Урок на тему: 'Кижи болгаш ооң салым-чолу' (К. Ч. Чериг-оол 'Шораан')

Кичээлдиң темазы : « Кижи болгаш ооң салым-чолу».

(Ч.Ч.Кууларның « Шораан» деп тоожузунга тңнел кичээл)

Кичээлдиң хевири:

Клазы: 8

Кичээлди сорулгалары:

1.Кижизидилгелиг: Тоожунуң кол маадыры -Шораанның овур-хевирин

дамчыштыр, уругларны кижизиг мѳз-шынарга ,амыдыралга чтклдуг, кызымак

,болурунга кижизидип , кандыг-даа кадыг бергелерни шыдажып эрттеринге кижизидер.

Бойдустуң каас-чаражын база хогжм аялганы дыннап, нелеп билирин чаңчыктырар.

2. Ооредиглиг :Чогаалдың кол утказын, маадырларың овур-хевирин , дыл-

домаан сайгарып туңнээри.

3.Чугаа сайзырадылгазы: Уруглар аас чугаазынга боттарының бодалдарын

хостуг илередиринге чанчыктырар.

Кичээлдиң презентациязы. С.Базыр-оолдуң чогааткан аялгалары болгаш

ырылары.Чогаалчының хорек чуруу,тыва хогжум херекселдеринин чуруктары.

Кичээлдиң чорудуу:

1.Организастыг кезээ.

-Экии,уруглар! Оожум олуруп алыңар.

Богун силерге тыва чогаал кичээли эрттирер-дир мен. Ынчангаш кичээлге демниг,

идепкейлиг ажылдаарынарны кузедим, уруглар.

Кичээлдиң сорулгазын дыңнадыры:

Бѳгун кичээлге Тываның улустуң чогаалчызы Ч.Ч.Кууларның «Шораан» деп тоожузунга

« Кижи болгаш оон салым-чолу « деп темага кичээл эрттирер бис, уруглар.

Бѳгун бистин кичээливистиң кыйгырыы:

«Амыдырал дээрге демисел.»

Ынчангаш кичээливисти :Кайгамчыктыг салым-чолдуң чадазы деп кадыр берттиг

шораанның бедигээжинче унер бис , уруглар.

1 Слайд.Кайгамчыктыг салым -чолдуң чадазы коступ кээр.

Чадаларны кыдырааштарга бижиир.

1.чада Кежик-чол.Айтырыгларга харыылаар.

-Бо чогаалды автор кымга тураскаадып бижээнил? (Тыва АССР-нин культуразынын

ажылдакчызы Солаан Кыргысович Базыр-оолга тураскааткан.

- Шын-дыр , уруглар.

-Тоожунун кол маадыры кым ийик , уруглар?

- Шораанның ада-иезиниң аттары кымнарыл ? ( Багыр, Чакыймаа)

- Номдан Шораанның портредин тып номчунар, уруглар?

Дыдыраш баштыг , кырланзымаар думчуктуг , терең кирбиктерлинин адаанда ,

шалында чодураа дег,кыланнашкан кара карактарлыг…( 125)

- Шараанның портрединде кандыг уран-аргаларны ажыглап бижээнил, оларны номчааш,

уран-аргазын адаар.

- Оглун чуге Шораан деп адап алганыл? Номда канчаар бижээнил, тывынарам, уруглар?

Аваң сени чуге Шораан деп адааныл? Сээн салым-чолун шораан-берттиг , анаа

муңгарылба, оглум, эр кижи кандыг-даа кадыг-бергени шыдап эртер деп элдээрткени ол.

- Шораан ѳг-булениң кандыг оглу бооп чорааныл? ( Ол ѳг-булениң дун оглу бооп чораан)

-Кежик деп состуң утказын канчаар бодаптур силер, уруглар?

Багырның ѳг-булезиниң кежик-чолу Шораан болуп чоруур.

2-ги чадаже кылаштап унер бис.

Човуланның салым-хуузу.

- Шораанның канчап караа козулбес апарганы, уруглар?( харыы)

-Кижинин хуу адын чуу дээрил? ( антропоним)

3-ку чада. Демисел.

-Ада-иези оглунун халаптыг аарыы-биле канчаар демисежип турганнарыл, уруглар?

(Эмчиге чедирип,..)

4-ку чада.Чаяалга.

- Оолдуң чаялгага салым-чаяны канчап оттуп келгенил,уруглар?( арын 136 )

- Шораан чуу чувеге салым-чаяанныг оол?( огжумге)

Оон талантызынын ажыттыннарынга ч чве база кымнар салдарлыг болганыл?

( Бойдустуңу ун , хемнерниң шылыраажы, ада -иезини, даайыСотпа, кожазы Сандак5-ки чапда.Чолдун оруу.

-Оолдун чуткулдуу кандыг чуулдерге билдинерил?

Бичии Шораанны амыдыралга, ооредилгеге, эртем-билигже кызымаан чугаалаар.

-Каяа ренип чеде бергенил?

-Кандыг эртем чедип алганыл?

6-гы чада.Чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы.

-Каяа ѳѳренип чеде бергенил? ( Оренбургка)

- Композитор нота танып ѳѳренир.

7-ги чада.Ат-алдар

Чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы. Ол конкурска киришкеш, «Айлан куш» деп флейтаны»

чаалап алган.

8-ки чада.Чолдун бедик чадазы.

Шораан тайганын эн бедик кырынче унуп келдивис, уруглар.

-Шораан кандыг кижи апарган-дыр, уруглар?

Тыванын алдарлыг кижилеринин бирээзи, сураглыг композитор апарган

ышкажыл.

Амгы уе-биле холбаа.

Шораан чеже-даа берге салым-чолдуг болза , амыдыралынга ундаравайн, чаагай

уеже чуткуп чорааш,чолдун бедик чадазынга чедип келген.Амгы уеде чамдык кадык-

шыырак эр-даа, херээжен-даа улус чиик амыдырал дилеп,будулуп чоруп турарлар.

Амыдырал дээрге демисел-дир. Кижи бодунун аас-кежиинин

Туннел.

- Уруглар, орус чогаалда Шораан ышкаш берге салым-чолдуг, ынчалза-даа кайгамчыктыг

салым-чаяанныг кара козулбес хогжумчу дугайында чогаал билир силер бе?

- Ийе, В. Короленко «Караа козулбес салымныг хогжумчу» деп чогаалы.

- Ында болза кол маадыр Петрусь (Петя) кара козулбес кылдыр торуттунгеш, чугле

сеткилдерни хогледиптер уянгылыг аялганын дузазы-биле амыдыралында бергелерни

эртип, аас-кежикке чедирер.

Чогаалчы Короленко мындыг мерген угаанныг состерни чиге соглээн:

«Куш ужарынга салымныг,Кижи аас-кежикке чаяалгалыг».

Амыдырал дээрге демисел-дир! Кижи бодунун аас-кежиинин дарганы дээр болгай.

Шораан шуптувуска улегер-чижек-тир.

Демдек салыры.

Кичээливисти Солаан Базыр-оолдун аялгазынга бижиттинген ырызы «Куску сесерликке»

деп ырызы-биле тондурур бис