7


  • Учителю
  • Проект на тему: Традиции и обычаи моих предков

Проект на тему: Традиции и обычаи моих предков

Автор публикации:
Дата публикации:
Краткое описание:
предварительный просмотр материала

Проект на тему: «По традициям и обычаям предков»

</ Хакас чоннын чуртазы, кузi, ас -тамаа - прай обекелерiбiстiн кибiрлерiнен палгалыстыг. Пiстiн чоннын хас- хачаннанох позынын кибiрлерi полганнар. Кибiр - ол чуртас озенi.Кибiр- ол чоннын сагыс - когiзi, толден толге сын киртiнiс чiли парчатхан аарластыг сагызы. Ноо даа чон хас-хачаннан тоi1н иптiг, кибiрлiг оскiрерденер сагыссырачан.Кибiр пiлчеткен кiзi,хакас чоннын корiзiнен, узах частыг поладыр. Пiстiн обекелерiбiс, кибiр- чозахха тостене, ин чахсы кибiрлернi аарлап- улуглап, хайраллап, орта тузаланып, пала- паархаларны ипти паза погдархастыг оскiрченнер. Аннан,ар киречiлепчелер улугларыбыстын, хыйга состерi, угредiглiг чоохтары, соспектер,сиспектер, алыптыг нымахтар:

Окiс хулунны ат оскiрерзiн,

Окiс паланы ир оскiрерзiн,

Чазаг кiзее ат мундiрерзiн.

Кип чох кiзее кип кизiртерзiн,.

«Ат полары хулуннан, , ир полары кiчiгден,» - тiчен,нер хыйга пурунгыларыбыс. Улугларыбыстын, кибiрлерiнде тiлнiн, пайы, чоннын, чiтiг сагызы кирiл парган. Хыйга чоохты чон улуглачан,,анда пай сагыстар парлар. Козiдiмге: улугларнын, чоогын иссен, узада кун корерзiн,.Мында улугларнын, чоогын

iскер алардан,ар чоох парча.Алай ба «Ат угредерде ,аргамчын, пик ползын», «Хыйгадан, хыйгабын тiп алнына кiрбе ,хомайдан, хомайбын тiп соона кiрбе», «Кулукпiн тiп кучуркебе, алыппын тiп махтанма".

Угредiглiг чоохтар - ол хыйга, кiзiнi угреде чоохтанчатхан чоохтаглар. Олар кiзее конi теелчелер: хайдаг поларга, хайдаг полбасха козiтчелер: «Час агасты хураалахха эг, олганны тузында угрет»; «Ас- тамах чеенч,е манн,зыраба, атха сыхсан, - тохтаба»; «Чахсыны сагынзан, чахсаа хозыларзын,, чабалны сагынзан, ,

чабалга хозыларзын,»; «Окiс - чабыстарны пазынма». Мында местоимение «син» iле корiлче.

Хакастарнын, коп палалыг iч,е аарласта полчан, , аны пала адын адирга хыгырчан,нар, аалчыда ин, пурун столга одыртчан,нар. Аннан,ар киречiлепче сиспектер - соспектер дее: «Иб чуртты ис-пай чарытпинча, пала чарытча», «Коп палалыг ползан, - коп аймахха сабланарзын,», «Паланын, артых ниме чогыл». Полган на собiре позынын, толiн хыйга,хазых, матлама ползын тiп сагынчан,. Пала торiп парза, паланы паза iч,енi тын, хайраллачан,

-нар, таныч,ах таа оларга саптырбач,ан,нар. Киртiнч,ен,нер, ай наазында тореен пала ырыстыг полар, ай иргiзiнде - ырыс чох, ай толызында - узах частыг полар, ай аразында - талаанныг. Олганны iстенiс ле алгым сагыстыг, матыр кiзi ит салар тiп санач,ан, пурунгы чон, аннан,ар паланы iстенiске кiчiгден,ок сыгара угретчен,нер. Оолахтарны 5 - 6 частыгдан,ох ат устуне одырарга конiктiрчен,нер, 7 - 8 частыгда мал хадарч,ан,нар, 13 частыгда от тогы-зында тогынч,ан,нар. Ан,нап чорерге 15 частыгда чаратчан,нар. Алты частыг хыс пала iдiс - хамыс чугч,ан, , мал - хус хадарч,ан, , чiпнен, хоостач,ан, читi частыгда анны теерi истирге угретчiн,нер. Прай пу нимелерге аны iч,езi угретчен,. Аргаас, идiнч,ек нимес хыстарга хынмач,ан,нар, оларга ирге парып аларга сидiк полч,ан,. Палаларны чуртасха угредерi, оларнан, айгазары ипчi кiзее артылч,ан,. Аннан,ар киречiлепче мындаг хыйга чоохтар: «Ипчi кузiн пала алган, ир кузiн тасхыл алган» («Силу женщины забирают дети, силу мужчины забирает тай-га ( т.е. охота)».

Пiстiн. обекелерiбiс азанчых чон полган. Олар чиит толнi хомай киректерден, ,чабал нимеден, осхыр халарга кустенч,ен,нер. Аннан, палгалыстыра коп ниме идерге чарадылбач,ан,. iди паланы iзiк иркiнiне тургыспач,ан,нар - окiс халар, iкi холнан, чир тайанып алай ба холларны учаа салып одырарга чаратпач,ан,нар, пичелден, сыхпас тiч,ен,нер. Паланы угре пылгаан самнахнан, азырабач,ан,нар - ачыг тiллiг полар тiп, iдок табанынан, охсандырбач,ан,нар - чазаг, ниик сагыстыг полар тiп. Хараада адын адаттырбач,ан,нар - чабал ниме танып салар . Олганны сооктерзер хада ал чорерге чарабас, чабал ниме агаа чабырылар. Паланы ур ылгадарга чарабас паза аны алтирга чарабас - ос полбин халар. Хараазына азыранч,ан, столда кiрлiг iдiс - хамыс артызарга чарабас, чабал ниме азыранча, иртен, тiзен, пiс аннан,ох азыранарбыс. Иртен тозек -часты- гын,ны иптеп ит сал, узаан орнын,ны чаап сал - чабал ниме орнын,а чадыбызар. iди хыс палазын iч,езi иб аразында арыг тудынарга паза иртенок хайынарга конiктiрч,ен,. Ага - уучаларыбыстын, кибiрлерiне тостенiп, азанып ала,палаларга коп ниме чаратпачан,нар: пала иркiнде турбасха кирек - оспес ; iкi порiк кизерге чарабас - iкi ипчi алар;

паланы столда тургызарга чарабас - агырыг озер; хараа паланын, адын адирга чарабас;

кун кiр парган соонан,, суг тогерге чарабас - талаанын, хада тогiз1б1зерз1н, ( прай нимен1 тузында идерге киректелчетке-

н1н коз1тче); халас унагын стол устунен,холнан, сыбырарга чарабас - пайын, хада сыбырыбызарзын, ( арыг тудыныстыг поларга угреткенi).

Кiзiнiн, созi - угаа улуг , кустiг ниме. Тогасхан кiзее, «изен» читiрiп, хазых полын,ар тiп, чахсы чуртас алгапчабыс, позыбыстын,чолын азып одырчабыс, аннан,ар ол соске харанмасха кирек полча. Чоохтанар даа алнында улугларыбыс прай нименi чахсы сагынып аларга тиктен,не чоп пирбечен,нер.

Ол чоптi пуунгi дее туста тудынарга кирек. Чахсы сос кiзее чахсынан,ох айланча.

Пасха кiзiден,ер хомай чоохтазарга чарабас, нинч,е-де тус пазынан, ол ниме синзер алай ба синiн, палан,зар нандыра айлан килер. Ага - ууч,аларыбыс осчеткен толнi чир - чайаанны хайраллирга, чазы - тайга ан,- хузын уретпеске угретчен,нер. Ан,нап парза, тайга ээзiнен, сурынып албин, ан, атпач,ан,нар. Прай нименiн, ээзi пар тiч,ен,нер обекелер. Чир - чайаан пiске чуртас пирче. Прай пу чахсы кибiрлернi пiс ундут таа парирбыс. Пуун пiске оларны, сагысха кирiп, хатап чуртасха кирерге кирек. Пу он,дай чииттернi чуртасха тимнепче, сагыс - когiзiн тыытча, чапчан, хайыныстыг, пай сагыстыг, илбек чуректiг поларга угретче. Пос тiлiне , пос чонына хыныс, улуглас паза погдархас тыытча. Улугларыбыстын, хыйга чоптерiн, хыйга паза угредiглiг чоохтагларын пiлерге, оларны аарлирга, оларнан, тузаланып пiлерге кирек амгы чиит чонга.

Кибiр -ол чоннын, культуразы, аны хайраллирга кирек.

























































Тузаланган литература:





Литература:

1.Л.И.Чебодаева «Обекелернiн, чолларынча»,Агбан,2011.

2.Этнопедагогика в современной школе. Хакасское книжное издательство, 2010.

3.Хакас тiлi 8 классха ,Агбан,Хакас книга издательствозы, 2014

4.В.Я.Бутанаев



 
 
X

Чтобы скачать данный файл, порекомендуйте его своим друзьям в любой соц. сети.

После этого кнопка ЗАГРУЗКИ станет активной!

Кнопки рекомендации:

загрузить материал