «Қазақ әдебиеті» оқулығы; 100 - 106 - бет; Слайдтар;

Сабақ жоспары

Жалпы мақсаты

- ХІХ ғасыр өкілі Шортанбай Қанайұлының өмірінен мәлімет алады. «Зар заман» өлеңінің мазмұнымен танысу, шығарманың негізгі тақырыбы мен идеясын ашу, ақынның өзіндік ішкі әлемін таныту.

- Оқушылардың өлеңге бүгінгі заман тұрғысынан қарап сөйлеуге, өзіндік көзқарасын білдіре алуға төселдіру.

- Оқушылардың бойында елжандылық қасиетін ұялатуға, батыл қадам жасай білуге, өз елін, жерін бағалай білуге үйрету.

Міндеттері:

1. Оқушылардың сабаққа қызығушылығын ояту.

2. Сабаққа оқушылардың өз білетін білімдері арқылы кіру.

3. Сабақ бойынша ой қорытынды жасауға, өзіндік тұжырым айтуға үйрету.

Мұғалім үшін оқу нәтижелері:

1. Оқушылардың сыни ойлауын дамыту, басқалардың көзқарасын сыйлауға дағдыландыру.

2. Әр түрлі жауапқа бірдей қарау, жақсысын мадақтау, олқылықтарды сынамау.

3. Тақырыпты талқылауда белсенділікпен қатысуға үйрету.

Күтілетін нәтиже 1. Оқушылардың еркін ойлауын, дүниетанымының кеңіп, рухани өсуін іске

асыру.

2. Оқушының шығармашылық дамуына мүмкіндік туғызу.

3. Шығармадағы тарихи шындықты мойындау барысында оқушының өзіндік ой түйіндеуіне, қазіргі Қазақстан мен Ресей мемлекетінің қарым - қатынасы жайлы ой қозғау, бүгінгі заман көзімен қарау.

Тапсырмалар Қазақстан мен Ресей халқының достығы туралы интернет беттерінен материал жинақтау.

Сабақтың түрі Жаңа білімді меңгеру, білік - дағды қалыптастыру сабағы

Сабақтың әдісі Сыни ойлату, диалогтік оқыту, интерактивті әдіс

Көрнекілігі Интерактивті тақта; Шортанбай Қанайұлы туралы қосымша материалдар; формат қағаз, фломастер, маркер.

Мұғалім немен айналысады?

1 - слайд.

Ұйымдастыру кезеңі. Сыныпта психологиялық ахуал қалыптастыру.

Оқушыларды шаттық шеңберіне шақырып, топқа бөлу.

- Сәлеметсіздер ме, оқушылар! Алдымен, сіздердің көңіл күйлеріңіз қалай, соны білгім келеді. Ал, ендеше, көңіл күйімізді бәріміз бірге:

- Өте жақсы!

- Керемет!

- Тамаша!- деген сөздерді айту арқылы білдірейік.

Балалар, халықтың, мемлекеттің жұмылған жұдырықтай, өзге елдермен жақсы қарым - қатынаста болуы үшін ең басты не нәрсе керек, елді біріктіретін қандай қасиеттер?

- Олай болса, «береке, бірлік, ынтымақ» сөзін кезектесіп айтайық. Сол бойынша сыныпты топқа бөлу. /1, 5 мин/

Оқушы немен шұғылданады?

Оқушылар бүгінгі сабақтағы көңіл күйлерін білдіреді.

Елді біріктіретін ең басты не нәрсе екендігі жөнінде ойларын айтады.

«Береке, бірлік, ынтымақ» сөздерін айту арқылы топқа бөлінеді

2 - слайд. Үй тапсырмасын сұрау.

І тоқсанда өтілген тақырыптарға байланысты сұрақтар ұсыну./2мин./

Әр топ өздерінің неше сұраққа жауап бергендерін белгілеп отырады.

3 - слайд. Жаңа сабақ. Қызығушылықты ояту.

Жаңа тәртіп, жаңа заң енді елге

Бұқара бетбұрысқа көндігер ме?

Бейжай қарап қалмады бұлқынды ел

Қазағым, бұндай жайды енді көрме,- деген өлең жолдары арқылы қазақ даласында болып өткен қандай тарихи кезең жайында сөз қозғадым?

- Бүгінгі жаңа сабағымызда ХІХ ғасырдағы Ресейдің отарлау саясаты кезеңінде өмір сүрген Шортанбай Қанайұлының өмірі мен сол кезең тақырыбына арналып шығарған «Зар заман» өлеңімен танысамыз./0, 5 мин./

Оқушылардың жауабы тыңдалады.

4 - слайд. Мағынаны тану. Жаңа тақырыпты өз бетінше оқып меңгеру.

Топқа сұрақ:

І топ: «Әдебиетшілер» (сызба құру)

Шортанбай Қанайұлы кім? Өмірі туралы тоқталу.

ІІ топ: «Тарихшылар»(сызба құру)

Шортанбай өмір сүрген заман

Заман тақырыбына орай қандай шығармалар жазған?

ІІІ топ: «Зерттеушілер»(сызба құру)

Шортанбай шығармаларын зерттеушілер кімдер?

Сол кездегі ақындарды не себепті «Зар заман ақындар»деп атады?

«Зар заман»өлеңінің алғашқы жолдарын өзім жатқа мәнерлеп айтып беремін. Оқушылардың алдына сұрақ тастаймын:

- Ақын бізге өткен заманның келбетін қалай жеткізген?

- Заманның тарлығының белгісі өлеңнің қай жолдарында берілген? Өз сөздеріңмен түсіндіріп көріңдер.

- Заманның тарлығының белгісі қалай жеткізді? Одан халықтың қандай күй кешіп отырғанын аңғардыңдар?/9 мин./

Оқушылар әдебиет оқулығынан осы сұрақтардың жауабын іздеу барысында Шортанбай туралы қысқаша мәлімет алады?

Оқушылардан толық жауап алынғаннан кейін өлеңнің қалған бөлігін үш топқа талқылауға ұсыну

5 - слайд. Топтық жұмыс. Әрі қарай өлеңді сіздердің оқуларыңызда тыңдап, талқылайық.

Өлеңді үш топқа бөліп беру, топ болып талдау:

а) Өлеңді мәнерлеп оқып беру.

ә) Өлеңнің тақырыбы

б) Ақынның айтпақ ойы не?

в) Өлең жолдарында айтылған негізгі түйінге тоқталып, өз пікірлерін білдіру. Өлең

желісіне орай тақтадағы дайын тақырыпты таңдау.

г) Көркемдегіш құралдар: эпитет, теңеу

ғ) Түсініксіз сөздердің мағынасын ашу. /9 мин./

Оқушылар берілген тапсырмаларды үлкен ақ бет қағазға орындайды, өз жұмыстарын қорғайды. Топтың барлық мүшелері белсене қатысып, өз үлестерін қосулары тиіс.

6, 7, 8 - слайд. Бейнебаян. Бейнетаспадан Қазақстан мен Ресей мемлекетінің қарым - қатынасына 20 жыл толғандығы жайлы көріністен үзінді көрсету.

- Балалар, бұл көріністен не көрдіңдер?

- Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым - қатынас қандай?

Қазақстан мен Ресей қарым - қатынасы туралы слайдтан кішкене мәлімет беру /5 мин./

Оқушылардың ойын білу. Пікір қалыптастыру.

9 - слайд. Сергіту сәті. Әр топ халықтар арасындағы достықтың үзілмеуіне қажетті құндылықтарды қимыл - әрекетпен айтып көрсету арқылы жеткізеді./2 мин./

Оқушылар достастық символын жасайды.

10 - слайд. Шығармашылық жұмыс. Оқушылардың өзіндік ой - пікірлерін қалыптастырып, белгілі бір тұжырымға келу мақсатында тапсырма ұсыну.

Тәуелсіз ел жастары ретінде мемлекетіміздің әлем деңгейінде көрінуіне өз жобамызды ұсынамыз. (Әр топ өз жобаларын ортаға шығып қорғайды)/7 мин./

Бұл тапсырма оқушылардың ізденістерін, өз бетімен шешім қабылдай алу мүмкіндіктерін арттырып, сенімділікке жол ашады.

11 - слайд. Ой толғаныс.

«Біз - қандай қиындық көрсек те іргесі сөгілмеген елміз»,«Қазақстан мен Ресей достастығы - берік те мықты», «Қазақстан - болашағы жарқын мемлекет»

/7 мин./

Оқушылар өздеріне берілген тақырыптар негізінде өздерінің ішкі түйіндерін қысқаша жазады.

12 - слайд. Бекіту сұрақтары:

- Бүгін біз қандай шығармамен таныстық?

- Бұл өлеңнің бұрынғы өлеңдерден ерекшелігі қандай?

- Ақынның ішкі жан дүниесі қандай?

- Сол замандағы ақындардың «Зар заман ақындары»деп аталу себебі неде?

Оқушылардың бүгінгі сабақтан түйген ойлары арқылы сабақты бекіту./1 мин./

13 - слайд. Бағалау. Оқушылардың алдарына бағалау парағы үлестірілді, сол бойынша топ басшысы өз тобының сабаққа қатысын талдап, оқушыларды бағалап шығады.

Оқушылардың алдарына бағалау парағы үлестірілді, сол бойынша топ басшысы өз тобының сабаққа қатысын талдап, оқушыларды бағалап шығады.

/3 мин./

Бағалау парағы

14 - слайд. Үйге тапсырма. «Зар заман»өлеңін мәнерлеп оқу. «Ресей халқының қазақ даласына қоныстануының пайдасы болды ма?» деген тақырыпта көзқарасын жазу. Майлықожа Сұлтанқожаұлы туралы қосымша іздену. /0, 5 мин/

Оқушылар тапсырманы дәптерлеріне жазып алады.

15 - слайд. Қорытынды.

Міне, балалар, біз өз тәуелсіздігіміздің арқасында әділдікті жырлаудан тайсалмаған, батыл да қайсар ұлдарын терең тануға мүмкіндік алдық.

Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев өзінің халыққа жолдауында: «Мен сіздер, бүгінгі жастар, ерекше ұрпақ екендеріңізді қайталаудан жалықпаймын. Сіздер тәуелсіз Қазақстанда өмірге келдіңіздер және сонда ержетіп келесіздер. Сіздердің жастық шақтарыңыздың уақыты - біздің еліміздің көтерілу және гүлдену уақыты. Сіздер осы жетістіктер рухын және табысқа деген ұмтылушылықты бойларыңызға сіңірдіңіздер», - деп пайымдаған. Сондықтан, Қазақстанның жаңа даму кезеңі - тікелей жастардың қолында. Сарабдал саясатшы, көреген кемеңгер елбасы арқасында жасалған жарқын болашаққа жасаған жарқын қадам жолында еңбек етіп, өз үлесімізді қоса білейік. /1мин./

Ә) Тіл дамыту үшін. Және сергіту мақсатында ерлік, батырлық туған жер туралы мақал-мәтелдер айтқызу. Ол үшін арнайы дайындалған семан-тикалық карталарды әр-топқа бір-бірден үлестіріп беремін де, берілген мақал-мәтелдердің жалғасын тапқызамын.Балалар мәнерлеп оқып, мақал-мәтелдердің мағынасын түсіндіріп шығадыСемантикалық карта №1

Семантикалық карта №2

Семантикалық карта № 3

М.Әуезов Махамбеттің ақындық құдіретін жоғары бағалап, «Махамбет жырлары өз заманындағы ең қанды, ең әсерлі, сөз көпшіліктің өз үні, өз тілі, өз арманы» деп әділ бағасын берген.

М. Өтемісұлы "Баймағанбет сұлтанға айтқаны" өлеңі (9 сынып)

1. сатысы.

Ойласам ер шығады ер сайыннан

Сен шықтың жағаласып көп ойыннан

Қарсыласың қарсы келсе қақ жарасың

Қара нан төгілгенде ат мойыннан

Найзамен қарсы келсе қақ жарған ер

Қайратын көріп дұшпан таңданған ер

Дұшпанменқарсы келіп жанасқанда

Шаншылып айдаһардай қамданған ер

Міне балалар байқадыңдар ма? Жақсы ұл-еліне бас , жаман ұл-еліне қас дегендей, елі үшін еңіреген , халқы үшін қалың жауға қарсы шыққан небір ерлеріміз , батырларымыз өткен тарихынан да аңғарылып тұрған жоқ па? Сондықтан да біз батырларымыздың ерлігін мақтаныш сезіммен айта аламыз.

Ендеше біз қазір өздерімен оқыған өлеңіміз туралы ортақ пікірлесеміз. Оқушыларды тақтаға шығарып,үш топқа бөлемін.

1.Ізденімпаздар тобы.

2.Сұрақ қоюшылар тобы

3.Зерттеушілер тобы

-Сендер қай батырды өлеңін оқып білдіңдер?

-Жалынды,батыр ақын Махамбеттің өлеңі "Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқаны"өлеңін оқып білдік.

-Ол жалынды,дауылпаз ақын,әрі батыр.

Олай болса батыр қандай болады. Ол кім? Сол жөнінде идеямызды топ тастырайық.

Әр топтан оқушы лидер болып өз пікірлерін қорғайды

1топ. Ізденімпаз тобының оқушылары жыр үлгісіндегі сюжеттік оқиғалардың өрбитін тұстарын жазып оқиды.

Махамбеттің өзі Жәңгір ханның ордасында болып ханның баласы Зұлқарнайға қамқоршы болған.Бір жарыс әңгімеде, теріс бағытқа түсіп Жәңгір Махамбетке "Құл саған да билік керек пе?"-деген. Содан олардың жолдары айырылысқан.

Қане, жырдан оқып қарайық!

Хан баласы ақ сүйек

Ежелден табан аңдысқан

Ата дұшпан сен едің

Ата жауың мен едім. Жыр оқиғасында,Махамбеттің хас батырлығы, ер журектілігі жайлы тұсына тоқталады.

Кәр қылар деп ''тақсыр-ау''

Аяғыңа бас ұрман.

Байеке ''сұлтан'' аксуйек,

Қыларың болса,кылып қал.

Кундердің куні болғанда

Бас кесермін жасырман.

Әділдік пен шындыкты,нақ та айкын айта алатын қара қазан,сары бала,еркін жаткан елдің ғана үшін қылыш сермеген Махамбеттің қарапайым кісі еместігі,ерен ерлігі мен адамгершілігі мына тұстарынан байқалады.

Еділдің бойы ен тоғай.

Ел қондырсам деп едім.

Жағалай жатқан сол елге.

Мал толтырсам деп едім

Өлеңде Махамбет озінің батырлығы мен қоса елінің тағдырын қоса ойлайтынын корсетеді.Бұдан батырдың кандай тұлғада екенін аңғарады.

3-топ.Зертеушілер тобы.Өлеңнен Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқан зілді создерін,ақынның бітіспес өшпенділігін білдіретін батыл пікірлерін тауып оқиды.

Байеке,сұлтан ақсертек,

Қыларың болса қылып қал.

Кундердің күні болғанда.

Бас кесермін жасырман-деп батыл айта отырып,келешектегі жарық күнді дәл корсете алды.

Еңсесі биік ақ орда.

Еріксіз кірсем деп едім.

Керегесін қиратып

Отын етсем деп едім...-деп Махамбет,бармағын тістеп нали отырып айтса да,әр созінен оқ,аузынан жалын шашқанын батыл пікірлерінен аңғарамыз.

2.Махамбеттің өзімен Баймағанбет сұлтанды салыстырған теңеу сөздерін,тағып олардың айырмашылығын аңғарамыз.

Бекініп садақ асынған,

Біртіндеп жауды қашырған

Құйқылжыған құла жирен ат мінген;

Құйрық, жолын шарт туйген.

Мен кескекті ердің сойымын

Кескілеспей бір басылман.

Алдыңа келіп тұрмын деп,

Ар,намысымды қашырман.

Сүйегім тұтам қалғанша,

Тартылмай сөйлер асылмын.

Ай,тақсыр-ау,ай,тақсыр,

Бойың жетпес биікпін

Бұлтқа жетпей шарт сынбан...

Айта келген сөзім бар,

Не қылсаңда жасырман

Шамдансам жығар асаумын,

Шамырқансам сынар болатпын.

Махамбет өзінің бейнесін таныту үшін әсерлей суреттеді.Бұдан батырдың қандай тұлғада екені аңғарады.

Соңынан '' сұрақ қоюшылар тобы сұрақтар қояды?

Исатай-Махамбет котерілісі туралы не білесіңдер?

Ол қай кезде,қай жерде болды?

--Асқақ әуелімен Исатай басшының соңынан ерген ереуіл ақыны Махамбет болды.Намысшыл батыр,әрі өр ақын Махамбет өктелдікке,озбырға өрттен жаны шиыршақ ата,ереуілдене Алтай беріп,майданда Исатаймен бірге шығуға бел байлады.1836 жылы 14 сәуір куні Қиялмала деген жерде болды.

- Махамбеттің ата тегі туралы не білесің?

- Махамбеттің арт атасы Қызылбас (парся ) жұртынан.Парсының нәдірше деген патшаның баласы екен, дарияда серуен салып жүргенде кемесі жарылып,Каспий теңізінің бергі бетіне ығып шығады.Баланың аты Құланияз екен.

- Махамбеттің әкесі әкесінің әкесі кім?

Беріш руынан шыққан.Жайық атадан-Дәулет,-Тұмаш,-Жаубасар-Күлмәлі.Ол Құлниязды-Күлмегі деп кеткен.Күлмәлінің қазақ әйелінен-Шыбынтай,Өтемістен-Махамбет дүниеге келген.

-Махамбет қандай дүниеден шыққан?

Махамбетің әкесі Өтемісұлы Жайықтың бергі бетінде Айшуақ хандық құрған тұста беделді бидің бірі болған.

-Махамбет Өтемісұлы қашан,қай жерде дүниеге келді?

1803жылы Орал облысының Орда ауданында,Нарындағы Бекетай құмында дүниеге келген.

-Махамбеттің қандай шығармаларын білесіңдер?

'' Ұлы арман'',"Еңселігім екі ел","Атадан туған аруақты ер","Мінгені Исатайдың Ақтабан-ай!","Исатайдың сөзі",т.б.

-Махамбеттің жанұясы тураллы не білесің?

Махамбеттің Ұлтуған,Типан дейтін екі әйелі Махмұт, Нұрсұлтан деген екі баласы болған.

-Махамбет қашан,қай жерде дүние салды?

Өзінің алыс тумасы,әрі дос сымағы Төлейдің Ықыласы 20 жігітті ертіп апарып,солардың қолынан Атырау облысы Махамбет ауданындағы Қарай деген жерде дүние салады.Махамбет зираты сол Қараойда.

-Махамбеттің бейнесі қалай суреттеледі?

"Бойы -165см,шашы,қасы,мұрты,сақалы қара,бетінде дағы жоқ,қараторы,қой козді,"-деп сипаттайды.

-Махамбеттің қандай қасиетін ерекше атап айтар едіңдер?

Аламанға жел бердік,

Аса жұртты меңгердік.

Қара қазақ баласын,Хан орнына теңгердік.

Өздеріңдей хандарды

Қабырғасын сөгілтіп

Қабырғадан аққан қан

Ат баурына төгілтіп

"Әділ" жаннан төгілтіп ,

Ат артына өзгердік

Сабақтың кезеңдері Уақыты Мұғалімнің іс-әрекеті Оқушылардың іс-әрекеті Бағалау Нәтиже Ресурс Сабақ кезеңіндегі әдіс-тәсілдер

Ұйымдастыру кезеңі 2 мин. Оқушыларды Махамбет өлеңдеріне байланысты төрт топқа 6-7 оқушыдан бөледі.

1.Арқаның қызыл изені-ай

2.Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқаны

3.Бағаналы терек

4.Мен едім

3мин Презентация слайдын қосады.

Қазақ даласында 19ғ.патшалы Ресей отарлаушылары жүргізген

3мин Махамбеттің «Мен,мен едім, мен едім» өлеңін талдамас бұрын «Мен»-нің мағынасын ашқызады.Ол үшін оқушыларға сауал жолдайды. -Балалар, сендер «Мен» сөзінің мағынасын өздеріңе қаратып, өздерің жайлы не айтар алар едіңдер? Мысалы, Мен-оқушымын, мен-Қазақстан азаматымын, Мен-ата-анамның сүйікті перзентімін, мен-ұлағатты ұстаздардың шәкіртімін, мен-адал доспын, мен-имандылықты бойына сіңірген халқымның адал перзентімін, мен-өмірге құштар жанмын,т.б. Оқушылар өздеріне түрлі дәрежеде баға береді, «Мен» сөзінің мағынасын ашады. Сөйлеу, ойлау дағдылары жетіледі, өздеріне сыни тұрғыда баға береді. Махамбет

Махамбет бейнесін ашу 3мин (Презентация слайдын қосады)

Ендігі кезекте Махамбет өлеңдеріндегі «Мен» сөзінің мағынасын ашып көрейік. Балалар, байқасаңдар,Махамбет өлеңдерінде «Мен» сөзі жиі қолданылады. Осы сөз қандай мағынада айтылады? Осы өлеңдері арқылы Махамбетті қай қырынан танимыз? Ондағы «Мен»-нің мәні ерекше, астарында мол сыр бар. Мұндағы «Мен»-Махамбеттің бүкіл болмысы, Махамбеттің күрескерлік әлемі, Махамбеттің батыр жүрегі. Осы «Мен» арқылы оның ісі, күрескерлігі, ерлігі, елге деген махаббаты, елдің тәуелсіздігіне деген жауапкершілігі, дұшпанына деген ыза-кегі көрінеді.

Махамбет менінің астарына үңіледі, құнды ой түйеді.

Интерак

тивті тақта

2-тапсырма 10мин. «Мен едім» өлеңін Қ.Тасболатов талдауына салып, талдауға бағыттайды. Өлең мәтінін таратып береді.

«Арқаның қызыл изені-ай» өлеңінде берілген өлең жолдарынан қалаған жолды алып, мағынасын ашуды, ой өрбітуді тапсырады, шығармашылық жұмысқа бағыттайды.

1-оқушы: Мен үшін Махамбет Өтемісұлы - бір ғасырда бір-ақ рет туылатын дара тұлға.

2-оқушы: Мен Махамбеттің тұлғасын отты, жігерлі, қайратты, ұлттық рухы биік, хас батыр, дауылпаз ақын ретінде таныдым.

3-оқушы: Мен үшін Махамбет тұлғасы - елі үшін етігімен су, толарсақтан саз кешкен хас батырдың өзі, Исатайдың сенімді серігі.

Жағылған шырақ Ұжымдық жұмыс

«Б.Б.Б» стратегиясы

Бағалау 2 мин Оқушылардың бағалауын тыңдайды «Көршің қандай» ойыны арқылы жұп жұмысын бағалайды. Жұптық,

топтық бағалау Жұпта бағалауды үйренеді. Бағалау парағы Бағалау

Үй тапсырмасы 1 мин «Мен едім» өлеңін жаттап келуді тапсырады

Сабақтың тақырыбы: Махамбет Өтемісұлының өлеңдері.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Махамбет өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктерін ұғын-дыру тақырыбы, жанры және маңызы жайында айту.
Дамытушылық: Патриоттық тақырыптағы өлеңдерді нақышына келтіріп мәнерлеп оқу, өлеңдеріндегі айтпақ ойды табу. Әдеби кітаптар оқуға үйрету.
Тәрбиелік: Ерлікке, елдікке, батырлыққа баулу, елін, жерін сүйуге, патриорт болуға шақыру.

Сабақтың көрнекілігі: Махамбеттің суреті, тірек кесте буклет, тест па-рақтары, плакат, көркем әдебиеттер, газет-журнал материалдары, семантика-лық карта, т.б.

І. Ұйымдастыру кезеңі: сәлемдесу, оқушыларды түгелдеу, оқу құрал-дарын даярлау,

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру:

Сұрақ-жауап әдісі бойынша Махамбет туралы не білетіндіктерін сұрай-мын.

Өткен тақырыптарды пысықтау мақсатында Махамбет Өтемісұлының өмірі мен шығармашылық қызметі жайлы тест сұрақтарын таратып беремін.

Тест жұмысы. Жауап кілті тақтаға ілініп, тексеріледі. Бағалау крите-рилері бойынша оқушылар бірін-бірі бағалайды. Бағаларын бағалау кестесіне қояды.

ІІІ. Жаңа сабақ:

Сабақ жоспары:

Тест жұмысы.
Жаңа сабақ.
Өзіндік жұмыс
Бес жоды өлең
Шығармашылық жұмыс
Қорытынды.
Үйге тапсырма
Бағалау.

Жаңа саақтың тақырыбы мен мақсатын айтып, тақтадағы плакатқа түсірілген тірек кесте бойынша Махамбеттің ерлікке, елдікке шақыратын және Исатайға арналған өлеңдеріне тоқталамын.

Махамбет Өтемісұлының өлеңдері.Талдау:

Махамбет өлеңдерінің тақырыбы, мазмұны

идеясы, көркемдік ерекшеліктері.

Ерлікке, елдікке Исатайға шақыратын арналған

«Мұнар күн» «И. деген ағам бар»

«Ұлы арман» «Арғымаққа оқ тиді»

«Біртіндеп садақ «Тарланым», «Соғыс»

асынбай» «Мінген ер», «Мінгені

«Ереуіл атқа ер И-дың Ақтабан-ай»

салмай» «Исатай сөзі»

«Жалғыз дүние» «Арыстан одан кім

«О, Нарын!» өткен?»

Күрделі мәселе:

Елдегі әділетсіздік.

Батырдың аңғалдығы.

Исатай қазасы.

А) Жаңа сабақты пысықтау үшін: Шаруалар көтерілісінің шығу себептері, көтерілістің мақсат-мұраты ақынның қандай шығармаларында көрінгендігін, сол шығармаларына сүйене отырып талдау жасаймыз.

Ақын шығармаларында Исатай бейнесі қалай сомдалғандығы жөнінде айту. Өлеңдеріне талдау жасай отырып, Махамбет романтизімнің ерекшелік-терін айтып беру.

Жырларда Махамбеттің өз тұлғасы қалай көрінгендігін айту.

М. Өтемісұлы шығармаларының тақырыбы, жанры және маңызы жай-ында айтып беру.

Бүгін Махамбет Өтемісұлының өмірі және шығармашылығы туралы танысамыз. Махамбет ақын туралы біз төменгі сыныптардан білеміз. Қазір сендер сызған кестені толтырыңдар. Білемін деген бағанға батыр туралы өздерің білетін мәліметтерді толтырып жазыңдар. Білгім келеді деген бағанға нені білгілерің келетінін жазып шығыңдар. Үйрендім деген үшінші бағанды сабақтың соңында толтырасыңдар.

Туған жылы, жері. батыр, ақын

«Қызғыш құс» «Бағаналы терек

Ерлігі, күйшілігі туралы

ІІІ. Жаңа сабақ

Ақын өмірінен деректер"Өмір - дерек" слайд

• 1803 жылы д. к

• 1824 - 1828 ж. Жәңгір хан ордасы

• 1829 ж."Қалмыков" қамалында тұтқында отырады

• 1930 ж. Түрмеден қашып шығады.

• 1833 - 1836 ж көтеріліске дайындық

• 1836ж "Қиялымола"көтерілісі

• 1838 ж Исатайдың қазасы

• 1846 ж дүниеден өтеді.

• «Махамбет - қазақ ақындарының ішіндегі ең бір күштісі... Махамбет жырлары - өз заманындағы ең қанды, ең әсерлі сөз, көпшіліктің өз үні."

• Мұхтар Әуезов

Махамбет Өтемісұлының шежіресі

Жаубасар

Құлмәлі Өтеміс Тоқтамыс Бекмағамбет Қожахмет Махамбет

Ысмайыл Досмайыл Сүлеймен Ыбырайым Әйіп Хасен

Өтемістен туған он едік,

Онымыз атқа мінгенде -

Жер қайысқан қол едік, -

Махамбет - халқын сүйген, халық мұңын жырлаған, елім деп еңіреген ақын. Махамбет поэзиясы өз дәуірінің, сол кездегі қанауға қарсы көтерілген шаруалар көтерілісінің айқын үні. Отанын сүйген патриот - өлеңдерін көпшілік мүддесі үшін жұмсаған, еңбекші шаруалардың жыршысы.

Махамбеттің күйлері

"Жайық асу" "Жауға шапқан" "Жұмыр қылыш" "Қайран нарын" "Өкініш"

Махамбеттің күйлерін орындап, халыққа жеткізіп жүрген күйші

Айгүл Үлкенбаева«Жұмыр қылыш» күйін тыңдату

ІҮ. Мағынаны тану

(Мәтінмен жұмыс жасау)

Класс ІІІ топта жұмыс жасайды

І. "Ереуіл атқа ер салмай..."

ІІ."Көтерілістің шығу себептері"

ІІІ. Махамбет - күйші

ҮІ. Үйге тапсырма

ҮІІ. Бағалау

Махамбет Өтемісұлы "Мен,мен едім,мен едім"Скачать с сервера (36.7Kb) ]

2015-02-03, 9:22 PM

жазады.

Белсенділігі: «5» - 5 ұпай, «4» - 4 ұпай,« 3» - 3 ұпай

1.Жаңа тақырыпқа шығу -1 ұпай

2.Мәтінмен жұмыс жасау -1ұпай

3.Сәйкестендіру -1ұпай

4.Шашылған тіркесті жинау-1 ұпай

5. «Карусель» ойынына қатысу-1 ұпай

Қосымша №1

«Адамдық борышың»

өлеңі

5 жасында араб, парсы тілін үйренген

1845-1904

өмір сүрген

1846-1945

Жж.

Шын есімі Ибраһим

«Жалғызбын деп жүрмесін»

1858-1931 жж.

Гомер атанған атамыз

Абай Құнанбаев

Шәкәрім Құдайбердиев

Жамбыл Жабаев

Жауап кілті«Адамдық борышың»

өлеңі

5 жасында араб, парсы тілін үйренген

1845-1904

өмір сүрген

1846-1945

жж.

Шын есімі Ибраһим

«Жалғызбын деп жүрмесін»

1858-1931 жж.

Гомер атанған атамыз

Абай Құнанбаев

Шәкәрім Құдайбердиев

Жамбыл Жабаев

Қосымша № 2.

1 -шумақтың талдауы: 1 шумақты, 4 тармақты, 3 бунақты, 11 буынды, қара өлең ұйқасы.

2- шумақтың талдауы: 1 шумақты, 4 тармақты, 3 бунақты, 11 буынды, қара өлең ұйқасы.

3- шумақтың талдауы: 1 шумақты, 4 тармақты, 3 бунақты, 11 буынды, қара өлең ұйқасы.

Эпитеттер: мас, тоқ, қысқа түн, жарық күн, сансыз торғай, көк майса, асыл шөп.

Теңеулер: түскендей, батқандай, жауһардай, айнадай.

⇧

⇩

скачать материал