Амет-Хан Султан - вне классное мероприятие (9 класс)

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение

Советская средняя школа №3 с крымскотатарским языком обучения

.

Методическая разработка
внеклассного мероприятия, посвященного 95-летию со дня рождения Амет-Хан Султана

Тема: «Человек, покоривший небо»

Разработал преподаватель:_______________
Османова Сание Сейтвелиевна
Класс: 9

Технологии: Использованы ИКТ

Советский 2015

Мевзу: «Коклерни бойсундыргъан инсан»

Амет-Хан Султаннынъ 95-йыллыгъына багъышлангъан сыныфтан тыш тедбир.

Макъсад: талебелерге Улу Ватан дженкининъ къараманы Амет-Хан Султан акъкъында малюмат бермек, ватанперверлик дуйгъусыны ашламакъ.

Талебелернинъ дюньябакъышларыны инкишаф этмек, Ватанымызгъа - севги, къараманлыкъкъа урьмет ашламакъ.

Донатма: Амет-Хан Султаннынъ суретлери, къырымтатар байрагъы, презентация, Амет-Хангъа багъышлангъан китаплар сергиси.

Оджанынъ сёзю:

- Бугуньки эдебий акъшамымыз халкъымызныгъ гъуруры, шанлы огълу, Советлер Бирлигининъ эки дефа къараманы, улу учуджы Амет-Хан Султангъа багъышлана.

( слайд).

Етекчи1 Бу сене 25 октябрь куню Амет-Хан Султаннынъ догъгъанына 95 йыл толды.

Бу аджайип инсаннынъ япкъан джесюрликлерини кене де хатырламакъ истейик.

Ет.2 Эки дефа къараманъымыз Амет-Хан Султанны къараманлар къараманы демек

мумкюн (слайд).

1 талебе: О,Къара денъизнинъ янында догъгъан.

Денъизден пишкинлик, кучь-къувет алгъан.

Ай-Петри къырына тырмашкъан, джошкъан.

Ватангъа хызмет ичюн дагъларны ашкъан.

Душманнынъ устюне атылгъан окъ киби,

«Алупка,сен ичюн! Сен ичюн, Ватан!» -деп,

Къоркъу бильмейип, фашистни ургъан.

2 талебе:

Къараман Амет-Хан! Сынавджы батыр!

Санъадыр бизлерден бу беш-он сатыр.

Кунь келип, Ордугъа кетмекни беклеймиз!

Бизлер де сен киби олмагъа истеймиз.

Бу шанлы кунюнде ант-эмин этемиз.

Мердликте биз сенинъ изинъден кетермиз.

Джесюрлик ёлунда сенден дерс алып,

Ватангъа бизлер де шай хызмет этермиз.

( слайд).

Ет.1 Амет-Хан Султан - Девлет мукяфатынынъ лауреаты, Советлер мемлекетинде

Энъ намлы учуджылардан бириси, онынъ ады Советлер мемлекети авиациясы-

нынъ тарихына алтын арифлернен язылды.

Ет.2 Бу къадар юксек арбий къазанчларгъа, бу къадар юдже шан-шуретке оны насыл

ёллар алып алып барды? Бу къазанчларгъа о насыл иришти?

Келинъиз, бераберликте онынъ аят ёлларыны хатырлайыкъ.

Ет.1 Амет-Хан Султан 1920 сенеси октябрь 25 куню Алупка шеэринде дюньягъа

кельди. Бабасы Султан агъа - догъма Дагъыстаннынъ Цовкра аулындан, миллети

лакъ, анасы Бекир Садлы къызы Насибе апте - къырымтатары. (слайд).

Ет.2 Балалыкътан денъиз ве кокке севда олгъан Амет-Хан саатларнен къарталларнынъ

учушыны козете. Он яшына кельген сонъ, къырымтатар орта мектебинде окъуй.

Эр вакъыттаки киби, саба анасы оны,азбар къапудан тышары чыкъарып, мектепке

озгъара эди. Чантасы элинде, ёл бою ашыкъмай кете эди. Ёлда оны эр шей меракъ-

ландыра. Къанатчыкълары сырлы-сырлы кобелеклернинъ пешинден чапа эди.

Токъталып къушларнынъ чивильдесини динълей.Бойлеликнен, этрафтаки табиат

адиселерини сейир этип, мектеп азбарына кире эди. Дерслерини енгиль менимсеп,

яхшы окъугъан.

( слайд).

Ет.1 Едийыллыкъ къырымтатар мектебини битирген сонъ, демирёл ФЗУда окъуй ве

Акъмесджит аэроклубына къатнай. Сонъра Къачыдаки арбий учуджылар мекте-

бине кире. Арбий хызметини Бобруйск шеэринде башлай.

Ет.2 Дженк башлагъанда о, Одесса арбий округы 4-нджи къырыджы авиаполк эркя-

нында Кишинёв дживарында хызмет эте эди. Онынъ яхшы назарий азырлыгы,

къатты низамлы, арбий машинаны идаре этюв усталыгъы авиаполк командирлери-

нинъ дикъкъатындан четте къалмай ве 1941 сенесининъ октябринде Амет-Хан

Султан къырыджы учуджылар болюгининъ командири этип тайинлене.

( слайд).

Ет.1 Улу Ватан дженки йылларында Брянск, Сталинград, Украина ве Белоруссия джебе-

лериндеки урушларда 60 кере дефа ава дженклеринде булунды, 552 саат ава дженк-

лерини кечирип, джесюрликлерини косьтерди.

( слайд).

3 талебе: Ах, меним Алупкам, сени пек сагъынам,

Еди къат коклерге юксельген вакъытта.

Яшлыкътан синъгенсинъ сен меним анъыма,

Чыкъмайсынъ акълымдан эр кунь, эр саатте.

Ах, меним севимли балалыкъ шеэрим!

Дюньяда эр шейден зияде северим.

Сен меним къуванчым, джаным ве анъымсынъ,

Дамарда дургъунсыз къайнагъан къанымсынъ

Мен сенинъ шанынъны котерем коклерге,

Сен ичюн азырым бермеге джанымны.

Ялварам, мен ольсем, мугъайып яс тутма,

Истейим, тек мени унутма

( слайд).

Ет.2 Амет-Хан авадан душман аскерлерини уджюм этмек ичюн 78 дефа, Советлер

аскерлерини къорчалав ичюн305 кере, душман учакъларнен тутушмакъ ичюн

41кере ве душман аэродромларыны ёкъ этмек ичюн 12 кере авагъа котерильди.

Ет.1 О, авада душманнен 150 кере дженк этти. Бу чатышмалар вакътында шахсен

озю 30 душман учагъыны ве группа олып дженклешювде 19 учакъны, эписи

олып душманнынъ 49 учагъыны урып тюшюрди. Булардан бири- таран.Бу гъает

кучь, сийрек усулны ойле-бойле учуджы беджерип оламай.

Ет.2 Сталинград узериндеки ава дженклеринден биринде онынъ учагъы янып башлай

ве Амет-Хан Султан парашютненашагъы секире ве нейтраль ёлакъкъа келип тю-

ше. Иште, Волга боюндаки дженклеринде косьтерген джесюрликлери ичюн,онъа

1943 сенеси август айында биринджи Алтын Йылдыз медали берильди.

( слайд).

Ет.1 1942 сенеси майыс 31 куню Ярославль шеэринде ,о, бир чарпышмада бутюн

окъларыны атып битирген сонъ, душманнынъ «Юнкерс-88»ине озь учагъынынъ

сол къанатынен барып урула. Къанат «Юнкерс»нинъ къурсагъына саплана. Амет-Хан исе парашютта ашагъы эне. Шеэрнинъ сакинлери урып тюшюрильген душман учагъыны меркезге къойып, джесюр учуджынынъ ресими астына «Къузгъунны урып

тюшюрген йигит!»,деп язалар.

Бу джесюрлиги ичюн о,Ленин ордени, Ярославль шеэр мудафаа комитетитарафындан

саатнен мукяфатланды.

( слайд).

Ет.2 Экинджи кере Советлер Бирлигининъ Къараманы унваны Амет-Хангъа 1945 сененинъ июль 26 бериле. Дженк девиринде о, 603 арбий учув япып, 152 чарпышмада иштирак этти, 30 учакъны шахсен, 19 учакъны исе, группа эркянында урып тюшюрди.

Ет.1Бундан итибарен Амет -Ханнынъ ады эфсанеге чевирильди,оны къоркъу бильмез

джесюр учуджы деп таныдылар.

Ет.2 Эм акъикъатен де шай, бу джесюр учуджы акъкъында чокъ китаплар язылды,

йырлар багъышланды, онынъ шанлы омюри тиллерде дестан олды.

4 талебе: Не ерлерден арайым сени,

Севген кокюнъ эп сени беклей.

Эшитмейим энди сесинъни,

Лирам бугунь яныкътан инълей.

Фаджианъа ич инанмайым,

Олюмлерни енъиджи пельван!

Матеминъе ничюн янмайым,

Ничюн мийге эп урмасынъ къан?

Дагъдай эди сеннен коксюмиз,

Ватанымнынъ мерд, джесюр огълу.

Учсанъ - сенде эди козюмиз,

Ёлунъ олды енъишлер ёлу.

5 талебе: Йигит яшнынъ кечти дженклерде,

Ватаным,деп атешке кирдинъ.

Фашистлерге кокте ве ерде

Ольдюриджи дарбе эндирдинъ.

Къараманлыкъ не олгъаныны

Косьтерип сен, батыр Амет-хан,

Учмакъ ичюн догъылгъаныны

Исбат эттинъ кокте берип джан.

Излеринъден уча батырлар,

Къош Йылдызнынъпарылдар эр ань

Чын юректен халкъ сени йырлар,

Олюм недир бильмез къараман!

(Шерьян Али «Халкъ сени йырлар…»

Ет.1 Къырымтатар халкънынъ шанлы огълу, Советлер Бирлигининъ эки дефа къараманы Амет-Хан Султан дженктен сонъ 25йыл даа сынавджы-учуджы оларакъ хызметини девам этти. Бу джесюр ишлери ичюн о, Советлер Бирлиги Девлет мукяфатынынъ лауреаты олды,онъа Совет Бирлигинде хызмет косьтерген сынавджы-учуджы унваны берильди. Къараманнынъ догъгъан шеэри Алупкада тунч эйкели къоюлды.

( слайд).

Ет.2 Джесюр учуджы, озь халкъынынъ садыкъ эвляды олгъан Амет-Хан Султанны миллет пек севе ве урьмет эте эди. Энъ нафузлы унванлар, имтиязлардан халкъынен берабер олмакъны устюн корьген Аметхан тешеббюсчилернен бирликте къабулларда ола, мейданда нумайыш ве митинглерде иштирак эте, семетдешлери яшагъан сюргюнлик ерлеринде дефаларджа булуна.

( слайд).

Ет.1 Коклерни бойсундыргъан инсан эр вакъыт ве эр алда халкънен берабер олгъан.

Сонъки йыллары муреккеп сынавлары кечиргени ичюн 1961 сенеси сентябрь 23-те имзалангъан Ферман муджиби «СССРде нам къазангъан учуджы- сынавджы» унваны бериле. О, бу юксек унвангъа такъдим этильген учюнджи инсан эди.

Ет.2 Намлы учуджы Москва веляетиндеки Жуковский шеэринде яшай эди.

Элли яшыны толдурувы мунасебетинен кечирильген тантаналы акъшамда Павел Головачёв онъа шакъа тарзында, ерге тюшмек вакъты кельмедими, деген суальни бергенде, Амет-Хан джевап ерине бир риваетни тариф эте.

Ет.1 Олюмининъ якъынлашкъаныны сезген къартал пек юксекке котерилип,къанатларыны джыя ве ерге таш киби энеяткъанда кокте оле. Ерге исе онынъ энди джеседи тюше.

Ет.2 Такъдир Амет-Хангъа тыпкъы бойле эджель азырлагъан

1971 сенеси февраль 1 куню сынав вакъытында Амет-Хан да къартал киби кокте эляк олды.

Ет1 «Учуджылар эляк олмайлар»,дегенлери киби эфсаневий Амет-Хан Султан да эляк олмады, о, коктен къайтып кельмеди, кяинаттаки йылдызлар арасында эбедий ерлешти.

Ет.2 Бизим юреклеримизде де эбедий яшайджакъ!(слайд).

6 талебе: Амет-Хан Султан

Амет-Хан Султан.

Ольмеди, инан!

Ольмеди, инан!

О яшай тарларда

Чечекте, отларда,

Ягъмурда ве къарда…

Арзуда,ойда о.

Дюгюнде, тойда,о

Къайгъыда, севинчте,

Гъадапта, севгиде…

Денъизде,далгъада,

О юксек дагъларда.

«Амет -Хан» йыры иджра этиле.

Къара денъиз ялысында догъып-осьтинъ,

Къаяларнынъ этегинде къанатландынъ.

Явуз душман юртымызгъа сокъулгъанда,

Ватан ичюн урушларгъа сен атландынъ.

Багълама:

Амет-Хан! Коклерде Султансынъ!

Амет-Хан! Тиллерде дестансынъ!

Амет-Хан! Шуретинъ сёнмейджек,

Эбедий яшайджакъ инсансынъ!

Озь юртынъа севги беслеп, кучьке толдынъ,

Къоркъмай кирдинъ кок юзюнде атешлерге.

Улькемизде къош йылдызы батыр олдынъ,

Халкънен биргетип кельдинъ енъишлерге.

Багълама:

Тынч аятта челик къушлар сынадынъ сен,

Кок юзюнде гедже олдынъ, куньдюз олдынъ.

Омюр бою кокте учып сыналдынъ сен,

Тап сонъунда озюнъ де бир йылдыз олдынъ.

Багълама.

Оджанынъ сёзю:

Советлер Бирлигининъ эки дефа къараманы Амет-Хан Султаннынъ хатиресини эбедийлештирмек ичюн, онъа Алупкада мермер таш устюнде тунч эйкель тикленди. Алупкада къараманнынъ аяты ве фаалиетине багъышлангъан музей ачылды. Кокте исе онынъ адыны ташыгъан сейяре парылдамакъта.

Алупкада онынъ адына мектеп, бир сокъакъ. Акъмесджиттеки мейдан, сокъакъ; Волгоград, Жуковский, Махачкъала шеэрлернинъ сокъакълары Амет-Хан Султан адыны ташымакъталар.Бизим къасабамызда да Амет-Хан Султан сокъагъы адлангъан.

Йыллар кече, Улу Ватан дженкнинъ дешетли, атешли куньлери бизден узакълашкъан сайын, къальбимизде о куньлернинъ вакъиаларыны, къараманларыны даа зияде билюв арзусы догъа ве,эльбетте, Амет-Ханнынъ эфсаневий къараманлыгъы юреклеримизде эбедий яшайджакъ!Миллет яшагъандже онынъ Улу огълу ольмез!

(слайд).

Къулланылгъан эдебият:

«Къараманлар» очерклер С.Сейдаметов; А Озенбашлы.

Гъафур Гъулам адына Эдебият. Ташкент-1973с.

Меджмуалар: Йылдыз№6 2010 ноябрь-декабрь

№5 2009 сентябрь-октябрь

Амет-Хан Султан «Коклерни бойсундыргъан инсан» меджмуасы. КРУ «Крымскотатарский музей искусств» ИД «Тезис»,2007 сене.

Шерьян Алининъ шиири: «Халкъ сени йырлай».

Газета «Маариф ишлери» №10 октябрь,2010с.

«Амет-Хан Султан» йыры Риза Фазыл.

«Тасиль» меджмуасы №2 2011с. Акъмесджит.