Сылгы – саха тыына, культурата, аан дойдуну ɵйдүүр философията.

Уруок темата: Сылгы - саха тыына, культурата, аан дойдуну ɵйдүүр философията.

(Тɵрүт культура уруогун былаана, 5 кылаас)

Уруок сыала:

• Сылгы культа сахаларга ураты суолталаа5ын билиhиннэрии;

• Саха киhитин оло5ор-дьаhа5ар сылгы туhатын үɵрэтии;

• Сылгыга - Дьɵhɵгɵй о5отугар ытыктабылы иитии.

Уруок былаана:

1. Киириитэ: Музыка тыаhыыр: Ваня Трофимов толоруутугар «Дьɵhɵгɵй о5ото».

2. Сүрүн чааhа:

Тиис хамнатар

Дьэллик элэмэс

Мурун хамсатар

Мускулла буулур,

Харах хамсатар

Хаамыылаах хара,

Бас хамсатар

Маанылаах маҥан,

Уҥуох хамсатар

Улуу дьоруо.

О5олоор, бу чабыр5ахха туох туhунан этиллэрий? (Сылгы, ат)

Саамай сɵп. Биhиги бүгүҥҥү уруокпут ананар саха маанылаах сүɵhүтүгэр - сылгыга. Уруокпут темата: сылгы - саха тыына, культурата, аан дойдуну ɵйдүүр философията.

• Учуутал бэсиэдэтэ:

Былыр былыргыттан сылгы иитиитинэн дьарыгырбыт саха дьоно Дьɵhɵгɵйтɵн тɵрүттээх айыы о5отун - сылгыны атын дьиэ сүɵhүтүттэн ойуччу туталлара, кинини ытыктыыллара, киниэхэ сүгүрүйэллэрэ.

Сылгы культа сахаларга ураты суолталаа5ын чинчийээччилэр бигэргэтэллэр. Саха мифологиятыгар таҥара бастаан аты айбыт. Аттан киhиэхэ маарынныыр туох эрэ харамай түспүт. Улуутуйар Улуу Тойон орто дойдуга үс саханы үɵскэтээри маҥан биэни түhэрбит. Онтон саха үɵскээбит.

Саха бу дойдуга кɵhүүтүн эмиэ үрүҥ аты сирдээн а5албыта диэн историческай үhүйээҥҥэ кэпсэнэр. Эллэй Боотур Ленаны таҥнары устан истэ5инэ, үрүҥ ат күлүгэ уу аннынан сирдьит буолан испитэ үhү.

Саха олоҥхотугар ааттаах ат Айыы бухатыырын миинэр миҥэтэ, кɵтɵр кыната, эрэллээх до5оро, үтүɵ сүбэhитэ. Бухатыыр аатын кытта куруутун ата холбуу ааттанара: Үрүмэччи маҥан аттаах Үрүҥ Уолан бухатыыр, кыргыhыыга миинэр Кыhыл буулур аттаах Кыыс Ньургун бухатыыр.

Олонхо5о бухатыыр ата биир сүрүн образ, бухатыыры кытта тэҥҥэ ойууланан хоhуйуллар. Бухатыырдар аан маҥнай үɵhээ Дьыл5а тойонтон аналлаах ааттаах-суоллаах миҥэ аты ылаллар.

Саха киhитин оло5ор-дьаhа5ар сылгы былыр былыргыттан тыын суолталаа5а. Ол курдук саха норуотун былыргы итэ5элэ, араас бырааhынньыктара, туомнара эмиэ сылгы иитиитин кытта быстыспат ситимнээхтэр, киниэхэ оло5уран сайдаллар. Самаан сайын салаллан кэлиитин, киhи - сүɵhү, кɵтɵр - сүүрэр тɵрүүр - ууhуур, үүнээйи чэчириир кэмин уруйдуур - айхаллыыр саха улуу бырааhынньыга - ыhыах эмиэ сылгы иитиитин культуратыгар оло5уран тэриллэр, уруйданар.

- Ыhыахха туттуллар ханнык сиэр-туом, итэ5эл, оонньуу баарын билэ5итий? (о5олор эппиэттииллэр).

- Сэргэ, ба5ах туруоруута, сэлэ, салама тардыыта, ытык аты ыытыы эбэтэр кэрэх бэлэхтээhин, ат сүүрдүүтэ, кулун оонньуута, чэчир анньыыта, кымыстааhын о.д.а. - бука барыта сылгы баайдаах норуоттар итэ5эллэрэ, оонньуулара, туомнара, тэриллэрэ.

Сахалар - аттаах норуот. Билигин биhиги ону кɵрүɵхпүт.

• Дуоска5а үлэ:

• Учебнигынан үлэ: сахалар сылгыны ытыктыыр бэлиэлэрин булуу:

- остуол, чороон ата5ын сылгы туйа5ын курдук оҥороллоро;

- бала5ан, ураhа ба5аналарыгар ат тɵбɵтүн оҥороллоро;

- тэлгэhэлэрин ытык-мааны маhын - тойон сэргэни ат баhынан киэргэтэллэрэ;

- сылгы сиэлэ - абааhыны-куhа5аны үтэйэр күүстээх;

- сиэл дэйбиири киирэр ааҥҥа ыйыыллар.

• Сылгыга сыhыаннаах сиэри-туому, алгыhы аа5ыы.

2. Уруок түмүгэ. Дьиэ5э үлэ - сылгыга сыhыаннаах таабырыны булан кэлии, алгыhы үɵрэтии.