Статья

Олег Сувакпит- уруглар чогаалчызы.

Тываның уруглар чогаалчызы Олег Өдербеевич Сувакпит 1926 чылдың май 9-та Чөөн-Хемчик кожуунунуң Чайлаг-Алаак сумузунуң Баян-Дугай деп черге арат Өдербей Бызыы-Карак Сааяның өг-бүлезинге төрүттүнген.Бодунуң бичии чылдарын төрээн делгемнеринге ---Чаңгыс-Хадың,Баян-Дугай,Терек,Эзим -Адаа ховуларынга ,Ак-Хаяларның,Бөрзү-Дагларның,Кара-Баштыг-Кожагарларның чалымнарынга,оларның чүрек сиилээр бедиктеринге кадарчылап өскен.

Алызындан салым-чаяанныг болгаш,9-10 харлыында-ла улуг акыларының дузазы-биле латин үжүктү өөренип кирген.Саазын,карандаш чок болганындан үзээш,хүлдеп каан калбак ыяшка бажын сүвүртүп каан ,хан дээшкини дег чарты-биле бижип,санап чорааш,чер карада элезинге азы довуракка ,а кыжын харга бижип,санап чорааш,сааладыр номчуптар,саадал чок санның дөрт аргазын бодаптар,сөстерни кожуп бижиптер болу бергени ол дийин.12-13 харлыында хой кадарып чорааш,сагыжынга кирген ырыларны ырлап,харын-даа боду база ала-чайгаар чаа ыры сөстерин тыптар апарган.Чижээ,ооң архивинде мындыг одуруглар бар:

Хоюм-малым кадарарда,

Хокуларым таан да делгем.

Хондур удуп алырымда,

Комду баары таанда чылыг.

Он дөрт уругнуң ортуну болганы-биле улуглары өөренири өөренип,өгленири өгленип,ажыл-даары ажылдап чоруй барганы-биле ол школага 14 харлыында өөренип кирген,ынчалза-даа көдээге эки өөренип алганы-биле ол чаңгыс чылын 4 классты 1939 чылда өөренип доозупкан.

Ооң эң баштайгы «Чаагай көкке одарладыыл» деп шүлүү «Аревэ шыны» солунга 1940 чылдакөстүп келген.Оон бээр-ле бодунуң чогаадыкчы ажылын тыва литературага бараалгадып келген.

Ол чээрби ажыг номнарнын болгаш шүлүктер чыындыларының автору.

Бистер О.Сувакпитти колдуу-ла уруглар чогаалчызы деп билир бис.Ол уругларга «Бичии өңнүктеримге», «Харым каш-тыр?», «Тывынгыр оол», «Чадаг-Ашак», «Хуулгаазын кажыктарым»,

«Дөстүнместер» деп тускай номнарны чырыкче үндүргүлээн.Ол ышкаш уругларга бижээн бүгү-ле чыындыларының ийиги кезээ уругларга бижээн шүлүктери-биле долдунганын демдеглээри чугу-ла. Ооң-биле чергелештир тыва уруглар ясли-садтарынга үш номчулга номнарын Б.Монгуш-биле

үндүрген.

О.Сувакпиттиң тускай эртеми журналист болгаш литература талазы-биле мергежили шүлүкчү,

прозачы,очулдурукчу,артист.Ол Чадаана 7 чыл школазын,Кызылдың театр студиязын,ВЛКСМ ТК-ның чанында комсомолдуң Төп школазын,СЭКП ТК-ның чанында партияның бот-өөредилгелиг дээди школазын болгаш Москвада М.Горький аттыг литература институдунуң чанында Литератураның ийи чыл хуусаалыг дээди курстарын дооскан.

Хөйнү көрген болгаш хөйнү билген чогаалчының амыдыралын улам ханызы-биле билип алыр дээш, «Силерниң чогаалчы болганыңарга чүү чүве,кым улуг салдарны чедиргенил?»деп айтырарымга,ол боданмайн-даа,мынча дээр болду:

---Ачам---тоолчу,тывызыкчы,ыраажы,аңчы кижи. Чайның узун хүннеринде,кыштың төнмес-батпас кежээлеринде ажы-төлү бисти өг сыңмас кылдыр хойгаштырып чыттыргаш,тоолдап эгелээр кижи.

Чеже тоол ытпаан,чеже тывызык салбаан дээр.А харын чамдык узуннары уттундуруп калган-дыр.

Ачамның улусчу чогаалчы болганы мээң чогаалчы болуп хевирлеттинеримге эң улуг салдарны чедирген.Ол ышкаш төрээн черимниң төктүп чыдар кат-чимизи,карак четпес ховулары,эзир четпес бедиктери,арга-эзим сыңмас аң-меңи,куш-кымыскаяа,челээштелдир чаттылып чыдар чечек-чимизи, дамырак кара суглары-чогаалдарымның өңнери, хайгааралдарымның баажылары,ынакшылымның чалбырааштары,сагыш-сеткилимниң хөөннери болуп келгени болгаш болуру-даа бузуп четпес үүжем ол дийин.

Олег Өдербеевич «Тываның аныяктары» солунга журналисчи ажылын килдис эргелекчизинден эгелээн.Ооң сөөлүнде ону редакторлап-даа турган.Ол ышкаш «Сылдысчыгаш» солуннуң редакторунга, «Шынга», радиокомитединге, СЭКП Тыва обкомунга инструкторлап ажылдап, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң даргазынга болгаш хүндүлүг дыштанылгаже (пенсия) үнген соонда,баштаар черге даргалап,консультантылап, «Улуг-Хем» альманагынга редакторлап ажылдап турган.

Ынчангаш ооң ажыл-чорудулгазы -аныяк авторларны дилеп тывар,оларга дузалаар болгаш деп-шидер талазы-биле бүрүн холбажып келген. Ол баштайгы үезинде ам алдар-сураглыг апарган чогаалчыларга болгаш шүлүкчүлерни, чижээ,Кызыл-Эник Кудажыны,Екатерина Танованы,Өлчей-оол Монгушту,Монгуш Доржуну,Экер-оол Кечил-оолду,Салчак Молдурганы,Владимир Серен-оолду, Игорь Иргитти,Кара-оол Натпий-оолду,Көжелдей Монгушту,Зоя Донгакты, Лидия Ондарны болгаш

өскелерни-даа деткип,болур-чогуур дузаны чедирип чораанын чылыы-биле чоргаарланып чугаалаар чораан.

-Силерни чүгле чогаалчы эвес,а бүгү талазы-биле белеткелдиг кижи кылдыр деткип чорааннарга

кымнарны адап болур силер?---деп айтырарымга,ол мынчаар харыылады:

-Бо-ла чорааш,чогаалчы болгаш кижи болуп хевирлеттинеримге ажалын чандырып шыдавазым ачы-дузаны чедиргеннерге башкылар Ондар Чылбакты,Тарас Дары-Сүрүңнү,Алексей Белек-Байырны, Ооржак Хойлакааны,Хомушку Алдын-оолду,чогаалчылар А.Пальмбахты,С.Пюрбюну,М.Идам-Сюрюнну,О.Саган-оолду,С.Токаны,комсомол ажылдакчылары С.Серенни,М.Мөндүмени,

Ю.Юмбууну,композитор, хормейстер С.Булатовту, ССРЭ-ниң улустуң артизи В.Оскал-оолду,совет чогаалчылар Л.Ошанинни, А.Жаровту, А.Межировту, профессорлар: филология эртемнериниң доктору

С.Машинскийни,экономика эртемнериниң доктору М.Ишутинни,академиктер С.Рыбаковту, А.Акимовту чылыы-биле сактып,чоргаарал-биле адап,чурттап,ажылдап чор мен-деп харыы берген.

-Уруглар чогаалының талазы-биле чүнү чугаалап болур силер?---дээримге,Олег Өдербеевич:

-Ол дээрге мээң амыдыралымның чарылбас кезээ,тынар агаарым,сагыш-сеткилимниң кара чаң-гыс чемижи ышкажыл.Уруглар амыдыралы мени үргүлчү сонуургадыр,сагыш-сеткилимни оттуруптар кандыг-ла бир чүүлдү бижииринче албадай бээр.Ооң түңнелинде баштайгы шүлүүм «Хаважыгаш» 1946 чылда төрүттүнген:

Чайып-ойнап кымчыланыр

Чаңгыс илиг кудуруктуг,

Давып-самнап тенектенир

Дагыр-мыгыр даваннарлыг

Карыш четпес узун дурттуг

Хаважыгаш чоруп-ла тур оо….

Ол бодунуң чаптанчыг чараш чаңы-биле, элдептиг ужуралдары-биле уругларны каттыртып, оларның аразында ам-даа чурттавышаан.

Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы,Тыва Республиканың күрүне шаңналының лауреады Олег Өдербеевич назы-хары улгаткыже шудургу ажылдап, Сарыг шажынның бажы көдүрлүп,бурун тыва өгбелерниң чаагай чаңчылдарының катап эгиттинип , онуамгы салгалга катап өөредип эгелей бергенде,уруглар чогаалчыларының мурнунда салдынган улуг сорулгаларның салдынганын деткип,аңаа өөрүп чораан.Ооң карактарында оттар кыптыгып,мынчаар чугаазын уламчылады:

-Удавас шүлүк чогаалдарымның чыындызы чырыкче үнер.Ам ону республина типографиязында өрүп турар.Ону келир чылын мээң 70 харлаарым-биле холбаштыр үндүрүп турар.Ол ышкаш бурун тываларның сагып чораан дагылгаларын чыып,тускай ном кылдыр белеткээш,Республиканың башкылар билии бедидер институдунга «Дагылгалар» аттыг чыындыны белекке сөңнээр мен.Ында «Оваа», «От», «Буга бажы», «Хам дыт» дагыырының сценарийлери киргилээн.Оон ыңай

келир чылын тоожулар,чечен чугаалар,шоодуглар,дузаашкыннар чыындызын кылып доозар мен.Ооң-биле чергелештир аңчының,арт ажарыныңдүк кагарының,час дүжериниң,тараа чажарының алгыштарын чыып,ном кылдыр үндүрерин белеткеп турар мен,бо-ла-дыр---дээш,хүлүмзүрдү.

Тыва литератураның,ооң иштинде уруглар чогаалының хөрүүнүң базыкчызы чогаалчывыстың

намдарын кыска бижиирге, мындыг-дыр.

Чогаалчының чөпшээрели-биле ооң бажыңында архивин көөр аргалыг болган мен.Ном-саңында-даа, шкаф иштинде-даа делгеттинген номнарда болгаш тускай папкаларда автографтарда, чагааларда парлаттынган чүүлдерде күзээшкиннер болгаш үнелээшкиннер,өөрүп четтириишкиннер болгаш аазаашкыннар хөй болду.Ам ооң чамдыктарын тывалап-даа,орустап-даа бижээни-биле таныжып көрээли.

Уярадыр дыңналып кээр

Узун ырың угу кайдал?

Аваң өөнге ачаң ыткан

Аттыг-чарлыг тоолдан ирги?

Чадаананың оглу-дур сен

Чашкы шаамның эжим-дир сен.

Сеткил-сагыш сергедиптер

Чечен сөстүг шүлүкчүм сен.

(М.Кенин-Лопсан. «Калдаракта» 1986,май 7)

«Дорогой Олег Одербеевич! Я должна Вас от души благодарить за все…Я просто ,так сказать,окрылена вашими словами.И обязательно научусь писать,и буду писать для детей…»

С поклоном Е.Танова. 8/Х-1956.

«…Проишел в литературу Олег Сувакпит со своей торжественной интонацией,ясностью и краткостью поэтического слова,с хорошим знанием детской психологии и умением выразить

интересы ребят.

(Д.Куулар «Тувинская поэзия».Очерк истории.Кызыл-1970)

«….Уже банкет готовит общепит

Уже давно пропел полдневный кочет

И даже очень тихий Сувакпит

Открыто говорит,что кушать хочет.

(Дружеский шарш.Марк Сергеев.Улан-Удэ.1975 г.)

«Олегу Сувакпиту.»

У вас большой,большой разбег,

Весны ровесник-друг Олег.

И можете теперь гордиться:

Вложили в стих так много сил,

Что хочется примчать в Кызыл!

(Ефим Зоря.Из книги « 500».Украина,Киев,1974 г.)

Ю.Кузнецов:Олег Сувакпит -лирик по преимуществу.Умело передает эмоциональное напряжение ,тонкость и сила его стихотворного таланта всех покоряет.К тому же он целемудрен-редкое качество среди поэтов./ Из выступлений на заседании секретариата правления СП РСФСР

от 25 октября 1984 года.Встреча с тувинскими писателями.Стенограмма./

Шынап-ла.авторнуң архивин чиңчерлээр болза,кандыг чогаалчыларның болгаш шүлүкчүлерниң автографтары,чагаалары,үнелелдери ,байыр чедириишкиннери чок дээр!

Б.Полевой,А.Кешеков,С.Сартаков,Ю.Бондарев,Г.Марков,С.Михалков,Р.Гамзатов,С.Беруздин,

Д.Кугультинов,И.Данилов,Л.Попов,А.Жаров,Ю.Шестаков,Н.Шундин дээш ,чоруп-ла каар….

Хөй-хөй кылын папкаларда аныяк чогаалчыларның чыындыларын болгаш шүлүктерин сай-

гарганының бижимелдери мырыңай эңдерик болган.Ол чорук чогаалчының тыва литератураның,

эң ылаңгыя,уруглар чогаалының хөгжүлдези болгаш ол дээш бижип чоруур авторларның мергежилиниң бедиири дээш кайы хире сагыш салып чорааны көскүзү-биле билдинип кээр.

Чогаалын сайгарткан кижи-ле Олег Өдербеевичиге сагыш-сеткилиниң ханызындан өөрүп четтиргенин ,чогаалының эскиттерин шын айытканы дээш база уруглар чогаалының хыын тып чадап чоруурун ажыы-биле билинген болгулаары---ооң ат-алдарының аныяк авторларның аразында база бедик чораанын эскерери белен.

(1996 чылдың май айда ынак чогаалчым О.Ө.Сувакпит-биле ужуражылгамдан чылыг сактыышкыннарымны бижидим.

Сурунчап Р.М.- Теве-Хая ниити билиг ортумак школазынын тыва дыл,чогаал башкызы.)