Біржан Сара айтысындағы Сара бейнесі (9cынып)

Біржан Сара айтысындағы Сара бейнесі

Жоспар:

I-кіріспе бөлімі
1) Айтыс ауыз әдебиетінің ерекше турі

2)Қазақ қызы-ақын қыз.
II-Негізгі бөлім
1)Біржан Сара айтысындағы әлеуметтік мәселе
2)"Өнердің ұлдан артық қарағым ай"
3)"Заман айыбы қалық мол"
4) Сөз саңлағы ақын Сара.

Біржан мен Сара айтысы - айтыс өнерінің озық үлгілерінің бірі. Айтыс 1871 ж. қазіргі Алматы облысының Қапал-Ақсу өңірінде Біржан Қожағұлұлы мен Сара Тастанбекқызы арасында өтеді. Бұл айтысты ең алғаш 1898 ж. Қазанда "Қисса Біржан сал менен Сара қыздың айтысқаны" деген атпен Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы жариялады.

1871 жылы 13 қазанда атақты Біржан мен Сара айтысы болды. Біржан 1831 жылы Көкшетау облысының Еңбекшілдер ауданындағы Қожағұл ауылында дүниеге келді.

1894 жылы қайтыс болды. Жас шағында ағасы Қожағұлдың қолында өсті, соның тегін алды. Жастайынан әнге әуес болған Біржанның зор, әсем даусы мен ғажап импровизаторлық дарыны оны әрбір ауылдың, әрбір қазақ үйінің құдайы қонағына айналдырды. Біржанның атағы Қазақстанға кеңінен жайылды, бұл оның болашағына әсер етті. Біржан ауқатты отбасынан шыққан болатын, туған-туысқандарының «пайдалы жұмыс істе» дегеніне қарамастан, кәсіби әншінің мазасыз, құбылмалы тағдырын таңдады.

1865 жылы Көкшетауға Омбы генерал-губернатор келеді. Құрметті қонақтың келгені әрине бұқараның назарын аудартты. Үлкен Көкшетау уезінің жан-жағынан ақындар, әншілер, балуандар, атқұмарлар тәрізді әртүрлі адамдар келе бастады. Бұл мерекеде Біржан қатты күйініп, қорлық көрді. Біржан өзінің «Жанбота» әнінде тәкәппар және дүниеқұмар басшыларға деген айбарлы наразылығы мен өшпенділігін жазады.

Жанбота - өзің болыс, әкең - Қарпық,
Ішінде сегіз болыс шенің артық.
Өзіңдей Азнабайдың поштабайы
Қолымнан домбырамды алды тартып.
Тартса да, домбырамды бергенім жоқ,
Есерді поштабайдай көргенім жоқ.
Қамшымен топ ішінде ұрып еді,
Намыстан, уа, дариға, өлгенім жоқ...

Біжан өлеңдерінен рухының өлмейтіндігі, әділетсіздік пен зорлыққа деген оның наразылығы мен күресі көрініс тапқан. Оның өлеңдері бейне немесе лирикалық толғаныс емес, поэтикалық, экспрессивтік нысанда бейнеленген нақты оқиғалар болып табылады.

Қазақ даласын кезіп жүріп Біржан барлық жерде болып көрді, әр жерден поэтикалық шабыт алды. Бірде Ақтентек байдың ауылына кіріп Ажар деген қызына «Тентек» атты лирикалық өлең жазды. "Жаймашуақ" өлеңі де осылай пайда болған. Ал Айтбай атты қызды кездестіруі ең үздік әндердің бірінің пайда болуына негіз болды. "Айтбай" әншінің толығымен әншінің поэтикалық сипатын ашып көрсетеді, мұнда қызға тән жоғары белгілердің музыкалық сипаттамасы мен туған өлкеге деген сүйіспеншілік бейнеленген. Бұл өлеңді орындаған кезде даланың шексіздігін, толассыз әсемдігін сезінесің.

Біржан ержеткен кезде Жетісу өлкесіндегі атақты ақын Сарамен кездесті. А.К.Жұбановтың болжамына қарағанда, олардың поэтикалық және әншілік айтысы Ешкіөлмес деген жерде өтеді. Біздің заманымызға жеткен «Біржан мен Сара айтысы» поэмасын Сараның өзі шығарған деген аңыз-әңгіме бар. Қазір айтыстың қалай өткендігін талқылау, қандай өлең айтылғандығы белгісіз, алайда бізге жеткен сипаттамалар бойынша Сара Біржанның тамаша даусын, суырып салма талантын ерекше атап өткен. Бұл айтыс ақынның атағын бұрынғыдан да арттыра түсті.

"Біржан сал" өлеңінде әлеуметтік, азаматтық тақырып тамаша көрініс тапқан. Біржанның дарынды шығармашылығынан көірніс тапқан албырт поэтикалық тұлғасы «халық таңдаулысы» деген мағына беретін «сал» ұғымымен ұштасқан.

Баласы Қожағұлдың Біржан салмын
Адамға зияным жоқ жүрген жанмын
Адамға анау-мынау бас имеймін,
Өзім сал, өзім сылқым кімге зармын!
дейді өлеңінде.
Бұл өлеңде әнші өзінің қоғамдық орнын түсінгендігін айтады.