ӘҙәБиәттә, сәнғәттә С. Юлае образы (9 класс)

Башҡортостан Республикаһының

Мәғариф министрлығы

Тәтешле районы муниципаль районы

хакимиәтенең мәғариф бүлеге

"Әҙәбиәттә, сәнғәттә

Салауат Юлаев образы"

(Дәрес конспекты)

Әҙерләне һәм күрһәтте:

Аҡсәйет урта мәктәбенең

I категориялы башҡорт теле

һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы

Нурисламова И.Р.

2015йыл .

Маҡсат: Салауат Юлаев образын ҡайҙа, ҡасан һәм кемдәр ижад иткәнен,

уның характерын нисек асҡандарын аңлатыу.Уҡыусыларҙың

хәтерен, иғтибарлылығын, телмәрҙәрен, фекер йөрөтөүҙәрен,

ҡыҙыҡһыныуҙы үҫтереү. Туған илде һөйөү, батырлыҡ

тойғоларын, ғорурлыҡ тәрбиәләү.

Йыһазландырыу: Ш.Бабич, Ғ.Сәләм, Б.Бикбай, Д.Юлтый, М.Кәрим портреттары, А. П.Лежнев, А.А.Кузнецов, Р.И.Ишбулатов репродукциялары. Видеотаҫма, плакат, китап күргәҙмәһе, һәйкәлдәрҙең фоторәсемдәр, мультимедия.

Дәрес барышы

I. Ойоштороу мәле.

Үткән дәресте иҫкә төшөрөү.

II. Өйгә эште тикшереү.

1. индивидуаль эш (тестар )

2. фронталь эш

"Зөләйха", "Егеткә" шиғырҙарын яттан һөйләү. "Слауаттың әйткәне" шиғырын тасуири уҡыу. Шиғырға йомғаҡ яһау.

III. Төп өлөш.

Таҡталағы эпиграфты уҡыу

"Балтик буйҙарында үлде, - тиһең, -

Каторгала үлде Салауат...

Алдайһың да, Тарих бутайһың һин:

Үләме ни ундай азамат!"

( Х. Туфан )

- Бөгөнгө дәресте Х.Туфандың шиғыр юлдары менән асам һәм дәрес аҙағында был һорауға яуап бирергә тырышырбыҙ.

Дәрестә Салауат Юлаев образының ҡайҙа һүрәтләнеүе тураһында һөйләшәсәкбеҙ.

Таҡтала схема.Схема дәрес барышында тултырыла һәм дәфтәрҙәренә яҙалар.

3

һынлы сәнғәттә

2 кинола 4

әҙәбиәттә скульптурала 5

Б.х.а.-тел ижады 1 Салауат образы музыкала6

1. Салауат Юлаев образы иң беренсенән башҡорт халыҡ ауыҙ - тел ижадында һүрәтләнә. Халыҡ күп кенә йырҙар, ҡобайырҙар, легендалар, риүәйәттәр, эпостар сығарған. Ул ҡурҡыу белмәҫ яуғир, батыр ғына түгел, үҙ халҡын, тыуған Урал тәбиғәтен яратыусы шағир булып та күҙ алдына баҫа.

- Салауат тураһында ниндәй йырҙар, ҡобайырҙар, легендалар, риүәйәттәр беләһегеҙ?

"Салауат" йыры менән танышыу (бер уҡыусы уҡый )

- Салауат Юлаев нисек тасуирлана (был йырҙа халыҡтың ҡайғыһы, Салауаттың фажиғәле яҙмышы хаҡында үкенеү сағыла ).

- Салауат Юлаев тураһында ниндәй риүәйәттәр беләһегеҙ? (2 уҡыусынан һөйләтеү ).

Риүәйәттәрҙә, хикәйәттәрҙә Салауаттың ғәжәп көслө, сос, уҡҡа мәргән, ҡылысҡа һәлмәк, һыбай йөрөүгә оҫта булыуы һәм уның был сифаттарға бик иртә эйә булыуы хаҡында бәйән ителә.

2. Салауат образы әҙәбиәттә лә сағылдырыла. Иң беренсе Салауат образы поэзия жанрында сағылдырыла.1917 йылдан һуң иң беренсе Салауат образына Ш.Бабич мөрәжәғәт итә (Ш.Бабичтың "Салауат батыр" шиғырын тыңлау)

- Автор Салауат Юлаев образын нисек тасуирлай? Ниндәй вәғәҙә бирә? (икенсе тапҡыр уҡыусыларҙан уҡытыла)

Автор Салауат биографияһының икенсе өлөшөнән еңелеүен башлап күрһәтә. М.Кәрим: "Салауат менән халыҡ еңелһә лә, рухтары еңелмәгән, сөнки уның башланған эше изге. Халыҡ өсөн, иле өсөн Салауат - батыр" - ти.

Салауат образы - башҡорт әҙәбиәтендә генә түгел, ә урыҫ, татар, мари, сыуаш һ.б. милләт яҙыусыларының әҫәрҙәрендә мәңгеләштерелгән. Мәҫәлән: С.Злобин "Салауат Юлаев".

3.Салауат Юлаев образы һынлы сәнғәттә.

- 1930 йылдарҙа Салауат образына А.П.Лежнев мөрәжәғәт итә. Ул Салауат Юлаевҡа цикл бағышлаған. Был цикл картиналар араһында Салауатты ҡулға алыу" картинаһы иң уңайышлы тип иҫәпләнә (картина күрһәтеү).

-1950 йылдарҙа А.А.Кузнецов "Салауаттан һорау алыу" картинаһында Салауат образын мәңгеләштергән (картина күрһәтеү). Башҡорт һынлы сәнғәтендә был картина иң яҡшыһы тип иҫәпләнә.

- 1960 йылдарҙа Р.И.Ишбулатов үҙенең "Буйһонмаҫ ихтыяр" картинаһында Салауат образын сағылдыра (картина күрһәтеү).

Был картиналар Өфөлә М.В.Нестеров музейында һаҡланалар (картиналар буйынса әңгәмә)

IV.Ял итеү.

4. Күп кенә тапҡыр, 1945 йылдан скульптор Т.Нечаева, Салауат Юлаев образына мөрәжәғәт итә. Ул Салауат образын бронзала ла, гипста ла, фарфорҙа ла һынландырырға тырышҡан. Нәҡ, 1952 йылда республикала иң беренсе, бронзанан һәйкәл -бюст барлыҡҡа килтерә.Ул Салауат районында ҡуйылған (фоторәсемде күрһәтеү). 1989 йылда оҡшаш һәйкәл -бюст Палдийский ҡалаһында урынлаштырылған.

1967 йылда Өфөлә, Ағиҙел ярында, Салауат Юлаевҡа һәйкәл ҡуйылды. Уны Сосланбәк Дафай улы Тавасиев, Осетия скульпторы тыуҙыра.

5. Башҡорттарҙың музыка - поэтик ижадында Салауат тураһында төрлө йырҙар билдәле. Салауатҡа арналған ҡурай өсөн инструменталь пьесалар, марштар бар. Салауат образы композиторҙар тарафынан төрлө жанр музыкаль әҫәрҙәр сағылдырылған. Мәҫәлән: Х.Әхмәтов һәм Н.Сабитовтың "Тау бөркөтө" балеты. Д.Хәсәншиндың "Салауат тураһында йыр" симфония - оратория.

З.Исмәғилевтең "Салауат Юлаев" операһы 1955 йылдың 15 апрелендә операның премьераһы була. Опера әлеге көнгә тиклем театр репертуарынан төшмәй. Операла ариялар байтаҡ, улар персонаждарҙың характерын аса (ария тыңлау, геройҙың төп сифаттарын асыу).

"Салауат Юлаев" операһы өсөн З.Исмағилевкә "РСФСР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре" тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була.

6. 1940 йылда Салауат Юлаев тураһында кинофильм төшөрөлдө. Салауат ролен А.Мөбәрәков уйнаны (видеояҙманан өҙөктәр ҡарау).

- 1945 йылдан һуң 1972 йылда М.Кәрим "Салауат" исемле трагедия яҙа.

V. Йомғаҡлау. Эпиграфҡа кире әйләнеп ҡайтыу һәм һорауға яуап биреү

VI. Өйгә эш. Салауат Юлаев исемендәге премия, уның лауреаттары һәм Салауат Юлаев исемен йөрөткән урындар тураһында мәғлүмәттәр табырға.

VII. Баһалау.

Дәресте Ҡарауанһарай төркөмөнөң "Салауат батыр" йыры менән тамамлау.