Конспект урока по крымскотатарской литературе на тему: Фырсат тапты!, Меним антым. Акъикъатны сёйлейим.

08.11.16 с. Къырымтатар эдебияты 11 сыныф

Мевзу: "Фырсат тапты!, " Меним антым". "Акъикъатны сёйлейим".

Дерснинъ макъсады: талебелерни Идрис Асаниннинъ шиириетинен таныштырмакъ;

эдебияткъа севги ве огренмеге авеслик дуйгъуларыны ашлав; эдебияткъа меракъ, садыкълыкъ

дуйгъуларыны ашлав.

Талебелер не бильмек керек: : къырымтатар языджыларны.

Дерснинъ типи: янъы мевзунынъ анълатмасы

Иш шекиллери: язув, динълев, тюшюнюв ве озь фикирлернинъ айтувы.

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым. Селямлашув.

2. Эв вазифенинъ тешкерюви:

Идрис Асанин 1927(2007с.вефат эте) сенеси Багъчасарай районындаки Фоти-Сала коюнде догъды. Дженк башлангъанда 9-нджы сыныф талебеси эди. 1944 сенеси «саткъын», «халкъ душманы» сыфатында бутюн халкъынен берабер Орта Асиягъа сюргюн этильди. Самаркъанд областынынъ Митан районына тюшти. Мында онунджы сыныфны битирди. 1948 сенеси исе Самаркъанд педагогика институтынынъ тарих факультетине гъиябий окъумагъа кирди. Идрис Асанин сюргюнге огъратылгъан халкъымызнынъ вазиети акъкъында язгъан шиирлери ичюн 1950 сенеси КГБ тарафындан якъаланды ве 25 йылгъа апске алынды. 1956 сенесининъ сонъунда Идрис Асанин бу джезанынъ (зачёт эсабынен) 10 йыллыгъыны одеп, лагерьден бошады. Самаркъандгъа къайтып кельди, окъувыны девам эттирди. 1961 сенеси оны битирди. Къуруджылыкъта прораб олып чалышты. Тарихчы - прораб. Сонъра Идрис Асанин Ташкент политехника институтына окъумагъа кирди ве оны 1971 сенеси битирди.

Идрис Асанин иджатнен иджадий огърашты. Курешке, адалетке чагъыргъан онларнен шиирлер язды. Бир сыра тарихий, тедкъикъий эсердер яратты. Лякин онынъ эсерлери йыллар девамында басылмадылар. «Ленин байрагъы»нда пейда олгъан базы бир мальзумелери даа чокъ шейлерни бильдирмей, айтмай эди. Ватангъа къайтып кельген Идрис Асаниннинъ иджады янъыдан къувет алып, гурьледи, чечекленди…арасында элъязма шеклинде даркъалдылар. Акъикъатны ачып косьтерген шиирлер язгъаны ве миллий арекетте иштирак эткени ичюн, Идрис Асанинни 1951 сенеси 25 йылгъа бастырыкъкъа къапайлар. Шайр мабюслер лагеринде де, агьыр вазиетте иджадыны девам эте. 1956 сенеси, сиясий муит денъишкен сонъ, Идрис Асанин азат олуна ве озюнинъ якъынларына къавуша. Сиясий мабюслер лагеринден сербестликке чыкъкъан сонъ о, институтта гъыябий окъуй, чешит ишлерде чалыша ве эдебий яратыджылыгьыны девам эте. «Ленин байрагъы» газетасында къыскъа вакъыт девамында Асаниннинъ шиирлери, макъалелери ве бир къач весикъалы икяелери басылды. Лякин кескин сиясий незарет олгьаны себебинден, чокъусы эсерлерини дердж этюв рмкяны ёкъ эди.

Идрис Асанин озюнинъ эсерлеринде сюргюнлик фаджиасыны, онынъ акъибетлерини, укюметнинъ къырымтатар халкъына зорбалыгъыны ве акъаретлевлерини акъикъий сюретте косьтерди. Шайр халкъны ватангъа къайтарылмасы ичюн, тапталгъан акъ-укъукълары тикленмеси ичюн, адалет огърунда курешке чагъырды, озю де миллий арекетнинъ етекчилеринден бири олды.

Ватангъа къайтып кельген сонъ Идрис Асаниннинъ яратыджылыгъы даа юксек севиеге котерильди ве озюнинъ къурешченлигини гъайып этмеди. Къырымтатар халкъы озюнинъ тарихий ватанына къайтып башлады, лякин Къырымнынъ саиби олмады. Шаирнинъ фикириндже, ватан огърунда куреш янъы шараитте девам эте. Сонъки йылларда язылгъан шиирлеринде «Достлар, куреш битмеди!», «Артыкъ етер козьяшы», «Эй, йигитлер, джесюр олунъ!», «Бизим къызлар», «Мен келирим» ве дигерлеринде шайр яш несильни медениетимиз, тилимиз, урф-адетлеримизни, халкънынъ шан-шуретини сакъламагъа чагъыра. Халкънынъ келеджеги бугуньки арекетлеримизге, япкъан ишлеримизге багълы деген фикир, языджынынъ эр бир эсеринде беян ола.

«Фырсат тапты...» ве «Савлыкъман къал, севимли Къырым!» сюргюнликнинъ биринджи куньлери къара вагонлар ичинде язылгъан шиирлер:

«... Кете кевшек вагонлар... Юкю - татар.

Бу дюньягъа не олды?

Бу не зулум?..

Комюр олып атешке акъа татар...»

Меракълысы шу ки, «Савлыкъман къал, севимли Къырым!» шииринде яш шайр тувгъан юртуна къайтаджагъына, къавушаджагъына эминлик бильдире:

кевшек - къавий олмагъан; агъачлары бошашкъан

..Эмин ол, тувгъаным, къайтып келирим.

Мен къайтып келирим, ешерир багълар,

Чокъракълар сув толар, ярашыр дагълар...».

Сюргюнлик девирининъ биринджи айларындаязылгъан «Меним антым» ве «Акъикъатны сёйлейим» шиирлеринде халкънынъ агъыр вазиети, акимиетнинъ халкъкъа къаршы зулумы тасвирлене. Яш шайр халкънынъ акъкъы ичюн_; ватангъа къайтарылув ичюн курешмеге ант эте:

«...Нефретленем, гонълюм таша, козьлеримден яш келе, Тек бир Ниет - Куреш ёлу... ирадеме кучь бере...».

Идрис Асанин халкъына берген антыны эда этти. Бутюн омрю бою акъикъат огърунда курешти ве бугунь де курешни девам этмекте.

Ю. Къандым

-----------------------------------------------------------------------------------------------

У поэтов особая судьба, особое предназначение. Это верно. И поэт, начавший свое творчество в момент изгнания народа со своей родины, в пути, в вагоне, не бросивший перо даже в подвалах КГБ, Идрис Асанин не мог составить исключение. Да, Идрис Асанин, один из видных деятелей национального движения крымских татар, - поэт особой судьбы. И он прав, когда пишет:

Я не Пушкин, и быть им не обязан.

Не пример мне ни Лермонтов, ни Байрон.

Особая судьба у моего народа,

И мне судьбой дано другое назначенье.

…пишет стихи, хотя его нигде не публиковали. Ему запрещали - он писал, его не публиковали - он писал, дома у него проводили обыски, забирали все рукописи - он все равно писал стихи, не надеясь, что когда-нибудь они будут опубликованы.

…. Он автор сотен стихов, поэм и повестей, множества исторических, литературных статей, ряда очерков. В стихах И. Асанина отражены все этапы жизни народа в изгнании, его чаяния и надежды, его борьба за возвращение на родину…

В 1997 году к 70-летию впервые за 50 лет творчества издана книга стихов Идриса Асанина «Бир авуч топракъ» («Горсть земли»). Значительная часть творчества несломленного поэта И. Асанина вошла в этот сборник.

Идрис Асанининъ

эдебий фаалиети акъкъында

Идрис Асанин тек сиясетчи, джемаат эрбабы дегиль. Идрис Асанин - языджы ве шаирдир. О эм миллий арекетимизде, эм эдебиятымызда озюне мунасип ер туткъан эдиптир. Оны акълы суретте шиириетимизнинъ акъсакъаллары сырасына кечирмек мумкюн.

Ю. Къандым

Идрис Асаниннинъ яратыджылыгъына къыймет кесер экенмиз, онынъ иджадынынъ айры бир хусусиетлерини къайд этмей кечалмаймыз. Эгер эки сёзнен тариф этеджек олсакъ, онынъ иджады - халкъымызнынъ бутюн фаджиасыны къаплап алгъан битмез-тюкенмез бир юрек ферьядыдыр.

Муэллиф ознинъ лирик къараманына о дередже ошай ки, оларны бири-биринден айырды этмек ич мумкюн дегиль.

Ш. Селим

В его стихах отражены все этапы жизни народа в изгнании, его чаяния и помыслы. Одну неоконченную тему прослеживает Идрис Асанин в своих произведениях - трагическая судьба народа, его борьба за возвращение на родину в Крым, забота и размышления о его судьбе в будущем.

Р. Фазыл

Много жгучих строк пролило на бумагу перо Идриса Асанина. В поэтических образах, созданных им, как в зеркале отражена судьба народная, его надежды и чаяния.

</ Г. Усеинова

Фырсат тапты...

Паровозлар сим-сия, гедже къара,

Агъыр-агъыр фышнайлар...

Багъыралар...

Ашыкъалар хырсыздай.

Бу масхара

Ишлерине ярдымгъа чагъыралар.

Тиркевлери Къырымдан Къызыл-Орда

Чёллерине еткендже юзлеп къатар.

Сувдай акъалар Шаркъкъа...

Бильмем къайда...

Кете кевшек вагонлар... Юкю - татар.

Бу дюньягъа не олды?

Бу не зулум?...

Комюр олып атешке акъа татар.

Къайсы девлет шай эзе кенди къулун¹,

Этмиши не?..

Бу халкънынъ не сучы⁷ бар?!..

Бир гуняхы бу халкънынъ -

Юрту - дженнет,

Дини­- Ислям,

Къаны- Тюрк,

Ады- татар.

Явурлар пек бегене о ерлерни,

Фырсат тапты, Къырымны бошаталар!

Лугъат иши:

къул- халкъ

суч- къабаат.

Меним антым

«Ант эткенмен, сёз бергеимен

Миллет ичюн ольмеге.

Билип, корип миллетимнинъ

Козь яшыны силъмеге!..»

Н.Челеби-Джихан.

Юртсыз къалгъан хор миллетим, гъурбетликте юресинъ,

Ачлыкъ, хорлукъ, хасталыкътан сюрю-сюрю олесинъ.

Мезарджылар ёрулдылар, дженазелер къылынмай,

Дуа-хатим бир якъ турсун... ольген эске алынмай.

Бир кунь кечсе кимсе, бильмей дюньки къабир не ерде,

Мезарлыкъта олюлерни къашкъыр сюйрей кимерде.

Буны корип юрек сызлай, этим-теним чимирдей,

Бунъа насыл юрек чыдар, гъадапланмай, иримей?!

Бу гъарип халкъ акъсыз ерде мында олип битсинми ?

Юртны баскъан ягъмаджылар корип байрам этсинми?

Миллет артыкъ гъайып ола, къалды душман шэрине,

Татар ады тарихлардан шан-шуретсиз силине.

Гедже-куньдюз ойлангъаным - бу зевалгъа бир чаре,

Бу аджджылар акъылыма нелер-нелер кетире!...

Нефретленем, гонълюм таша, козьлеримден яш келе,

Тек бир Ниет - Куреш ёлу... ирадеме кучь бере.

Мен ант этем, ант эткеннинъ излеринден кетмеге,

Миллетимнинъ акъкъы ичюн джаным феда этмеге!

Акъикъатны сёйлейим

Ачлыкъ, хорлукъ, хасталыкъ,

Эр кунь онлап мевталар...

Невбет тиймей джыимагъа,

Афталарнен яталар.

Баш уджунда етимлер

Тёкелер козьяшларын.

Таштан-ташкъа уралар

Мешакъкъатлы башларын.

Къыяметми, махшерми

Огърагъанынъ, хор татар?..

Бу зулумнынъ астында

Бильсе эдинъ нелер бар!..

Биревлер дей: «Я, Раббим!

Къайда къалды акъикъат?»

Дигерлери беклейлер

Падишадан бир имдат¹.

Къайда бакъсанъ - фелякет²,

Ким чыдар бу аджджыгъа?!..

Алданувлар, умютлер,

Даа бетер фаджиа!..

Мында миллет ёкъ ола,

Юрек сызлай, инълейим.

Озь-озюмни тутамай,

Акъикъатны сёйлейим:

- Беклеменъ, сиз гъариплер,

Падишадан мерхамет.

О залымнынъ озюнден

Башлады бу къыямет.

Эмир берди, къувдылар

Баба юрту - Къырымдан.

О сагъ экеч, биз ичюн

Къуртулыш ёкъ зулумдан!..»

Суаллер ее вазифелер:

1. Шиирлерде къырымтатар халкъынынъ тарихындан насыл мешакъатлы девир акъкъында тасвирлене? Сиз бу вакъыт акъкъында не билесинъиз?

2. Шайр, нелерни корип, гъадаплана, нефретлене? Халкънынъ хорлугъыны, мушкюль алыны насыл сёзлернен тасвир этс?

3. Шайр неге къаршы чыкъа? «Тек бир Ниет - Куреш ёлу...» сёзлерининъ манасыны насыл анълайсыз? Шайр кимнинъ излеринден кетмеге ант эте?

Лугъат иши:

1 имдат - къуртулув, ярдым

² фелякет - фаджиа; бахытсызлыкъ.

Эв вазифеси: бир де бир шиирнинъ ифадели окъувы.(талебе озю сечип ала).

Баалав.

Савлыкъман къал, севимли Къырым!

(Йыр)

Савлыкъман къал, севимли Къырым!

Элял эт гонълюнъни, догъгъан да ерим.

Мен кетем сюргюнге, чокъ вакъыт кельмем,

Не олур алынъ, энди мен бильмем.

Юксектир дагълары, яйлалар джайыкъ,

Терендир ялысы, доланыр къайыкъ.

Татарнынъ варлыгъы ябангъа¹ къала,

Бабалар юртуна явурлар тола.

Авасы - девадыр, дагълары - берекет,

Мейвасы, юзюми, шарабы - шербет.

Бу акъсыз иджретке² насыл джан чыдар?!

Недир бу корьдигинъ, эй, гъарип татар?!

Савлыкъман къал, эй, гузель Къырым!

Элял эт гонълюнъни, догъгъан да ерим.

Сен ичюн курешке бахшыш омюрим,

Эмин ол, тувгъаным, къайтып келирим.

Мен къайтып келирим, ешерир багълар,

Чокъракълар сув толар, ярашыр дагълар.

Сачакъта³ йырларлар сербест бульбуллер,

Къавушыр, севинир асрет гонъюллер.

ябан - ят; кельмешек

иджрет - ватанындан къувулув

сачакъ - мында: дам ве дивар арасы.

Дерснинъ нетиджеси

Суаллерге ьджевап беринъиз:

1. «Савлыкъман къал, севимли Къырым!» ве «Фырсат тапты...» шиирлери не вакъыт ве къайда язылгъанлар? Къырымтатар халкъы ичюн бу насыл куньлер эди?

2. Шайр ватаны Къырымны насыл сёзлернен тасвирлей?

3. Шиирлернинъ эсас фикирлерини къайд этинъиз. Шаирнинъ ватанына, халкъына садыкълыгъыны ифаде эткен сатырларны тапынъыз.

4. Къырымтатар халкъыны сюргюн этилювинде шайр кимни къабаатлай? Фаджианынъ себеплерини неде коре?

Эв вазифеси: «Савлыкъман къал, севимли Къырым!»шиирни ифадели окъумакъ.