Урок национальной культуры на тему: Олоҥхоҕо удаҕан уобараһа (9 класс)

Үөһээ Бүлүү улууһун Үөрэҕин управлениета

Саха Республикатын "Олоҥхо Ассоциацията" общественнай тэрилтэ

ОЛОҤХО ТЫЛА - ИЙЭ ТЫЛ

Республикатааҕы научнай-методическай форум

Олоҥхоҕо удаҕан уобараһа

Толордо:

Максимова С.В.-

Үөһээ Бүлүү улууһун

Г.Н.Чиряев аатынан

Хоро орто

оскуолатын

төрүт культура

учуутала

Үөһээ Бүлүү- 2016 сыл

КИИРИИТЭ

Олоҥхо саха норуотун баай фантазиятын, мындыр ѳйүн, сиэрин-туомун кѳрдѳрѳр чыпчаал айымньыбыт буолар. Былыргы үѳрэҕэ суох сахалар ѳркѳн ѳй, уран тыл күүhүнэн бу маннык сѳҕүмэр айымньыны айдахтара!

Биhиги ѳбүгэлэрбит кэнчээри ыччаттарыгар кэриэс хаалларбыт айымньыларын, олоҥхону болҕойон аахтахха элбэххэ үѳрэниэххэ сѳп. Олоҥхо саха норуотун барҕа баайа, ол баайбытын харахпыт харатын курдук харыстыахха наада!

Олоҥхо, мин санаабар, киhини элбэххэ үѳрэтэр, олоҥхоттон биhиги билэбит саха тѳрүт культуратын, сиэрин-туомун, майгытын-сигилитин. Олоҥхоҕо ѳбүгэлэрбит тылларын-ѳстѳрүн баайа, саха историята кимтэн кииннээҕэ, хантан хааннааҕа кѳстѳр.

Саха итэҕэлин саамай үрдүк көстүүтүнэн -ойууннааһын буолар. Былыр ойуун эмтиир ньымата күүстээх дуу, удаҕан эмтиир ньымата кһһстээх дуу диэн улахан мөккүөр дьон-сэргэ ортотугар тахсыталыыр. Үгүс киһи санаата тус-туһунан да буолбутун иһин Айылҕаттан айдарыылаах эмчит ананан кэлбитинэн, норуокка туһалаабытынан сыаналанар эбит.

Олоҥхоҕо сүрүн герой кэнниттэн болҕомтону Айыы удаҕаттара ылаллар. Биир да олоҥхо удаҕана суох сюжета суох. Хас биирдии геройга өлөр-сүтэр түгэнигэр хайаан да Айыы удаҕана күүс-көмө буолар. Олоҥхо геройун куруук араҥаччылыы, харыстыы сылдьар.

Удаҕаны Э.К.Пекарскай «волшебница, шаманка, колдунья»диэн быһаарар уонна сиэмэх удаҕан, айыы удаҕана диэн араарар :«Сиэмэх удаҕан-шаманка, пожирающая своих врагов,Айыы удаҕан-белая шаманка, айыы дьыргыл удаҕан, посредница между добрыми духами и людьми», диэн ыйар.

Удаҕаттар тустарынан олоҥхоттон үөрэтиэххэ сөбүн К.Д.Уткин тоһоҕолоон бэлиэтиир: «Удаҕаттар тустарынан баар олоҥхолору холобурдаан киэҥник-куоҥнук ырыттахха баһа-атаҕа суох бара турар».

Олоҥхоҕо Айыы намыһын удаҕанын Н.И.Степанов-Ноорой«Күн Эрили» уонна В.О.Каратаев «Модун Эр Соҕотох»олоҥхолорго Айыы дьаргыл удаҕан диэн ааттыыллар. Онон, Айыы намыһын удаҕан уонна Айыы дьаргыл удаҕан биир Айыы удаҕанынан көрдөрөллөр. Кинилэр бары Ортодойду дьонугар күүс-көмө буолар, кинилэри араҥаччылыыр аналлаахтар. Ону тэҥэ дьоҥҥо кэрэ, ыраас санааны үөскэтэр, атын эйгэ туругун ыйар уонна киһиэхэ дьайар күүстээхтэр. Айыы удаҕаттара аҥардас биир киһиэхэ көмөлөһөр буолбатахтар.Орто дойду дьонугар барытыгар мэлдьи көмөлөһөр, сырдык с анаанан салайтаран арчылаан, араҥаччылаан, алҕаан араас сиэри-туому толороллор.

Ойуунускай аллараа дойду уонна Улуутуйар Улуу Тойон удаҕаттара орто дойду киһитин кутун-сүрүн сииллэрин, киниэхэ ыарыы ыыталларын туһунан, онтон харыстаныы ньыматын арыйар.

Ойуунускай "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олоҥхотугар Аллараа дойду удаҕаттара: Ытык Хахайдаан, Уот Кутаалай удаҕаттар, соҕуруу халлаан удаҕана Ытык Иэрэгэй айыы удаҕанын утарар күүс буолаллар. "Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур" олоҥхоҕо Ытык Холур удаҕан; Күннүк Уурастыырап "Тойон Дьаҕарыма" олоҥхотугар Түҥнэри Холорук удаҕан, Иирэр Чураадылы, Дьилбэктэй удаҕатгар; Ядрихинскай П.П. "Дьырыбына Дьырылыатта" олоҥхотугар Обот Хобочой удаҕан; Каратаев В.О. "Модун Эр Соҕотох" олоҥхотугар Уот Курустай, Уот Чолбодой удаҕаттар - бары Аллараа дойду ыар тыынын, кырыыстаах кыырыытын, адьарай дьахтарын күүһүн-күдэҕин илдьэ сылдьаллар. Айыы санаалаах, сырдык тыыннаах, алгыс тыллаах Айыы удаҕанын утары турар харана күүс буолаллар. Маны Аллараа дойду удаҕаттарын ааттарыгар эмиэ көстөр дии саныыбын: Аллараа дойду удаҕаттарын ааттарыгар элбэхтик "уот", "ытык", "холорук" диэн тыллар бааллар. "Ытык" диэн "почтенная, уважаемая" суолтатыгар буолбакка, "мутовка, вертлявая, подвижная" диэн суолтаҕа туттуллубут. Аллараа дойду удаҕаттара холорук курдук ытыйан, уот салаабытын курдук оҥорон Орто дойду олоҕун аймыырга, сиик-туман гынан көтүтэргэ, суох оҥорорго анаммыт удаҕаттар буоллахтара дии...

Удаҕаттары тэҥнээн көрүү

№

Суруйааччы, олоҥхоһут

Олоҥхо аата

Удаҕаннар

1

Платон

Алексеевич Ойуунускай

"Дьулуруйар Ньургун Боотур"

Аллараа дойду удаҕаттара: Ытык Хахайдаан,

Уот Кутаалай удаҕаттар, соҕуруу халлаан удаҕана Ытык Иэрэгэй

2

Иннокентий

Гурьевич

</ Тимофеев-

Теплоухов

"Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур"

Ытык Холур удаҕан

3

Владимир

Николаевич

Новиков-

Күннүк Уурастыырап

"Нуоҕалдьын кугас аттаах Тойон Дьаҕарыма"

Түҥнэри Холорук удаҕан, Иирэр Чураадылы удаҕан,

Дьилбэктэй удаҕан

4

Прокопий

Прокопьевич

Ядрихинскай

"Дьырыбына Дьырылыатта Кыыс бухатыыр"

Обот Хобочой удаҕан

5

Василий

Осипович

Каратаев

"Модун Эр Соҕотох"

Уот Курустай удаҕан, Уот Чолбодой удаҕан

Аллараа дойду удаҕаттара уонна Айыы удаҕаттара утарыта турар икки тус-туһунан күүс буолаллара кинилэр тылларыгар-өстөрүгэр, майгьларыгар-силигилэригэр, быһыыларыгар-таһааларыгар, тутталларыгар-хапгалларыгар эмиэ көстөр. Ол курдук, Аллараа дойду удаҕаттара куһаҕан тыыннаах, ньиксик сыттаах, киһи көрүөн түктэри көрүҥнээхтэр, тус-туспа өйдөөхтөр-санаалаахтар: Уот Кутаалай, Ытык Хахайдаан, ИирэрЧураадыкы удаҕаттар кытаанах, тымныы, хаҕыс майгылаахтар. Онтон Ытык Иэрэгэй, Обот Хобочой, Уот Кутаалай, Түҥнэри Холорук - куттастар, ньылаҥнаан илин-кэлин түһэ сылдьаллар. Дьилбэктэй удаҕан киһиргэс, эр киһини иирдэр санаалаах. Онтон Айыы удаҕаттара бары киһи көрүөн кэрэ, нарын-намчы көрүҥнээхтэр, ыраас сэбэрэлээхтэр. Сырдыгынан сыдьаайан бэйэлэриттэн эрэли, күүһү, күүстээх санааны, ырааһы таһаара сылдьаллар. Аҥардас кинилэр көрүҥнэриттэн эрэ эрэл үөскүүр, күүскэ күүс эбиллэргэ дылы гынар. Бухатыырга көмөлөһөллөрө эмиэ уратылаах: Аллараа дойду удаҕана абааһы бухатыырыгар хааннаах бөлөнөх биэрэр буоллаҕына - Айыы удаҕана айыы бухатыырыгар үрүҥ-араҕас илгэни биэрэр. Кинилэр тыллара-өстөрө эмиэ тус-туспа: абааһы удаҕана иһиликпин-таһылыкпын, иэдээникпин-куодааныкпын, айдааныкпын-куйдааныкпын, иэхээйикпин-чуохаайыкпын" - диэн киһи кутун-сүрүн баттыыр, тэйитэр тылларынан туох да солуута суох эккирээн, часкыйан, ыһыллаҥнаан кыырар буоллаҕына - Айыы удаҕана "Дом эни дом" - диэн үрдүкү айыылар тыастарынан, саҥаларынан алгыс этэр, сиэр-туом толорон күн эргииринэн күүһүрэр. Аллараа дойду удаҕанын тыла-өһө кырыыс, самнарар-өлөрөр күүстээх буоллаҕына - Айыы намыһын удаҕан алгыс тыллаах. Дэлэҕэ да "Тоҕус халлаан домньута, аҕыс халшаан арчыһыта" диэхтэрэ дуо Айыы Умсуур удаҕаны?!...

Ол иһин олоҥхоҕо Айыы Умсуур удаҕаны "Тоҕус халлаан домньута, аҕыс халлаан алгысчыта" диэи ааттыыллар эбит. Үөһээ халлаантан төрүттээх удаҕан орто дойду дьонун эмтиир, арчылыыр, араҥаччьшыыр аналлаах. Домньут - алгысчыт, эмчит, арчыһыт, "алгыс күүһүнэн эмтиир" диэн буолар эбит.

Олоҥхоҕо удаҕаттар алгыс көмөтүнэн илбиһи усталлар, эчэйбити эмтииллэр, өлбүтү тилиннэрэллэр. Ол курдук, олонхо удаҕаттара иҥэриллибит илбиһи устар кыахтаахтар эбит.

Ойуунускай "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олоҥхотугар сэттэ Айыы намыһын удаҕаттар кэлэннэр Кыыс Ньургун илбиһин усталлар. Илбиһи усталларыгар хас биирдии удаҕан тус-туспа дьайыылары, хамсаныылары оҥороллор.

Күн Тойон кыыһа Күөгэлдьин удаҕан Кыыс Ньургун кыдьыктаах хаанын ыраастыыр, Чолбон Тойон кыыһа илбис иҥмит имэҥнээх этин тоҕута сынньан, тириитин хайыта тардан хара хаанын тоҕор, онтон Ый Хотун кыыһа Ыйбалдьын удаҕан ытыһынан имэрийэн, илбийэн, арчылыыр, алҕыыр. Мантан көрдөххө, Айыы намыһын удаҕаттар хаанньыт, битииһит, илбииһит, бохсуруйан эмтиир, үрүҥ-араҕас илгэнэн эмтиир, арчыһыт, алгысчыт талааннаах эбиттэр. Бу кинилэр эмтиир ньымалара кэлин ойуутгар эмтиир ньымаларынан буолбуттар диэххэ сөп.

П.А.Ойуунускай "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олоҥхотугар өлбүтү тилиннэрии түөртэ ойууланар:

1.Ньургун Боотур өлбөт мэҥэ уутун көмөтүнэн быраатын Үрүҥ Уоланы тилиннэрэр.

2.Айыы Умсуур удаҕан аҕатыттан бастыҥ кыһыл көмүс баттаҕын ылан Үрүҥ Уоланы тилиннэрэр.

3.Айыы намыһын удаҕаттар Дьулуруйар Ньургун Боотуру тилиннэрэллэр.

4.Айыы намыһын удаҕаттар кыыс оҕо кырыытынай Тыкаарыйы -Кыыс

Ньургуну тилиннэрэллэр.

Айыы удаҕаттарын көмөлөрө:

1. Алгыс көмөтүнэн өлбүт киһини тилиннэрэллэр.

2. Олоҥхо бухатыырдара алдьархай ааҥнаатаҕына, өлөр-сүтэр күннэрэ тирээтэҕинэ эрэ удаҕаттартан көмө көрдөһөллөр.

3. Илбиһи устар аналлаахтар.

Олоҥхолорго үксүгэр Айыы Умсуур удаҕан, Күн, Ый, Үргэл кыргыттара ахтыллаллар. Уонна үксүн олоҥхо Айыы намыһын удаҕаттарын ахсаана сэттэ-аҕыс буолар эбит. Сахаларга сэттэ уонна аҕыс-ытык сыыппаралар: "сэттэ субан туруйа уолаттар, аҕыс кыталык кыргыттар", "аҕыс иилээх-саҕалаах" диэн үгүстүк тутталлар. Аны Айыы ойууна хайаан да сэттэ-аҕыс арыалдьыт битииһиттэрдээх буолар. Онон, түмүктээн эттэххэ, олоҥхоҕо кэпсэнэр Айыы намыһын удаҕаттара урукку дьыллар уҥуордарыгар үөскээн-төрөөн, үөдүйэ сылдьыбыт удаҕан культуратын үөскэппит, үрдүк таһымнаах сайдыылаах, ырааҕы, кэлэри өтө көрөр, мындыр өйдөөх, күүстээх санаалаах, иччилээх тыллаах баһылык дьахталлар уобарастара буолуон сөп. Хаһан эрэ былыр ойууннааһын үөдүйүөн иннинэ дьахтар-удаҕан бар дьонун сирдээн, ыйан-кэрдэн, баһылаан-көһүлээн, арчылаан, араҥаччылаан илдьэ сылдьыбыт буолуохтаах.

Тоҕо олоҥхоҕо ойуун суоҕуй?

Олоҥхо былыргы үйэлэр эпическэй айымньылара буоларын быһыытынан, түҥ былыргы олох сиэрин-туомун, тутулун көрдөрөр. Олоҥхо айыллар кэмигэр ойуун диэн суох буолуохтаах. Бааллара аһыныгас санаалаах, уйаҕас сүрэхтээх, үтүөнү-кэрэни кэрэһэлиир, бар дьонун араҥаччылыыр, илбистээх тыл күүһүиэн арчылыыр, алгыыр дьахталлар-удаҕаттар. Кинилэр бар дьонноро олох олорор, оҕо төрөтор, үөскүүр-сайдар төрүөттэрин уоту көрөллөрө-истэллэрэ, уоту харайаллара. Дьон-сэргэ аан бастаан уоту билэн, кини биэрэр сылааһыгар, күүһүгэр сүгүрүйэр буолбуттара. Бу уокка сүгүрүйүү сиэригэр-туомугар дьахтар улахан оруолу оонньообута, үрдүк чиэскэ тиксибитэ. Дьахтар уоту харайааччы, дьонун-сэргэтин тымныыттан, хараҥаттан, өлүүгтэн-сүтүүттэн араҥаччылыыр аналаммыта.

Түмүгэ:

1.Удаҕаҥҥа сүгүрүйүү күҥҥэ, уокка сүгүрүйүүттэн саҕаламмыт.

2.Олоҥхоҕо Айыы удаҕанын кытта тэҥҥэ Аллараа дойду удаҕана баар.

3.Норуот кэлиҥҥи айымныьларыгар -сэһэннэргэ, үһүйээннэргэ удаөан уонна ойуун эмтиир күүһүгэр суруйуулар элбэхтэр.

4.Айыы Намыһын удаҕан айыыларга аналлаах уонна Ынахсыт тардыытын сиэрин-туомун толорор.

5.Былыр удаҕаттар хомус тыаһынан киһи туга ыалдьарын быһаарарга туһаналлар эбит.

6.Удаҕаттар-Айылҕаттан айдарыылаах илбииһиттэр, инникини өтө көрөөччүлэр, хомуһуннаах тыллаах алгысчыттар буолаллар.